Бэс ыйын 22 күнүгэр СӨ Бырабыыталыстыбатын иһинэн противоэпизоотическай уонна санитарно-противоэпидемическай хамыыһыйалар уочараты таһынан мунньахтара буолан ааста. Саха сиригэр ыт бүрүсүлүөһэ тарҕаныытын уодьуганныыр, ыытыллар үлэни ырытыһар олус суолталаах кэпсэтии тэрилиннэ. Мунньаҕы СӨ Быратыыбалыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Никифоров салайан ыытта.
Олус сэрэхтээх ыт бүрүсүлүөһэ тарҕамматын туһугар туох үлэ барбытын, туох уустук баарын СӨ бэтэринээр дэпэртээмэнин салайааччыта Пётр Петров, “Россельхознадзор” управлениетын Амур уобалаһыгар уонна СӨ салаатын салайааччыта Яна Любченкова уонна СӨ “Роспотребнадзор” управлениетын салайааччыта Маргарита Игнатьева иһитиннэрдилэр.
ВКС көмөтүнэн барбыт мунньахха үөһэ ааттаммыт хамыыһыйалар чилиэннэрэ, министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр, СӨ Уопсастыбаннай палаататын, “Росприроднадзор” бэрэстэбиитэллэрэ, Ил Түмэн дьокутаата Виктор Фёдоров, “Помоги выжить” Аһымал санаа пуондатын салайааччыта, ППЖ (дьэлик ыттары, куоскалары ылан харайар Дьокуускайдааҕы пуун) салайааччыта Екатерина Безрученко, ыт көмүскээччи, көхтөөх волонтёр Марина Сантаева, суруналыыстар кытыннылар.
Күн бүгүн Дьокуускайга, Жатайга, Ньурба, Үөһээ Бүлүү улуустарыгар уопсайа 16 сиргэ ыт бүрүсүлүөһэ баара бигэргэммит. Диагнозтарын Росаккредитация тиһигэр аккредитациялаах лабаратыарыйалар анаалыстара бигэргэппит. Анаалыс ылыыта, тиэрдии бары быраабыланы тутуһан ыытыллыбыт. Бэтэринээр быраабылатын 22 п олоҕуран, бактерологическай, серологическай чинчийии, ПЦР туттуллубут.
Бу дьыл бэс ыйын 20 к. туругунан, ыттартан бүрүсүлүөһү быһаарар уопсайа 1019 боруоба ылыллыбыт. ИФА ньыматынан 897 боруобаны көрбүттэр. Итинтэн 592-тэ – “+”! Ол эбэтэр, анаалыс 66 бырыһыана ыт ыарыылааҕын, ыалдьа сылдьыбытын көрдөрбүт. Бу -- атын хайа да эрэгийиэҥҥэ суох түмүк.
Ону таһынан өссө серологическай чинчийиигэ 47 боруоба хапсыбыт. Чопчулаары, 5 араас лабаратыарыйаҕа чинчийтэрбиттэр. Ол курдук, Москубатааҕы ВНИИЗЖ-ка былырыын ИФА ньыматынан 24 ыт, 4 куоска хаанын бэрэбиэркэлэппиттэрэ 14 ыт, 2 куоска киэнэ бүрүсүлүөс баарын көрдөрбүт. Итинтэн ППЖ ытын 5 боруобата “+” көрдөрбүт, 4 – “саарбаҕы”. “Амур уобаластааҕы бэтэринээр лабаратыарыйатыгар былырыын ахсынньыга приют 4 ытын хаанын көрдөрбүттэрэ, үһэ –“+”, биир – “саарбах”. Санкт-Петербурга баар «ВНИИЗЖ» Хотугулуу-Арҕааҥҥы боруобалыыр лабаратыарыйатыгар 1 приют, 1 ыал ытын киэнин ылан, бактериологическай анаалыска ыыппыттара аны “отрицательнай” буолбут.
Бу түмүккэ сигэнэн, ыт көмүскээччилэрэ иннинээҕи ИФА анаалыстарга ончу итэҕэйбэттэр, ПЦР-ы туруорсаллар эбит. “Роспотребнадзор” Ставропольга баар чумааны утары институтугар быйыл тохсунньу ыйга 5 анаалыһы бактериологическай уонна ПЦР ньыматынан бэрэбиэркэлииргэ 5 боруоба барбытытан 1 эрэ – “+” буолбута санааларын өссө бигэргэппит чинчилээх.
