Алматыга олорор, Сунтаар Сиэйэтиттэн төрүттээх Анатолий Иннокентьевич Петров от ыйын 9 күнүгэр олохтон туораабытын туһунан биллэрдилэр. Соторутааҕыта кини эдэр сааһын биир дьоллоох тугэнин туһунан ахтыыта "Кыымҥа" бэчээттэммитин таһаарабыт.
Саха сирин уһук дэриэбинэтиттэн төрүттээх Анатолий Иннокентьевич Петров Алматыга үөрэҕи бүтэрэн, Казахстан “Казмеханобр” диэн тутаах бырайыактыыр институтугар сүрүн инженеринэн үлэлээн кэллэ. Казахстан бөдөҥ собуоттарын, Кытайга, Соҕуруу Африкаҕа, Израильга байытар кэмбинээттэри бырайыактаата. Анатолий Иннокентьевич бу күннэргэ 90 сааһын томточчу туолла. Кини эдэр сааһын сорох түгэнин санаан-ахтан ааспытын билсиҥ.
Алматы устудьуона
Оччолорго Саха сиригэр бырамыысыланнас саҕаланан эрэрэ, онтон горняк, металлург идэлээх сэдэх этэ. Онон даҕаны, мин 1953 с. Казахстан Горнай металлургия институтугар үөрэнэ киирбитим. Институт 1934 сыллаахха тэриллибит, Сойууска биллэр үөрэх кыһата этэ, бөдөҥ исписэлиистэр, металлургияҕа учуонайдар үөрэтэллэрэ. Кыһаллан үөрэммитим, ону таһынан араас дьарыктааҕым. Оҕо сылдьан матасыыкыл ыыта үөрэниэхпин наһаа баҕарарым, уопсайынан, тиэхиньикэҕэ сыстаҕаһым, кыра тэрили бэйэм өрөмүөннүүрүм. Онон, институкка сылдьан, матасыыкыл, массыына ыытарга үөрэтэр буолбутум, ону кытта хаартыска түһэрээччилэр куруһуоктарыгар дьарыктаммытым.
Итиннэ биири этэбин: Саха сирэ ырааҕа бэрдэ, оччолорго Алматыттан тимир суолунан, онтон салгыы өрүһүнэн устан Сунтаарга диэри ый кэриэтэ айанныыргар тиийэриҥ. Кэлэ-бара икки ый наадата, оттон каникулбут бэйэтэ икки эрэ ый буоллаҕа. Сөмөлүөтүнэн көтүөххүн – сыана бөҕө, саатар, онно-манна тохтоон ааһарыҥ: Новосибирскайга, Красноярскайга, онтон Иркутскайга. Аны Ньурбаны булан, Сиэйэҕэ тиийиэхтээҕиҥ. Инньэ гынан биэс сыл үөрэммитим тухары биирдэ даҕаны дойдубар кэлэ сылдьыбатаҕым. Сайын устата туох эмэ дьарык булан, үлэлээн хамнастанарым.
* * *
Быһа түһэн аҕыннахха, үөрэхпин бүтэрэн, дьиэбэр кэлбиппэр убайым Уйбаан “туох докумуоннардааххын?” диэн ыйытта. Сэдэх, күндү уонна ыарахан металларга инженер-металлург дьупулуомун, артылыарыйаҕа саппаас эписиэрин байыаннай билиэтин (институппутугар байыаннай кафедра баара), ону кытта матасыыкыл, салгыы массыына ыытарга дастабырыанньаларбын хостоон көрдөрбүппэр, дьэ убаасылаабыт курдук, олус үөрдэ уонна “5 сылыҥ таах ааспатах эбит” диэтэ.
Матасыыкыл куруһуогар
Оттон ол институт матасыкылыыстарын куруһуогар биһигини преподавательбит, аспыраан, бэйэтэ эмиэ матасыыкыл “фаната” Юрий Михайлович уһуйара. Тиэхиньикэ ол-бу чааһа алдьаннаҕына, быһаарсарга, өрөмүөннүүргэ үөрэппитигэр билиҥҥэ диэри махталым улахан. Төһө да барыта кырыымчык, саппаас чаас тиийбэт буоллар, уолаттар сөбүлээн дьарыктанарбыт. Ити мин дьарыгым биир умнуллубат тэрээһиҥҥэ сылдьарбын көҕүлээбитэ, оттон хаартыскаҕа түһэрэр үлүһүйүүм ол түгэннэрин үйэтитэргэ кыах биэрбитэ. Ол маннык этэ.
* * *
1957 сыл үүнүүтэ “Москубаҕа ыччаттар уонна устудьуоннар бэстибээллэрэ буолар үһү” диэни иһиттибит. “Аан дойдуттан омук бөҕөтө кэлэр үһү!” дииллэр. Оччолорго атын дойдулар омуктарын хантан харахтыаҥый? Сурунаалларга эрэ. “Араас тэрээһин буолар үһү!” диэн ымсыырдаллар. Биһиги “оо, эчи хаарыаныы, көрбүт киһи!” дэһэбит. Онуоха миэхэ “арай онно матасыыкылынан бардахха?” диэн баламат санаа көтөн түстэ. Салайааччыбыт Юрий Михайлович, бэйэтэ эдэр киһи, эмиэ сөбүлэһэн, арыый да бэлэмнээх, кыанар, тиэхиньикэни билэр сэттэ уолу талан, дьарыктаан барда. Мин ол бөлөххө баарбын.
