Хабаровскай кыраай күбүрүнээтэрэ Сергей Фургалы от ыйын 9 күнүгэр тутан ылан, силиэстийэлиир изоляторга хаайбыттара. Онтон ыла номнуо түөрт ый ааста. Ол тухары Хабаровскай биир да күнү тохтообокко бырачыастаан кэллэ. Биһиги А.Навальнай Хабаровскайдааҕы ыстаабын салайааччыта, актыбыыс, уопсастыбанньык, блогер Алексей Ворсиҥҥа тахсан, быһыы-майгы хайдаҕын сурастыбыт.
– Дорообо, Алексей! Хабаровскай бырачыастаабыта 130-с хонуга буолла дуу? Дьэ, кэнники итиннэ эһиэхэ быһыы-майгы, балаһыанньа хайдаҕый, кэпсээ эрэ.
– Дорообо. Кэнники кэмҥэ дьон аһаҕас утарыыга тахсара биллэ аҕыйаата. Ол тоҕото өйдөнөр. Кыһын кэллэ, тымныы буолла. Ону кытта сорох дьону, баҕар, куттаабыт да буолуохтарын сөп. Ол эрээри бырачыас ханна да сүппэтэ. Син биир биһиэхэ иҥэн сылдьар диэххэ сөп...
– Оттон хас киһи, холобур, субуотатааҕы кэнники улахан хаамсыыга (хабаровскайдар ону “холууптары аһата” дииллэр — НГ.) быһа холоон таҕыста? Өссө илии баттааһынын саҕалаабыт этигит дии?
– Мин итини “бачча киһи тахсар, оччо киһи илии баттаата” диэн сыыппаранан-ахсаанынан хааччахтаабаппын. Хас киһи тахсарыгар болҕомтону хатыы сатаабаппын. Тоҕо диэтэххэ, тэҥнээн көрөн баран сорохтор булгуччу “оо, дьон аҕыйаабыт буоллаҕына, ол аата, бырачыас уостубут, күүрээнэ сүппүт” дии саныахтарын сөп. Оттон, дьиҥинэн, хас киһи тахсара – ол билигин суолтата суох. Бырачыас кырдьыктаах көрдөрүүтэ онно буолбатах. Дьиҥнээх утарыыны биһиги саас, быыбарга тиийэн биирдэ көрүөхпүт. Төһө быыбардааччы былаас бэрэстэбиитэллэрин өйүүр эбит – дьэ, онно дьэҥкэтик көстүөҕэ.
– Оттон күбүрүнээтэргит Сергей Иванович Фургал дьыалатыгар туох уларыйда дииллэрий? Изоляторга сытарын “дьиэ хаайыытыгар уларытыахтар үһү” диэбиттэр этэ. Ол кырдьык дуо?
– Итини «сымыйа сурах» диэххэ сөп. Ахсынньы 9 күнүгэр кини изоляторга ити дьыалаҕа хааллан сытар болдьоҕо бүтэр, онтон салгыы уһатыахтара, баҕар, атын ыстатыйаҕа уларытан биэриэхтэрин сөп...
– Бу дойдуну барытын аймаабыт Хабаровскай миитиннэригэр луоһуннаргыт уларыйдылар дуо?
– Бу ааспыт субуотатааҕы хаамыы “Суруналыыстары сойуолаһан бүтүҥ!” диэн сүрүн луоһуннаах ааста. Бэйэҥ да өйдүүрүҥ буолуо, тутулуга суох суруналыыстар, блогердар бу тиэмэни сырдаппаттара буоллар, Хабаровскай бырачыаһын туһунан дьон-сэргэ билиэ этэ дуо? Онон былаас соруйан сыал-сорук туруоран, кинилэри сойуолаһан эрэр. Сайын Алексей Романов диэн бэйэбит уолбутун, биллэр-көстөр блогеры, кэлэн сырдата сырыттаҕына, тутан хаайбыттара. Ол кэнниттэн, биирдиилээн сойуолаһар эбит буоллахтарына, билигин кылгас кэм иһигэр утуу-субуу, арааһа, уонча суруналыыһы уонна блогеры хаайдылар, дьыалалаатылар быһыылаах...