Ыт иччилэрэ, ППЖ да салалтата, аһара баран, “Бурматов сокуонугар” сигэнэн, ыалдьыбыт ыты суох гынартан кыккыраччы батыналлар. Оттон РФ ТХМ 2020 с. балаҕан ыйын 8 к. 533 №-дээх бирикээһинэн, сыстыганнаах, сэрэхтээх ыарыыга ыалдьыбыт кыыл 15 суукка иһигэр булгуччу суох оҥоһуллуохтаах. Ону баара, утарсыыны көрсөн, “Россельхознадзор” Амур уобалаһынааҕы уонна Саха сиринээҕи управлениетыгар хонтуруоллуур-кэтээн көрөр тэрээһини ыытарга 21 административнай дьыала ыытыллыбыт.
Күн бүгүн ыттар иччилэрин сайаапкатынан, ыалдьыбыт 18 ыт, 4 куоска эрэ өлөрүллүбүт. Билигин да бүрүсүлүөстээҕэ быһаарылыбыт 23 ыт, 9 куоска тыыннаах сылдьар. Ону таһынан ППЖ-га 743 ыттан 533 ыкка бүрүсүлүөскэ “+” реакциялыыр 533 ыт, “саарбах” анаалыстаах 126 ыт уонна “отрицательнай” анаалыстаах 77 ыт олорор.
ППЖ, бэл, “положительнайы” көрдөрбүт ыттарын өлөрөр санаата суох. Ону ааһан, хаттаан анаалыс ылары утарса олороллоро этилиннэ. Сөҕүөм иһин, эрдэ “саарбах” анаалыстаахтарын хаттаан бэрэбиэркэлэтэр баҕалара суоҕа, приюкка инбэнтэрисээссийэ ыытары утараллара бэркиһэттэ. Екатерина Безрученко бу да хамыыһыйаҕа ПЦР ыытары хос-хос туруоруста. Аҥаар уоһунан: “Биһиги анаалыстыыры туорайдаспаппыт. Бэтэринээрдэргэ ыты тутан биэрэр иллэҥ үлэһитим суох, бэйэм тутан биэрэбин дуо ол?! Дьон тиийбэт, УФСИН-тан көмөҕө ыытааччылар да, сорох күн кэлбэттэр. Бу тэрилтэҕэ 700 тыһ. солк. төлөһө олоробут. 67 ытырыык ыттаахпыт, киһи эрэ олору тутан биэрэргэ санаммат”, – диир. Марина Сантаевалыын Курскайдааҕы ИФА тургутугун итэҕэйбэттэрин кэлиилии кэбэ олордулар. “Монополист тэрилтэ”, – дэһэллэр. Оттон маннык тургутугу Арассыыйаҕа соҕотох бу эрэ баабырыка оҥорорун, аккредитациялааҕын, бары эрэгийиэннэр итинниги туһаналларын истэ да барбаттар. Ити курдук, бэтэринээрдэр этэллэринэн, араас суол төрүөтүнэн, ыалдьыбыт ыттары чинчийэр усулуобуйаны тэрийбэттэр. Онон, хайыахтарай, сууттаһарга күһэллэн, 26 аак оҥорон, административнай матырыйааллары оҥорон, суут уорганыгар ыытар гына, Россельхознадзорга ыытар буолбуттар.
Быраабыла быһыытынан “+” анаалыстаах ыттардыын сылдьыбыт ыттартан 2 төгүл анаалыс ылыллыахтаах, ол түмүгэ “отрицальнайы” көрдөрөр түбэлтэтигэр эрэ “бүрүсүлүөс тарҕаныыта уодьуганнанна, ыарыы суох буолла” диэн, харантыыны сабыахха сөп. Дьиҥинэн, онно бэйэлэрэ интэриэстээх буолуохтарын сөбө да, саатар, “саарбах” анаалыстаах ыттарын анаалыстаппаттар. Онон бүтэй ии иһигэр эргийэ сылдьыы, сууттаһыы салҕанар.
Ыалдьыбыт ыты суох гыныыны утарсыы – РФ Бэтэринээрдэрин сокуоннарын, РФ Конституциятын толоостук кэһии буоларынан, билиҥҥитэ икки дьыала суукка көрүллүбүт. Суут ону өйөөбүт. Ыалдьыбыт ыты түмүк бигэргэннэ да, 15 суукка иһинэн “түлүк уутугар” ыытыллыахтаах.
