Үс Хатыҥҥа бэс ыйын 25-гэр, Туймаада ыһыаҕын иккис күнүгэр, “Ситим” медиа-бөлөх уонна “Кыым” хаһыат түһүлгэтигэр РФ үтүөлээх суруналыыһа, “Ситим” медиа-бөлөх генеральнай дириэктэрэ Владимир Степанов “Суруллубут – суоруллубат: Айсен Николаев олоҕу көрүүтэ уонна кини үлэтин туһунан санаалар” диэн кинигэтэ сүрэхтэннэ.
Урут суруйбуппут курдук, кинигэҕэ ааптар Ил Дархан Айсен Николаевтан уон сыл устата ылбыт, суоруллубаттыы суруллубут, Айсен Сергеевиһи – киһи, өрөспүүбүлүкэ лиидэрэ, федеральнай таһымнаах салайааччы быһыытынан арыйар интервьюлара, үлэтин туһунан ырытыылара, ол иһигэр “Кыымҥа” бэчээттэммэтэх биир интервьюта киирдилэр. Кинигэни саха биллэр дьоно-сэргэтэ Мандар Уус, Ульяна Винокурова, Андрей Борисов, Андрей Федотов, Афанасий Максимов, Александр Пахомов, Валерий Максимов, Савва Михайлов уонна да атын ытык-мааны дьоммут Айсен Николаевы салайааччы быһыытынан, үлэтин кэтээн көрүү майгытынан санааларын суруйбуттара Ил Дарханы, тыа сириттэн үөскээбит саҥа кэм салайааччытын сонун көрүү, сыанабыл буолан, ааҕааччы болҕомтотун тардыахтара.
“Ситим”, “Кыым” түһүлгэлэригэр ыытыллыбыт тэрээһиҥҥэ СӨ Ил Дархана Айсен Николаев уонна атын официальнай дьон кытыннылар.
Сүрэхтэнии сиэрин-туомун Ф.П. Иванов-Дьөккөн Сөдүөтэ сүрдээх дириҥ ис хоһоонноохтук туойан алгыс түһэрдэ. Ил Дархан Айсен Сергеевич Николаевы, саҥа кинигэни алҕаата. Онон күндү ааҕааччыларбыт, саха ытык киһитэ Дьөккөн Сөдүөтэ алҕаабыт кинигэтин тутуоххут.
Кинигэ сүрэхтэниитин СӨ норуотун дьокутаата, “Ил Түмэн” издательскай дьиэ генеральнай дириэктэрэ, 20 сыллааҕыта “Ситим” медиа-бөлөҕү, “Кыым” хаһыаты тэрийбит Мария Христофорова ыытта.
Бастакынан ааптар В.Н. Степанов тыл ылан: “Биһиги, сахалар, былыр-былыргыттан үчүгэй салайааччылардаах буолан тыыннаах, ахсааммыт элбээн, үөрэхтэнэн, сайдан кэлбит омукпут. Итини Дыгынтан, Маһарыттан саҕалаан, В.В. Никифоров-Күлүмнүүр, М.К. Аммосов, И.Н. Барахов, П.А. Ойуунускай, С.З. Борисов, М.Е. Николаев курдук уһулуччулаах салайааччылар норуоппутун сайыннарбыт холобурдарыгар көрөбүт. Оттон Айсен Сергеевич өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханынан олох уустук, ким да үөйбэтэх-ахтыбатах тургутуулардаах кэмигэр үлэлии сылдьар. Ол үрдүнэн 5 сыл өрөспүүбүлүкэ дьонун олоҕун тутаппакка салайан кэллэ. В.В. Путин эрэгийиэннэргэ бэйэҕит быһаарыҥ диэн биэрбит көҥүлүн сөпкө туһанан элбэҕи оҥордо. Хамсык курдук иэдээнтэн атын дойдуларга, эрэгийиэннэргэ курдук элбэх өлүүнү-сүтүүнү таһаарбата. Иэдээннээх ойуур баһаардарын, билиҥҥи анал эпэрээссийэ сылларын туораан иһэбит.