– Хабаровскай кыраай “силовой” уорганнарын бэрэстэбиитэллэрэ “мустан, утарсыыны суох гынар, хам баттыыр инниттэн тугу гыныахха” диэн сүбэ мунньахтарын боротокуола тарҕаммыт этэ... Ити дьиҥнээх докумуон буолуо дуо?
– Докумуон төһө кырдьыктааҕын-сымыйатын билбит суох. Онно бу бырачыаһы хам баттыыр тэрээһиннэр, оппозиция лиидэрдэрин сойуолаһыы, сонуну-нуомаһы тарҕатар тутулуга суох ханааллары, саайтары кэтиир-маныыр, хонтуруоллуур үлэни ыытыы туһунан кэпсэппиттэр этэ. Итиннэ этиллибит барыта билигин туола, олоххо киирэ турар диэн көрөбүн. Хабаровскайга буола турар сабыытыйалары, норуот утарсыытын кырдьыктаахтык сырдатар суруналыыстары, уопсастыбаннай актыбыыстары араастаан хабырдык тутан-хабан, тэйитэ, куттуу сатааһын – ол барыта баар, туттулла сылдьар ньыма.
– Суруналыыстары, сүрүннээн, туохха буруйдуулларый?
– Полиция кинилэри тутарга-хабарга олоҕо суох сымыйа араапардары бэлэмниир. Холобур, “бу дьон сааҥсыйата суох (ол аата, былаастан көҥүлэ суох) миитиҥҥэ кэлэн, сөбө суох луоһуннары хаһыытаатылар” диэн. Дьиҥинэн, суруналыыстар сууту-сокуону билэр бөҕө буоллахтара, миитиҥҥэ-пикиэккэ хайдах сылдьары билбэттэр үһү дуо! Тугу да хаһыытаабатахтарын, бэрээдэги кэспэтэхтэрин үрдүнэн, полицияларбыт көрдөрөн туран сымыйалыылларынан, дьыала тэриллэр, бүттэҕэ ол, “административка” бэлэм. Өссө суукка кэлэн, онтуларын туоһулаатаҕа буолан туос сымыйаны кэпсииллэр. Кинилэр “сылдьаллар быһыылаах этэ” диэн чопчута суох көрдөрүүлэригэр олоҕуран туох баар буруйдааһын оҥоһуллар.
Суруналыыстар “биһиги тугу да хаһыытаабатахпыт, биир даҕаны сокуону кэспэтэхпит” дииллэрин истиэхтэрэ баара дуо. Ыла-ыла, хаайталаан, ыстарааптаан иһэллэр. Сорохтор билигин даҕаны тахса иликтэр. Андрей Соломахин диэн суруналыыһы “сокуоннайа суох тэрээһиҥҥэ кытынныҥ, инфраструктура үлэтигэр-хамнаһыгар мэһэйдээтиҥ” диэн буруйдаан туппуттара, сэттэ хонукка хаайан, 10 тыһыынча солк. ыстарааптаабыттара. Ол эрэ буолбатах, туталларыгар үлтү кырбаабыттар, балыыһаламмыта эҥин. Ол үрдүнэн полиция үлэһиттэрэ кинини оһоллообуттарын туһунан ыспыраапканы-тойу тугу да биэрбэтэхтэр. Итини утаран, кини аччыктааһыны биллэрбитэ. Ити буруйдааһыны сууттаһаары сылдьар.
“Арсеньевские ведомости” диэн хаһыакка, (“Нетипичный хабаровчанин” ханаалга) үлэлиир Антон Курдюмовы эппиэккэ тардан, сэтинньи 16 күнүгэр туппуттара. Суут мунньаҕыттан тахсан истэҕинэ иккистээн тутан, аны 7 сууккаҕа хаайарга диэн уураахтаабыттара. Ити курдук хас да суруналыыһы тутан, “каруселлаатылар”, ол аата, иккистээн дьыала тэрийэ охсон хаайыыга уктулар. Биллэн турар, кинилэр тустарыгар албакааттар үлэлии сылдьаллар. Аан дойдутааҕы суруналыыстары көмүскүүр кэмитиэт (CPJ) Хабаровскайдааҕы суруналыыстары сойуолаһыыны утаран, бырачыас кэмигэр сырдата сылдьан, тутуллубут уонна хааллыбыт тутулуга суох СМИ бэрэстэбиитэллэрин босхолуулларын туруоруста да, ол туох да хардата суох хаалла.