Бу иннинэ Н.Борисова бэтэринээр дэпэртээмэнин уонна анаалыс оҥорбут «Федеральный центр охраны здоровья животных» түмүгүн утаран, ылыммакка, хаттаан анаалыстааҥ диэн сууттаспыт. Онтун Үрдүкү суукка ааһынан, дьыалата хаттаан көрүллүбүт да, хата, суут туруорсууну ылымматах. Ыам ыйыгар бэтэринээр дэпэртээмэнэ М.Гоношенконы ТХМ бирикээһин 35-с пуунугар олоҕуран, ыалдьыбыт 3 ытын суох гынары ылымматын иһин, суукка биэрбитигэр, суут сиэрдээх туруорсуу, ыттарын өлөрүөхтээх диэн уураахтаабыт.
Бүрүсүлүөс турбут сирдэригэр сыстыганнаах ыарыыны бохсорго ыытыллар үлэ тэрээһиннээхтик, анал бирикээскэ олоҕуран, былааннаахтык бара турар. Хаахайдаһыы, сокуону толорбот буолуу туорай мас буолар. Ирдэбили толорбот буолуу иһин, ыстараабынан эмиэ уодьуганныы сатыыллар. Яна Любченкова эппитинэн, 135 тыһ. солк. ыстараап анаммыт.
Бүрүсүлүөс олус кутталлаах, киһиэхэ холкутук сыстар, ол, саамай куттала, тута биллибэт. Ыарыы ханнык ыстаадьыйатыгар сылдьар ыты кытта алтыспыттан, киһи иммунитетыттан тутулуктанан, ол туһунан таһы-быһа умнубутуҥ да, кэннэ, 10-15 сылынан (!), соһуччу “сюрприз” буолан иэдэтиэн сөп! Бүрүсүлүөс ыкка, куоскаҕа, дьиэ сүөһүтүгэр, табаҕа, киһиттэн киһиэхэ сыстар кыахтаах. Холобур, ковид вируһа син эмтэнэр эбит буоллаҕына, бүрүсүлүөһү кыайбыт суох. Бэл, бүрүсүлүөһү утары быһыы да айылла илик. Приют үлэһиттэриттэн, ыалдьыт ыт, куоска иччилэриттэн анаалыс ылалларын ылаллар. Ол ирдэбил туолар. Билиҥҥитэ барыларын киэнэ “отрицательнай”. Ол эрээри эрдэттэн холкутуйар кыах, хомойуох иһин, өйдөөбүппүт курдук, суох. Ыалдьыбыт ыттаахтар бу туһунан кыл да түгэнэ умнумуох, өйдүөх тустаахтар.
Сууттаһыы, хос-хос анаалыһы ыытыы, анаалыс ылылларын туорайдаһыы – онто да суох үгүс түбүктээх бэтэринээрдэр, ыттаах дьон хаарыан бириэмэлэрин сиир. Оттон ыалдьыбыт ыттары саҥа тутуллан киирэр ыттартан туһунан тутууга, (о.э., тутуу олох да бэйэтэ туһунан түөлбэ буоларыгар тиийииһи), олору аһынан-үөлүнэн хааччыйыыга үлүгэрдээх үбүлээһин наада. Биир ыт күннээҕи аһылыгар, бэл, оҕо оскуолатааҕы күнүскү аһыгар да көрүллэр үптэн да үгүөрү көрүллэрин эрдэ истибиттээхпин.
Ыты көмүскээччилэр туруорсалларын курдук, приют ытын хара өлүөхтэригэр диэри иитэр түгэҥҥэ, баллайар баһаам үп наадата тириир. Аҕыйах сылынан ыппыт ахсаана да лаппа элбиэҕэ. Дьэллик ыттары тутан, быһыы биэрэр, аттыыр, биркалыыр, о.э. приюкка сылдьар кэмнэригэр астарын-үөллэрин хааччыйарга, приюттары кэҥэтэргэ, ыты көрөр-харайар тэрилтэни, үлэһиттэрин хамнастыырга үлүгэрдээх үп ирдэнэр. Онно бүрүсүлүөстээх, бэл, кыыллыйбыт (агрессивнай), киһини ытырбыт ыттары өлөрбөккө иитиигэ барар ночоотун эбэҕин.