Иккиһинэн, федеральнай киини кытта үлэҕэ Айсен Сергеевич кыһалҕа быһаарыытыгар “бу – кинилэр боломуочуйалара, бу – биһиэнэ” диэн найыласпакка, бииргэ түмсэн, өйдөһөн үлэлиир кыайыылаах диэн тосхолу тутуһар. Ол түмүгэр федеральнай министиэристибэлэри, былаас структураларын кытта үлэлэһэн, Ил Дархан Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэбит сайдыытыгар элбэх үбү, кыаҕы киллэрдэ. Кини М.Николаев киин былааһы кытта сатабыллаахтык үлэлээн элбэҕи ситиспит суолун сөпкө хайан иһэр. Элбэх норуокка абыраллаах үтүө үлэ оҥоһуллубутун бар дьон толору билиэхтээх. Ил Дархан дойдутун, норуотун иннигэр эппиэтинэһин көрдөрөр үтүө хаачыстыбатынан кини эппитин биир санаа ситимэ оҥорон хайаан да толорор, туга эрэ сатамматаҕына, ханан эрэ эргийэн, атын ньыманы, кыаҕы булан, ситиһэн тэйэрин этэбин. Бу кинигэни аахпыт дьон биһиги тыабыт сиригэр төрөөбүт Ил Дарханнаах буоламмыт, этэҥҥэ, туруктаах олохтоох олоробут диэн чахчы итэҕэйиэхтэрэ. “Кыым” хаһыат саха тылын, култууратын көмүскүүр, сайыннарар биир улахан таас кириэппэс буолан олорор. “Кыымы” ааҕыҥ, сурутуҥ” диэн түмүктээтэ.
СӨ Ил Дархана Айсен Николаев: “Бу тэрээһини тэрийбит М.Н. Христофороваҕа, ааптар В.Н. Степановка махтанабын. Кырдьык, Владимир Николаевичтыын көрсөр буолбуппут ыраатта. Мин хайа да суруналыыһы кытта иккилии чаас олорон сыл аайы кэпсэппэппин. Уһаары гынна дуу диэтэхпинэ, “Владимир Николевич хаһан кэлиэхтээх этэй?” диэн, дьоммуттан ыйытааччыбын. Кинини кытта кэпсэтэр интэриэһинэй. Билигин, араас блогердааһын, кылгастык суруйуу олус тарҕаммыт кэмигэр, дьиҥнээх суруналыыс олох аҕыйаата. Сорох суруналыыс өйдөөбөккө, киһи эппитин уларытан кэбиһээччи, оттон Владимир Николаевич кэпсэтии ис хоһоонун барытын олох чуолкай гына суруйааччы. Кини дьиҥнээх суруналыыс буоларын уруккуттан билэбин. Саха сиригэр биир бастыҥ суруналыыспыт үлэлии сылдьарыттан үөрэбин. “Суруллубут суоруллубат” диэн кини курдук дьон суруйууларын этиэххэ сөп.
Үлэ-хамнас туһунан эттэххэ, 5 сыллааҕыта Ил Дарханынан талылларбар “улахан баһаардар, хамсык, анал байыаннай эпэрээссийэ буолуохтара” диэн билбит киһи Орто дойдуга суоҕа чахчы. Өрүү этэбин: биһиги ханнык кэмҥэ олорорбутун, салайааччы буоларбытын да талбаппыт. Саамай уустуга диэн, улахан уларыйыы Саха сиригэр эрэ буолбакка, Арассыыйаҕа, аан дойдуга барытыгар бара турар. В.Путин Петербурдааҕы экэниэмикэ пуорумугар “урукку кэм хайдах да төннүбэттии уларыйда” диэбитэ.