– Хабаровскай бырачыаһын атын эрэгийиэннэргэ “импортаабыттар”, ону силовиктарынан хам баттаппыттар диэн тугу кэпсииллэрий?
– Ити Приморье кыраайыгар, Владивостокка биһиги дьоммут баран, Фургал туһугар илии баттааһынын ыыта сылдьыбыттарын оннооҕу полициялар сабыта тутан үүртэлээбиттэрэ, Фургаломобиль хаһаайына Ростислав Смоленскайы экстремистии хамсааһыҥҥа буруйдаан, 10 сууккаҕа дьыалалаабыттара, ону этэллэр.
– Сотору Госдума быыбара буолаары турар. Онно сорох баартыйалар, кинилэр чилиэннэрэ, бэлиитиктэр бэлэмнэнэн аҕай эрэллэр. Хабаровскайга бу бырачыаһы хайа эрэ баартыйалар, бэлитиичэскэй күүстэр туһана сатаан, “актыыбынайдаан” эрэллэрэ буолаарай?
– Оннук суох курдук. Бу манна олохтоох дьон утарсыыта, ол бырачыаһа. Ханнык да бэлитиичэскэй баартыйа онно сыстан, иилиир-саҕалыыр күүс буолар кыаҕа суох. Мин санаабар, кэлин быыбар да саҕана, баартыйалар ону кыайан туһаныахтара суоҕа, тоҕо диэтэххэ, бырачыас лиидэрдэрин норуот бэйэтэ билэ-көрө, истэ, кэтии-маныы сылдьар. Онон тус сыһыанын онон сыаналыаҕа.
– Билиҥҥи күбүрүнээтэр э.т. Михаил Дегтярев туһунан “муниципалитеттарга барытыгар сылдьан, дьоннуун-сэргэлиин көрсөн эрэр, биир тылы булла, быһаарыылары түргэнник ылынар” эҥин диэн хайҕаан эрэллэр курдук дии...
– Ханнык СМИгэ оннук суруйалларын булан аахтыҥ? Оттон аахпыт да буоллаххына, ол – атыыламмыт СМИлэр суруйар буолуохтаахтар. Кинилэр Дегтяреву хайгыыртан соло буолбаттар, тугу гыммыта барыта үчүгэй диэн буолар. Онно-манна “кыһыл лиэнтэни быста, манна мунньахтаата, онно тэрээһин ыытта” эрэ диэн суруйаллар. Оттон дьиҥ үлэтэ, дьиҥ быһаарыыта ханнаный? Суох.
Кини иннинэ олорбут дьон үлэлээбит үлэтин, ол түмүгүн, ситиһиитин бэйэтэ ситиспитин курдук кэпсэнэр. Балыйтарбыт “дольщиктаахтарга” дьиэни биэриини кини саҕалаабыт үһү дуо?! Хойгур буоллаҕа. Кини, арай, Фургал атыыга туруорбут яхтатын хааллартарда, арааһа, тойону-хотуну хатааһылатаары буолуо. Ону кытта ити бүддьүөт суотугар бэйэтигэр 33 мөлүйүөҥҥэ 7 харабылы көрүннэ.
– Норуотуттан оччо айылаах куттанар буолан, харабылланар дуо?
– Ханна үп-харчы ааһар, госхантараагы дьаһайар сиргэ барытыгар бэйэтин дьонун олордуталаата. Субсидиялар хайа эрэ АНО нөҥүө кэлиэхтэрэ диэн буолла, онно эмиэ бэйэтин киһитин олорто. Хамнаһын 100 тыһыынчаттан 190 тыһыынчаҕа тиийэ үрдэтэн туран.
– Ковиды кытта охсуһуу – күбүрүнээтэр үлэтин биир көрдөрүүтэ. Онно туох ситиһиилээҕий?