Бэстибээлгэ – матасыыкылынан
Ол бэстибээлгэ матасыыкылынан барар санаа барыбытын да кынаттаата. Сорох уолаттарым аатын умнубуппун. Биһиги куурустан Ахмеджан Конгожинов, Вася Орунтай, о.д.а. уолаттар бааллара. “Ка”, “Кашка” диэн ааттаах, биир миэстэлээх матасыыкыл, оччотооҕу тиэхиньикэ, этэргэ дылы, “ситиһиитэ”. Эргэ-урба да буоллар, сирэр-талар кыах суоҕа, онон айаҥҥа туруммуппут. Айаннаан иһэн сороҕор көлүөһэбит “ыытар”, сороҕор мотуорбут буруолаан, умуллан хаалар, сороҕор олох да “зажиганиета” муокастыыр. Икки суукка иһигэр бэрт эрэйинэн Сарыы-Шаганах диэн Алматыттан 500 км.-дээх ыстаансыйаҕа тиийдибит.
Хата, ол ыстаансыйаҕа бииргэ үөрэнэр уолбут олороро, олус бэркэ көрсөн, аһатан-сиэтэн баран, “чэ, кэбис, маннык буоллаҕына, Москубаҕа тиийиэ суоххут, онон матасыыкылларгытын миэхэ тиэргэҥҥэ хаалларыҥ, харабыллыам, бэйэҕит дьиэлээҥ, сынньаныҥ” диэн сүбэлээтэ. Төһө да сүөм түстэрбит, суолга туох буолуо биллибэт диэн, ону ылынныбыт. Уолаттарым дьиэлэринэн, ким Кокчетавка, ким Усть-Каменогорскайга, ким Чуу ыстаансыйаҕа, о.д.а. тарҕастылар. Мин бэстибээл кэнниттэн убайым Украинаҕа сулууспалыы сылдьарыгар тиийиэхтээҕим уонна Москубаны, бэстибээли көрөр баҕам улахан буолан, салгыы пуойаһынан эҥин Москубаны булбутум.
Эриэккэс Москуба
Тыа сиригэр үөскээбит көннөрү уолга оччотооҕу Москуба олох дьикти эриэккэс куорат курдук көстүбүтэ. Пааматынньыктара, үөһэ дьулуспут дьиэлэрэ, саҥа тутуллубут гостиницалар, маҕаһыыннар, тыйаатырдар, мусуойдар – тыый, киһи сөҕө да көрөрө. Уулуссаҕа массыына элбэҕэ! Аны дьоно үтүөкэнэ, эйэҕэһэ! Омуктарга сыһыан олус үчүгэй этэ, ити – “кыра, туора” дэнэр омуктарга. Ким да эйигин биир көрүүнэн, тылынан атаҕастаабыта, туора көрбүтэ, кынчарыйбыта суоҕа. Москубаҕа киһи бөҕөтө тоҕуоруспут этэ. Гостиницалар оччолорго чэпчэки эрээри, миэстэ олох суоҕа. Мин онно түһэ да сатаабатым: билэр уолаттарым, биир дойдулаахтарым, кэлин тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ буолбут Николай Шадринов эҥин онно үөрэнэллэрэ, кинилэргэ уопсайга түспүтүм.
Аан дойду ыччатын сүрэҕэ
Дьэ, бэстибээл саҕаланна. Бу, чахчы, сөҕүмэр улахан түһүлгэ этэ. 130-ча дойдуттан 34 тыһ. бэрэстэбиитэл кэлбит, 800-тэн тахса араас тэрээһин ыытыллар диэбиттэрэ. Уулуссаҕа омук киһитин көрдүлэр даҕаны, мичээрдээн, уруккуттан билэр киһилэрин курдук илии тутуһан, кыргыттар сороҕор кууһан ылаллара, оччолорго киһи киһиэхэ сыһыана да чыҥха атын этэ. Уулуссаҕа араас омук ыччата бары доҕордуу-бырааттыы курдук, бэйэ-бэйэлэрин эҕэрдэлэһэллэрэ. Араас омук тылынан саҥардаллар да, хайдах эрэ илиинэн, үөрбүт сирэйинэн-хараҕынан, туттан-хаптан, эйэҕэстик саҥаран, өйдөһөр курдуктара.