Оннук балысхан уларыйыылаах-тэлэрийиилээх кэмҥэ биһиги өрөспүүбүлүкэбит тохтоон, охтон биэрбэккэ, бэйэ-бэйэбитин өйөһөммүт, сомоҕолоһоммут, иннибит диэки сайдан иһэрбититтэн сүрдээҕин үөрэбин. Сорохтор “сайдыбаппыт” диэн, билбэттэриттэн этэллэр. Экэниэмикэбит сайдарын куоракка, тыаҕа олорон көрбөккүн. Дьиҥнээх бырайыактар тутулла турар сирдэригэр тиийдэххинэ, хайдахтаах улуукан үлэ бара турарын көрөҕүн. Итилэртэн биһиэхэ нолуок киирэр, дьоммутугар үлэ миэстэтэ тахсар. Нолуок киириитэ элбээн, оскуола, балыыһа, култуура дыбарыастарын уо.д.а. социальнай эбийиэктэри киллэрэбит.
Оттон экэниэмикэбит, социальнай эйгэбит сайдыытын туоһулуур улахан ситиһиибит – дьоммут элбии турара. Быйыл Саха сирин олохтоохторун үйэлэрэ уһаан, аан бастаан Арассыыйа орто көрдөрүүтүн кыратык куоһаран, инники таҕыстыбыт. Дьон үйэтин уһуура салҕанан барыа, өрөспүүбүлүкэ доруобуйа харыстабылын сайдыытыгар улахан болҕомтотун уурар. М.Е. Николаев кэмигэр тутуллубут сүрдээх үчүгэй мэдиссиинэ кииннэрдээхпит. Онно эбии Кардиология киинэ киирдэ, быйыл онкокиин үлэҕэ киириэҕэ, улуус кииннэригэр улахан балыыһалар тутуллан эрэллэр.
Бу күннэргэ өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтэ 1 мөлүйүөн буолбутунан, Саха сирин олохтоохторун барыларын эҕэрдэлиибин! Билигин киэн тутта мөлүйүөнтэн тахса киһилээхпит диир кыахтаахпыт. Мииринэйгэ АЛРОСА-ҕа үлэлиир Онуфриевтар диэн саха ыала кыыстаннылар. Ити АЛРОСА Саха сирин хампаанньата буоларын өссө бигэргэтэр.
“Кыым” хаһыат сүрүн эрэдээктэрэ И.Гаврильев:
– Биһиги бу ытык түһүлгэбитин тэриниэхпититтэн саха сүдү дьоно Багдарыын Сүлбэ, Моисей Ефимов, Ксенофонт Уткин, Сэмэн Руфов, Степан Дадаскинов, Мандар Уус уо.д.а. манна элбэхтик түһүлгэлэнэн ааспыттара. Ол ытык түһүлгэбитигэр бүгүн Ил Дархан А.С. Николаев кинигэ сүрэхтэниитигэр кэллэ.
“Кыым” хаһыат 2000 сылларга быста сылдьыбытыгар биир сурутааччылааҕа. Кэлин биллибитинэн, ол Дьөккөн Сөдүөтэ буолан соһуппута, “тахсыбат хаһыакка тоҕо сурутаҕын?” диэтэхтэринэ, “син биир тахсыаҕа, кэлиэҕэ” диир үһү. “Ситим” медиа-бөлөх таһаарыыларынан, ахсаанынан Уһук Илиҥҥэ биир саамай улаханнара буолар. Аны туран, Арассыыйаҕа национальнай тылынан тахсар хаһыаттарга биһигиттэн быдан элбэх ахсааннаах татаардарга, башкирдарга, чэчиэннэргэ хайаларыгар да “Кыым” курдук элбэх тиражтаах хаһыат суох. Билигин Арассыыйа үрдүнэн хаһыаттар ыарахан туруктаахтар. Ол кэмҥэ биһиги сахабыт дьонун өйөбүлүнэн 15 тыһ. ахсаанынан тахсабыт.Почталар, ыстатыыстыка да биир хаһыаты 4-түү киһи ааҕар дииллэр. Ол аата, 60 тыһ. саха уопсастыбаннай актыыбынай, социальнай лиидэр дьонугар тиийэбит. Өрөспүүбүлүкэ салалтата өйүүрүн иһин улаханнык махтанабыт.