– Доруобуйа харыстабылын миниистирин дуоһунаһыгар Дегтярев Самаратааҕы киһитин аҕалбыта. Быраастар кыраайтан күргүөмүнэн уурайан, барыталаан эрэллэр. Ковиды утары госпиталь тутуллан эрэрэ баара, хаһан ситэрэ биллибэт туруктаах.
Хабаровскайга дьахтар төрүүр икки балыыһатын сабан туран, ону ковидтаахтарга анаан биэрдилэр. Онтон онно үлэлээбит акушер-гинекологтар инфекционист-вирусолог быһыытынан үлэлээтиннэр диэн буолла. Биллэн турар, уопуттаах быраастар, персонал итини сөбүлээбэккэ уурайдылар. Сорохторо “материкка” көһөн эрэллэр. Онон ковиды утары олохтоохтук ылсан үлэлээн эрэр диэхпин туттунуом этэ. Барыта быһымах быһаарыы ылыллар курдук.
– “Бу эһиги утарыыгыт төһө өр салҕаныай?” диэн ыйытыахпын баҕарабын.
– Мин онно туох да диир кыаҕым суох. Ол эрээри, бырачыастыыр баҕа баарын тухары, салҕаныа дии саныыбын. Биһиги бырачыаспыт, сүнньүнэн, тугу көрдөрдө? Ол – нэһилиэнньэҕэ былааһы утарар, ылыммат, сөбүлээбэт күүс баарын. Саамай ситиһиитэ онно сытар.
– Оттон атын эрэгийиэннэр өйөбүллэрэ биллэр дуо?
– Биһигини өйөөччүлэр бааллар, элбэхтэр. Холобур, биһиги Куштауну өйөөбүппүт, кинилэр эмиэ биһигини өйөөбүттэрэ. Ким эрэ эн кыһалҕаҕын кыһалҕа гынара, эн тускар ыалдьара, тугу эрэ туруорсара саныахха да үчүгэй. Ол эрээри мин ону өссө кэҥиирэ, тэнийэрэ буоллар диэн баҕа санаалаахпын.
– Алексей, мэлдьэһэр син биир табыллыбата буолуо. Биһигини, араас эрэгийиэни, сомоҕолуур биир идиэйэ суох... Холобур, эһиги бу күбүрүнээтэргитин көмүскээн бырачыастыыгыт. Оттон биһигини ордук федеральнай территориялары тэрийии уонна Конституционнай сууттары суох гыныы долгутар. Онон хас биирдии эрэгийиэн бэйэтин кыһалҕатын туруорсар. Оттон эн сомоҕолоһор төрүөтү туохха көрөҕүн?
– Сомоҕолуур идиэйэ суох диир сыыһа. Билиҥҥи былаас бэртикээлин утарыы, Москуба эрэ буолбакка, Арассыыйа эрэгийиэннэрин тэҥҥэ сайдалларын ситиһии – барыбытыгар да баар сыал-сорук. Олохтоох норуоттар байылыаттык, ситиһиилээхтик олороллоро – Арассыыйа хас биирдии эрэгийиэнин баҕа санаата. Оттон Саха Өрөспүүбүлүкэтин дьулуһуутун эмиэ өйдүүбүн, өйүүбүн. Эппиэттээх дуоһунастарга хантан эрэ “варягтар”, “смотрящайдар” кэлэн үлэлииллэрэ бу эрэгийиэни убаастаабат быһыы дии саныыбын. Онон биһигини холбооттуур, биир тыынныыр идиэйэ суох буолбатах – баар.
– Оттон дьон син биир түмсүбэт, арахсар буолбатах дуо? Баартыйанан, бэлитиичэскэй хамсааһынынан, омугунан, о.д.а.?
– Дьэ ити баар – иирсээн саамай төрдө. Олох хайдыһыа суохтаахпыт! Баартыйанан да, итэҕэлинэн да, омугунан да, тугунан да. Уҥа-хаҥас арахсар наадата суох. Биһиги бары бииргэ сомоҕолостохпутуна эрэ, тугу эмэ ситиһэр кыахтаахпыт. Туохпутун да былдьаһарбыт суох, онон бииргэ буолуоҕуҥ!
– Махтанабын, көрсүөххэ диэри!
Нина Герасимова.