Эйэ, дьол холууба
Бэстибээл ыалдьыттарын тиэммит 100 массыынаны уулуссаны кыйа турааччы дьон уруйдаан-айхаллаан көрсүбүттэрэ, сибэкки дьөрбөтүн быраҕан эҕэрдэлээбиттэрэ, чахчы, өрөгөйдөөх, олус долгутуулаах түгэн этэ. Өссө өйдөөн хаалбытым – арыллыытыгар 40 тыһ. үрүҥ холуубу көтүппүттэрэ, ону кытта “Доҕордоһуу” пааркатын оҥорон, мас олордуута ыытыллыбыта. Билигин ону Аҕа дойду иэдээнин умна илик ыччаттар “холодная война” саҕаланыа диэн сэрэхэдийэн, сэрии ыар тыына аны хаһан да биллибэтин диэн, баҕа санааларын көрдөрбүттэрэ буолуо дии саныыгын... Биир да кыыһырбыт, хомойбут сирэй оччолорго Москуба уулуссаларыгар көстүбэтэ. Киһи барыта дьоллоох этэ.
Саха сулустарын арыаллаан
Москубаҕа үөрэнэр устудьуоннартан Саха сириттэн артыыстар, култуура, ускуустуба үлэһиттэрэ, эдэр ыччаттар састааптаах улахан дэлэгээссийэ кэлбитин истибиппит. Устудьуоннар сирдьит, көмөлөһөөччү курдук сылдьыбыттара. Мин эмиэ ол оҕолордуун сылдьан, элбэх дьону кытта билсибитим. Аны оччолорго хаартыскаҕа түһэрии тарҕамматах этэ. Оттон мин “Зоркай” фотоаппараттааҕым, онон бэстибээл түгэннэрин, билсибит дьоммун, Саха сириттэн кэлбит артыыстары, кыттааччылары хаартыскаҕа түһэрэн испитим. Ол сороҕо ханна да бэчээттэнэ илик, билигин устуоруйаҕа киириэн сөптөөх хаартыскалар.
* * *
Онно билсибит дьонум билигин үгүстэрэ суохтар. Тыйаатыр балерината, эдэркээн Евдокия Толстоухова, консерваторияҕа үөрэммит Аня Данилова, вокалистка, консерватория устудьуона Зинаида Стручкова диэн кыргыттар мөссүөннэрэ бу баар курдук... Оччолорго ас-таҥас оннук айылаах дэлэйэ илигэ, билиҥҥи курдук, туох муодата кэлиэй. Ол эрээри бу саха кыргыттара, санаабытыгар, букатын сиртэн тэйбит курдук кэрэлэрэ. Хомойуох иһин, эдэр, талааннаах Е.Толстоухова эрдэ олохтон туораабытын кэлин истибитим.
Доҕордуу ырыаны ыллыахха!
Артыыстарбыт ханна тиийдилэр даҕаны, сонно атын өрөспүүбүлүкэлэр дэлэгээссийэлэрин кытта үөрэ-көтө билсэн, кэпсэтэн-ипсэтэн иһэллэрэ, муста түстүлэр да, ыллаан-туойан бараллара. Хаартыскаҕа мин Белоруссия кыргыттарын кытта үөрэ-көтө олоробун. Биир түһэрбит хаартыскабар күннээх Кавказ джигиттэрэ, грузин уолаттар саха артыыстарын кытта олороллор. Онно биллиилээх саха артыыһа, олоҥхону толорооччу Гавриил Колесов, номнуо биллибит ырыаһыт Анастасия Лыткина, кэлин норуот ырыаһыта, мэлэдьиис буолбут, оччолорго олох эдэркээн Ольга Иванова тураллара көстөр. Ольга Иванова күлүүк, дьээбэлээх баҕайы этэ, хаартыскаҕа барытыгар да оннук түспүт. Сорохтор итиннэ күөгэйэр күннэригэр сылдьаллара. Сорохтор аатыра, биллэ иликтэрэ.
Аны Сунтаартан Сэргэй Афанасьевич Зверев-Кыыл Уола салайааччылаах “Оһуор” үҥкүү ансаамбыла кэлбит этэ. Онно оскуолаҕа бииргэ үөрэммит кыыһым, Сиэйэттэн Лия Иванова баара. Онон биир дойдулаахтарбын көрсөн, икки бүк үөрүү буолбута. Араас омук дьоно ыраах тымныы сиртэн кэлбит норуот үҥкүүтүн, чахчы, кэрэхсии көрбүттэрэ, сылаастык ылыммыттара.
* * *
Икки нэдиэлэ устата тохтоло суох буолбут бэстибээл түмүктэммитэ. Иһийбит Москубаттан хомойо, курутуйа барбытым – бу дьоллоох түгэннэр ааспыттарын, хаһан да хатыланыа суохтарын өйдөөн. Арааһа, аан дойдуттан мустубут ыччаттар да оннук санаалаах тарҕастахтара буолуо. Маннык өрө көтөҕүллүүнү, бары үөрэ-көтө сылдьалларын, доҕордуу буолуохха дииллэрин кэлин ханна да көрбөтөҕүм-истибэтэҕим. Дьэ онон, эдэр сааһым кэрэ түгэннэрэ олоҕум устатыгар хаалан, үтүө өйдөбүл буолан сылдьарын ахтан-санаан аастахха, итинник...
Суруйда И.Ефремова.