Холобур, сыччах 2015 сылга, ыты көмүскүүр “абыраллаах” сокуон киирэ илигинэ, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 16 тыһ. 30 дьэллик ыт тутуллубут. Санаан көрүҥ: 16 тыһ. тахса ыт – биир сылга быраҕыллар!
Ол иһигэр, 1182 ыты нэһилиэнньэ туттарбыт. Итинтэн 15 тыһ. 583 суох гыныллыбыт. 799 ыты туора дьон иитэ ылбыт, 799 ыты иччилэрэ ылбыттар.
2016 сылга
Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 15 тыһ. 154 дьэллик ыт тутуллубут, 14 тыһ. 521 ыт суох оҥоһуллубут. О.и. Дьокуускайга 4 тыһ 931 дьэллик ыты туппуттар. Нэһилиэнньэ туттарбыта – 1 тыһ. 182. Приюттан ыт иччилэрэ уонна саҥа ылааччылар холбоон, 799 илдьэ барбыттар. 5 тыһ.127 ыт өлөрүллүбүт.
2017 сылга
Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 4267 ыт суох оҥоһуллубут. Дьокуускайтан 3899 ыты туппуттар. Алта ый иһигэр 726 ыт өлөрүллүбүт.
Ыт боппуруоһун быһаарыыга 24 мөл. 738,6 тыһ.солк. көрүллүбүт.
2018 сыл 11 ыйыгар
Сыччах Дьокуускайга 3956 ыт туппуттар. Ыт кыһалҕатын быһаарыыга 24 мөл. 222,9 тыһ. солк. барбыт.
2019 сылга
Өрөспүүбүлүкэҕэ 9 тыһ. ыты туппуттарыттан, аҥаара – Дьокуускайтан. Бу сыл 2294 ыты көрүү-харайыы тэрээһинигэр сөп буолар үбүлээһин көрүллүбүт.Оттон 2020 сылга – 21 мөл. солк. туттуллубут.
Дьиҥинэн, ыт туох буруйа кэлиэй? Ыты иитэ ылан баран, сир-халлаан ыккардыгар хаалларар иччилэрэ – икки атахтаахтар буруйдаахтар. Онон нэһилиэнньэ гражданскай эппиэтинэһин өйдөөбөтүн, ытын быраҕарын тухары кумахха ууну куппут курдук атын дьиҥ наадаҕа барыахтаах бүддьүөт үбэ суккулла туруоҕа. Ол наада дуо?
Екатерина Безрученко бүрүсүлүөстээбит, ытырыык ыты барытын, биири да көҕүрэппэккэ, хаһан бэйэлэрэ өлүөхтэригэр диэри (!) иитэри-харайары туруорсар. “Биһиги сыалбыт – ол” диир. Оттон Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Никифоров: “Биир бастакынан, дьоҥҥо куттал суоһаабатын, киһиэхэ-сүөһүгэ ыарыы сыстар кыаҕын суох оҥоруохтаахпыт”, – диир. Быһата, киһи дуу, ыт дуу? Харда чопчу уонна дьэҥкэ буолуо диирим да, атын санаалаахтар, дьэ, бааллар эбит. Ыраахтан Бурматов да Бурматов диибит да, бэйэбитигэр да ыты тугу барытын, ол иһигэр дьоҥҥо олус сэрэхтээҕин умнан туран өйүүр, туруорсар дьон бааллар эбит.
Ольга Балабкина, сырыы аайы сууттаһа сатаабат гына, ирдэбил муоҕа-чуоҕа суох туоларын курдук, быраабыла дьэҥкэ, чопчу буолуохтаах диир. Дьокутаат Виктор Фёдоров ППЖга, ыарыылаах ыттары туһунан тутууга, анаалыстыырга, суох гыныыга төһө үбүлээһин ирдэнэрин чопчуласта, дьокутааттар көрүүлэригэр ол киириэхтээҕин уо.д.а. эттэ. Лариса Макарова, Дьокуускай куорат бэтэринээрийэҕэ управлениетын салайааччыта, атын эрэгийиэннэргэ ыт бүрүсүлүөһэ биһиэхэ курдук киэҥник тарҕамматаҕын, тоҕо диэтэххэ, анараалар элбэҕи анаалыстаппаттарын этэр. “Урут бүрүсүлүөскэ ыалдьыбыт ынахтары, турбут хотоннорун да уматар эрдэххэ, бу ыарыы 100 бырыһыан суох оҥоһуллубат этэ”, – диир. Сүөһү уонна ыт бүрүсүлүөһэ улаханнык араастаһарын, ыт бүрүсүлүөһэ билим да өттүттэн ситэ-хото үөрэтиллэ илигин таарыйда. Бу өттүгэр эмиэ болҕойуохха диир. Курскай баабырыкатын тургутугун сорох эрэгийиэннэр эмиэ саарбахтыылларын эттэ.
