Уус-уран кэпсээни-сэһэни суруйууга Саха сирэ Арассыыйа судаарыстыбатыгар киирбитэ 385, САССӨ тэриллибитэ 95 сылларын бэлиэтигэр тэриллибит сабыылаах күрэхтэһиини “Ситим-Медиа” ХЭТ уонна “Утум” ӨУоТ таһаарар “Күрүлгэн” уус-уран сурунаалларын эрэдээксийэтэ Федерация Сүбэтин федеральнай тутулга, региональнай политикаҕа, олохтоох салайыныыга уонна Хоту сир дьыалаларыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы А.К. Акимов өйөбүлүнэн биллэрбитэ.
Күрэхтэһии ааспыт сыл от ыйын 27 күнүттэн ахсынньы 15 күнүгэр диэри барбыта. Барыта 49 киһи биирдии айымньынан күрэхтэстэ.
Хаҥастан уҥа: Светлана Егорова, Павел Неустроев, Ангелина Алексеева-Леди Муус.
Биллэринэн, сойуустаах 8 суруйааччы кытынна (2 — Саха сирин Суруйааччыларын сойууһуттан, 6 — СӨ Суруйааччыларын сойууһуттан): Татьяна Находкина, Анатолий Слепцов, Степан Марков, Иван Попов-Уһук Уйбаан, Михаил Гоголев-Долгун, Гавриил Адамов, Егор Картузов-Чоруун, Оксана Гаврильева-Айсана.
Сабыылаах күрэхтэһии буоларынан, дьиҥнээх ааттара биллибэт кыттааччылар ортолоругар сойуустаах атын суруйааччылар баар буолуохтарын эмиэ сөп. Ол аата, уон ахсаан иһэ-таһа. Ол эбэтэр, кыттааччы биэс гыммыт биирэ эрэ. Оттон суруйааччы икки тэрилтэтигэр, холбоон, 200-тэн тахса киһи баар. Онтон уонча киһи кыттыбыта, биллэн турар, аҕыйах. Итиннэ “маннык күрэхтэһиилэргэ бэйэ дьоно эрэ кыайыылаах буолара — биллэр суол” диэн санаа харгыстыыр дуо? Эбэтэр атын ханнык төрүөттэр бааллар дуу? Ону, быһааран, туоратар үлэ бардаҕына сатаныыһы. Ол — уран сурукпут сайдыытыгар туһалаах буолуоҕа.
Уонна биллэр ааптардар, суруналыыстар, кыраайы үөрэтээччилэр бааллар, холобур: Геннадий Гурьев-Бутукай, Светлана Егорова, Ангелина Алексеева-Леди Муус, Павел Неустроев, Александр Алексеев, Егор Николаев, Мэхээс Сэмэнэп, Родион Данилов-Ородьумаан, И.С. Колосов-Ылдьаа Куолаһап, Лазарь Рожин.
Биллэринэн, билим икки кандидата баар: Г.И. Гурьев, О.П. Гаврильева.
Баһыйар улахан аҥаара эр дьон кыттыбыт. Ол оннугар тоҕус бастыҥтан бастакы, иккис уонна алтыс көрдөрүүлээхтэр — хотуттар.
Түөрт үөрэнээччи холоммут. Үс үөрэнээччини Амма Мээндигэтээҕи оскуолатын учуутала Л.Н. Терентьева көҕүлээбит. Оттон барыларыттан саастаах кыттааччылар: суруйааччылар С.С. Марков — 74, И.М. Попов-Уһук Уйбаан 73 саастаахтар.
Биллэринэн, 16 улуустан төрүттээх дьон кыттыбыттар: Абый, Амма, Анаабыр, Бүлүү, Горнай, Дьааҥы, Кэбээйи, Мирнэй, Мэҥэ Хаҥалас, Ньурба, Өлүөхүмэ, Сунтаар, Таатта, Уус-Алдан, Чурапчы, Хаҥалас. Олорор сирдэрэ эмиэ киэҥ — биир Москубаттан кэлбит айымньы баар.
Латыница ааттаахтар бааллар: Tamajaaqap, Sybetej. Эмиэ бэлиэ көстүү.
Айымньылары көрүҥнэринэн араардахха, уонча уус-уран сэһэн, отуттан тахса уус-уран кэпсээн, алта-сэттэ ахтыы, очерк, кылгас дьүһүйүү майгылаах суруйуу дьүүлгэ турбуттар эбит.
Дьүүллүүр сүбэҕэ сүрүн тургутааччыларынан анал идэлээхтэр, уран сурук айымньытын чинчийээччилэр үлэлээтилэр: С.Е. Ноева — Арассыыйа Билимҥэ академиятын Сибиирдээҕи салаатын гуманитарнай чинчийиигэ уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар кыһалҕаларын үөрэтиигэ институтун үлэһитэ, филология кандидата, литература кириитигэ, СӨ СС чилиэнэ; М.П. Попова — Хотугулуу-илиҥҥи федеральнай университет Арассыыйа хотугулуу-илин олохтоох омуктарын тылларын уонна култуураларын институтун доцена, филология кандидата, литература кириитигэ.
Кинилэр, күрэхтэһээччилэр дьиҥнээх ааттарын билбэккэ уонна бэйэ-бэйэлэрин билсибэккэ эрэ, айымньылары үс кэриҥинэн көрдүлэр, уон бааллаах систиэмэнэн сыанабыл биэрдилэр: а) уус-уран таһым; б) ис хоһоон күрэхтэһии ирдэбилигэр сөп түбэһиитэ; в) тыл-сурук үгэһин, ирдэбилин тутуһуу.