Социология билимин дуоктара, Ил Түмэн 1,2 ыҥырыытын дьокутаата У.А. Винокурова:
– Айсен Сергеевич уһулуччулаах салайааччы буоларыгар ураты түгэн үөскээтэ. Өрөспүүбүлүкэни салайа киирэригэр мөлүйүөнү кыайбат нэһилиэнньэлээх этибит. Аны билигин иккис болдьоҕор барарыгар, Саха сирэ мөлүйүөнтэн тахса нэһилиэнньэлээх Арассыыйа хотугулуу-илин саамай улахан, күүстээх, РФ сирин 1/5 ылар өрөспүүбүлүкэ буолла.
Бу – улахан көрдөрүү. Мөлүйүөн буоллуҥ да, саҥа социальнай ыстандаарт таһымыгар тахсаҕын. Өрөспүүбүлүкэ федеральнай киинтэн судаарыстыба үбүн, көмөтүн ылар ирдэбилэ уларыйар, үбүлэнэр таһыммыт улаатар. Өрөспүүбүлүкэбит бэлиитикэтэ, стратегията, оруола үрдүк таһымҥа тахсар. Онуоха биһиги дьүөрэ буолуохтаахпыт. Онон бэҕэһээ мөлүйүөн ахсааннанан саҥа таһымҥа тахсыыбытын норуот хаһыата “Кыым” Владимир Степанов “Суруллубут – суоруллубат” диэн А.С. Николаев туһунан кинигэ таһааран көрдөрбүтэ ураты оруоллаах.
“Хотутент” тэрилтэ генеральнай дириэктэрэ А.С. Махатыров:
– А.С. Николаев Ил Дархан буоларын саҕана Нерюнгрига бырамыысыланнас мунньаҕа буолбута. Онно кэргэмминиин дакылаат оҥорбуппут. Анаалыстаан көрбүппүт, улахан үп – өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр сир баайын хостооһунунааҕар элбэх үп – урбаан тэрилтэлэриттэн, креативнай экэниэмикэттэн киирэрэ көстүбүтэ. Онон Айсен Сергеевич креативнай экэниэмикэ хайысхатын тутуспутун улаханнык үөрэ, ытыктыы истибитим. Сир баайын хостууртан аккаастанан кэбиһэр сатаммат. Ол гынан баран креативнай экэниэмикэни сайыннарар сөптөөх хайысханы тутустахпытына, экологиябыт, духуобунаспыт да сайдыытыгар улахан төһүү күүс буолуо этэ.
Инники эппиттэрин курдук, улахан салайааччы ханнык да Айыыттан ананан кэллин, норуота өйөөбөт, көмүскээбэт буоллаҕына, күүс ылбат. Ол иһин хайа да сайдыылаах дойду салайааччытын, импэрээтэрин уруйдуур-айхаллыыр, оччоҕо салайааччы күүһүрэн-уоҕуран, салайарыгар чэпчэки буолар. Ил Дархаммыт А.С. Николаев тула түмсэн, үлэтин күүскэ өйүөҕүҥ.
***
Кинигэ сүрэхтэниитэ истиҥ, иһирэх быһыыга-майгыга ааста. Эппиппит курдук, бу саҥа тахсыбыт, “буруолуу” сылдьар кинигэни “Кыымы” сыл иккис аҥаарыгар суруппут дьон кэлэр ыйга хаһыаты кытта бэлэх тутуохтара.
Бэй. кэр.
Андрей Сорокин хаартыскаҕа түһэриитэ.