Михаил Никифоров өрүттэр санааларын, утарсыыларын истэн баран, ППЖ уонна бэтэринээр дэпэртээмэннэрэ биир уопсай сүбэни булан, “саарбах” түмүктээхтэртэн анаалыс булгуччу ылыллыахтааҕын, ППЖ өттүттэн онно усулуобуйа тэриллиэхтээҕин модьуйда. Туох-ханнык иннинэ ыарыы тарҕамматын, уодьуганнаныахтааҕын, олохтоохтор доруобуйаларыгар куттал суох буолара ситиһиллиэхтээҕин тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Бүрүсүлүөһү бохсууга ылыллыбыт тэрээһиннэр кэмигэр ыытыллыахтаахтарын ыйда.
Тустаах баабырыка үлэһиттэрин, учуонайдары Саха сиригэр ыҥыран бу ыарыыны, тиэс көрдөрүүтэ төһө оруннааҕын быһаарсар наада диэн санаа этилиннэ. Бэтэринээр дэпэртээмэнин салайааччыта Пётр Петров тустаах салайааччыларын кытта кэпсэтэ сылдьыбыттарын, анаалыс түмүгүн дьүүллэспиттэрин, ыҥырдахха кэлиэхтэрин сөбүн туһунан иһитиннэрдэ. Онуоха Михаил Никифоров наада түгэнигэр баабырыка да салалтатын ыҥыран, быһаарсыахха сөбүн, дьиҥинэн, күн бүгүн дойду үрдүнэн соҕотох көҥүллээх тэрилтэ буоларын бэлиэтээтэ.
Пётр Петров көрүүтэ-истиитэ суох ыттарга сыһыаннаах 3 нуорма-быраап аага бэлэмин кэпсээтэ: О.э., дьэллик ыт эрэйдэммэтин уонна өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун доруобуйатыгар куттал суоһаабатын хааччыйар бэрээдэги бигэргэтии, “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр дьэллик ыттары учуоттуур автоматизированнай тиһик” туһунан иһитиннэрэр тиһик балаһыанньатын бигэргэтии, “СӨ олохтоох бэйэни салайыы уорганнарыгар дьэллик аттары көрүү-истии тэрээһиннэрин ыытыы боломуочуйатын толороллоругар ананар субвенцияны анааһын уонна ороскуоттааһын бэрээдэгин бигэргэтии уонна оннук тэрээһиннэри ыытыы өҥөтүгэр туттуллар орто сыана нуорматын олохтооһун туһунан” диэн 2015 сыл олунньу 18 к. Бырабыыталыстыба 31 № -дээх уурааҕынан бигэргэммит Бэрээдэккэ уларытыылары киллэрии туһунан” бырайыак бэлэмнэммитин.
Мунньах кэнниттэн кини биһиэхэ бу 3 бырайыакка киирбит этиилэр өйөммүттэрин, СӨ Бырабыысталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Андрей Тарасенко бигэргэппитин иһитиннэрдэ.
Ити курдук, норуокка “Бурматов сокуонунан” сүрэхтэммит абырыаҕынааҕар алдьатар өрүтэ элбэх сокуон үгүс төбө ыарыытын үөскэтэр. Санатан эттэххэ, баар усулуобуйаны, килиимэт уратытын учуоттаан, дьэллик ыт кыһалҕатын быһаарыыны эрэгийиэн таһымыгар быһаарар быраабы биэрэри көҥүллүүр бырайыак Госдуумаҕа 1-кы ааҕыыны ааспыта. Ол эрээри 2, 3 ааҕыы түмүгүнэн бигэргэннэҕинэ эрэ, сокуон олохтоохтук ылыныллан, олоххо киирэр.
Татьяна Захарова-ЛОҺУУРА.