Тургутааччылар туруорбут сыанабылларыгар олоҕуран, А.К. Акимов салайааччылаах уонна “Ситим” медиа бөлөх бас салайааччыта М.Н. Христофорова, Н.В. Михалёва-Сайа, А.Г. Гуринов-Арчылан кыттыылаах дьүүллүүр сүбэ түмүгү таһаарбыта.
Ол быһыытынан, бастакы бириэмийэни (60 тыһ. солк.) Ангелина Николаевна Алексеева-Леди Муус тутта. Кини “Тилэҕим иминэн” диэн айымньытыгар Афганистан сэриитигэр сылдьыбыт сапёр туһунан кэпсэнэр. Билиһиннэрдэххэ, “Ахтылҕан” диэн романын бастакы кинигэтэ 2011 с. “Бичик” кинигэ кыһатыгар тахсан турар. Хаһыакка-сурунаалга айымньылара элбэхтэ бэчээттэммиттэрэ. Сунтаартан төрүттээх, ийэтинэн Тааттаттан тардыылаах. Дьокуускайга олорор.
Иккис бириэмийэни (40 тыһ. солк.) Светлана Георгиевна Егорова ылла. Кини кэпсээнэ “Дойдубутугар сиртэн хостонор баайы туһаҕа таһаарарга үлэлэһэр олохтоох ыччакка аныыбын” диэн анабыл суруктаах. Уруккута география учуутала Мэхээлэ оҕонньор алмаас үлэтигэр сылдьыбыт, суол быһылааныгар дэҥҥэ түбэспит сиэнэ Ньургун дьылҕатын, олох туһунан санааларыгар олоҕурар суруйуу. Светлана Егорова 5 кинигэлээх эбит. Чурапчыттан төрүттээх. Дьокуускайга олорор. Арассыыйа бүттүүн үөрэҕин бочуоттаах үлэһитэ, СӨ үөрэҕин туйгуна.
Үһүс бириэмийэни (30 тыһ. солк.) “Сирдээҕи таҥара” диэн Саха сиригэр дойду кииниттэн кэлбит эмчит, хирург туһунан кэпсээнин иһин Павел Романович Неустроев тутта. Кини — алмаасчыт-бульдозерист. 2016 с. Джек Лондон кэпсээннэрин тылбаастаан таһаартарбыта. “Чолбон”, “Күрүлгэн” сурунаалларга бэчээттэнэр. Амма Алтаныгар олорор.
Кыайыылаахтар бириэмийэлэрин Ийэ тыл уонна Сурук-бичик күнүгэр “Ийэ тыл” көҥүл түмсүү (сал. Е.П. Жирков) уонна Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Доҕордоһуу дьиэтэ (сал. Я.В. Игнатьева) кыттыһан ыыппыт дьоро тэрээһиннэригэр туттулар.
Бастаабыт, кэрэхсэммит суруйуулар “Күрүлгэн” сурунаалга бэчээттэниэхтэрэ. Ону сэргэ, С.А. Новгородов аатынан “Бичик” кинигэ национальнай кыһатын дириэктэрэ А.В. Егоров, талыллыбыт айымньылары түмэн, хомуурунньук оҥорорго быһаарыммыттарын биллэрбитэ. Итиэннэ С.Е. Ноева айымньылары ырытыыта “Күрүлгэн” сурунаалга тахсыаҕа.
Күрэхтэһии, төһө даҕаны кылгас болдьоххо ыытылыннар, элбэх дьону, улууһу хапта, айар-суруйар дьону көҕүлээтэ, саҥа айымньылар сурулуннулар, сонун кэпсээнньиттэр-сэһэнньиттэр көһүннүлэр — онон, бэйэтин соругун бары өттүнэн толордо.
Итини бэлиэтээн туран, А.К. Акимов дьүүллүүр сүбэ мунньаҕар уран сурук сайдыытыгар туһуланар маннык ис хоһоонноох үлэ, биир күрэхтэһиинэн тохтоон хаалбакка, сылтан сыл утумнаахтык ыытыллыахтааҕын эппитэ уонна ону өйүүр быһаарыыны ылбытын иһитиннэрбитэ.
Онон, тэрийэр бөлөх күрэхтэһии тосхолун сотору кэминэн бэлэмнээн биллэриэҕэ. Аныгыс күрэхтэһии ордук көхтөөх буоларын уонна онно сойуустаах элбэх суруйааччы кыттарын ситиһэр сорук турар. Итиэннэ дьүүл түмүгүн муҥутуур олохтоох оҥорор инниттэн бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуга суох биэс тургутааччы үлэлиирин ситиһиэхтээхпит. Олор истэригэр, чинчийээччилэри сэргэ, көннөрү ааҕааччыны, суруйааччыны, ыччат дьону киллэриэхпит. Аны туран, кэпсээни уонна сэһэни бииргэ күрэхтэһиннэрэр табыла суох эбит. Бу сырыыга биир да сэһэн бастакы үс иһигэр киирбэтэҕин итинэн быһаарыахха сөп буолуо. Ити эмиэ болҕомтоҕо ылыллыаҕа.
Уонна бу суруйуубун Леди Муус, бириэмийэни тутан баран, ол иннинэ аҕай А.К. Чиряев ыччаттарбыт сото диэн тылы билбэт буолбуттарын туһунан эмиэ да сонньуйан, эмиэ да хараастан эппитин иилэ хабан ылан хоһуйбут алгыс тылларынан түмүктүүбүн:
Оҕолорбут барахсаттар
Уҥуох-иҥиэх ааттарын
Омоон-имээн суолларыгар
Мунан-тэнэн хаалбатыннар —
Сарыннара дарайдын,
Сотолоро дьондойдун,
Соргулара тобулуннун!
Афанасий ГУРИНОВ-АРЧЫЛАН, “Күрүлгэн” сурунаал бас дьаһабыла.
