Ахсынньы аам-даам тымныытыттан салҕан, киһи ичигэс күннэри, сылаас ууга умсаахтаабыт кэмнэрин ахтан ааһар идэлээх. “Туманнаах тымныыттан иэнэ биллибэт ичигэс муора долгунугар оҕустаран ааспыт киһи баар ини...” диэн ыраланан ылабыт. Хамсыктан сылтаан соҕуруу муораны көрөр өссө уустугурда. Онон муораны харахпытыгар ойуулаан көрдөхпүтүнэ даҕаны, иҥсэбит туолар буолла. Биир оннук баҕа санааҕа куустарар түгэммэр, өйбөр “сахалар түҥ былыргыттан соҕуруу муораҕа хайдах тиийбиттэрэ буолуой?” диэн толкуйдаан ыллым.

Саха уонна муора... Бу икки өйдөбүл арда олус ыраах курдук. Ол эрээри, толкуйдаан көрдөххө, ыраах алаастарга, үрэх бастарыгар, туундара туонатыгар үөскээн-төрөөн, киһи буолан улааппыт саха дьоно үйэлэрин муора кытылыгар атаараллара. Муора долгунун кытары олохторун ситимнээбит дьон аҕыйаҕа суох. Тоҕус муора улаҕатынан тоҕо силэйэн сылдьар моряк идэтин баһылаабыт, хамандыырга тиийэ хатарыллыбыт саха уолаттара балай эмэ бааллар. Кинилэр тустарынан кылгас бэлиэтээһинтэн билсиэххэйиҥ.

Петр Фрументьевич Андросов

Таатта Баайаҕатыттан төрүттээх Петр Фрументьевич Андросов (Арассыыйа Бүөтүр) Грецияҕа Сибэтиэй хайанан биллэр Афоҥҥа 1860, 1885 сылларга баран кэлбит. 1899 сыллаахха онно үһүстээн тиийэн баран, букатын хаалбыт. Петр Фрументьевич эһэтэ 1770-1780 сс. Игидэй буолаһын кинээһэ эбит, ол кэннэ бу дуоһунаһы аҕата салҕаабыт. Онон Петр сэниэ ыал оҕото эбит. Кини кыратыттан таҥара дьиэтигэр тэрэпиэһинньигинэн сылдьыбыт. Сибэтиэй Афоҥҥа паломничествоҕа барарын истэн, Байаҕантай уонна Бороҕон улууһун дьоно үп-харчы хомуйбуттар уонна “ол дойдуга тиийдэххинэ, биһиги аньыыбытын-харабытын эмиэ сайҕатаар, үҥээр-сүктээр” диэн көрдөспүттэр.

Петр Фрументьевич кый бырах сиргэ баар Грецияҕа Афон хайата былыр-былыргыттан сибэтиэй сиринэн аатырбытын истибит эрэ буолбакка, илэ хараҕынан көрөн, онно тиийэн скит манааҕа буолбут. Бастаан Афоҥҥа тиийэ сылдьан элбэх сонуннаах кэлбит. Дьиэтиттэн тэлэһийбитэ 4-4,5 сылыгар эргиллибит. Үксүн сатыы, ардыгар атынан, өсүөлүнэн айаннаабыт. Иккис сырыытыгар Турциянан, Израилынан, Палестинанан, Сибэтиэй Иерусалимынан эргийбит. П.Ф. Андросов сахаттан биир бастакынан итиччэ ырааҕынан тэлэһийэн, соҕуруу муораны илэ көрбүт киһи буолар. Кини 1901 сыллаахха сэтинньи 16 күнүгэр Афоҥҥа холера хамсыгар ыалдьан өлбүт.

Иеромонах Алексей Оконешников

Саха норуотун биир талааннаах уола, саха бастакы үрдүк үөрэхтээхтэриттэн биирдэстэрэ Алексей Оконешников 1900 сыллардаахха Владивостокка Илиҥҥи норуоттар институттарын бүтэрбит. Онон төрөөбүт сахатын тылыттан ураты нууччалыы, аангылыйалыы, кытайдыы, кэриэйдии, монгуоллуу тылларынан холкутук ааҕар, суруйар, кэпсэтэр эбит. Кини 1905 сыллаахха Казаннааҕы духуобунай академияҕа үөрэммит. Онон сахалартан бастакынан икки үрдүк үөрэххэ үөрэммит киһи буолуон сөп. Алексей Оконешников 1905 сыллаахха, Нуучча-дьоппуон сэриитэ саҕаланарыгар, 33 саастааҕар “Рюрик” кириэйсэргэ аҕабыыттаабыт. Оччотооҕу суудуна оҥоһуута мөлтөх буолан, нууччалар төһө да хорсуннук сэриилэспиттэрин иһин, хотторуу хомолтотун билбиттэр. “Рюрик” муора анныгар барбытыгар 800 киһиттэн Япония хараабылыгар 120 киһини ылбыттара. Оччотооҕу байыаннай быраабыланан быраастары уонна аҕабыыттары өстөөх курдук ылымматтар эбит, кинилэри билиэҥҥэ туталлара. Япония суудунатыгар киирбитин кэннэ, хамандыыр Алексей Оконешниковы бэйэтин каютатыгар ыҥырбыт уонна хорсун быһыытын иһин фрукта, табах уонна дойдутугар сурук суруйарыгар аҕыйах лииһи биэрбитин суруйаллар. Алексей билиэҥҥэ түбэспитин кэннэ, Кытайга силиэстийэҕэ ыыталлар. Онно кини Кытай кэрэспэдьиэннэригэр нуучча ыраахтааҕытын флота тоҕо хотторбутун туһунан кырдьыктаах көрдөрүүнү биэрбитин эмиэ суруйаллар. Билиэнтэн алтыс хонугар босхолообуттар. Ону Оконешников сэрэйэр буолан, Иванов диэн лейтенаҥҥа кириэйсэр суох буолбутун туһунан суруйарыгар сүбэлээбит уонна ону аадырыстаммыт сиригэр тиксэриэх буолбут. Били, дьоппуон хамандыыра биэрбит кумааҕыта онно туһалаабыт. Дьоппуоннар иеромонаҕы босхолуулларыгар хаста да сыныйан дьэҥдьийбиттэр да, ол суругу булбатахтар. Иеромонах Алексей Оконешниковы Санкт-Петербурга ытыс тыаһынан көрсүбүттэр. Кини туһунан биллиилээх суруйааччы Валентин Саввич Пикуль “Крейсера” диэн арамааныгар айымньы биир сүрүн дьоруойун быһыытынан прототип гынан көрдөрбүтэ. Кини арамааҥҥа Конечников диэн аатынан киирэ сылдьар. Онон Алексей Оконешников сахаттан биир бастакынан муора суудунатыгар үлэлээбит киһи буолуон сөп.

Петр Иванович Громов

Үөрэх, билии добуочча сайдыбытын кэннэ, муора суудунатын үлэһитин идэтин баһылаан саха уонтан тахса уола муораҕа уонтан тахса сыл бэриниилээхтик сулууспалаабыттара биллэр. Холобур, Петр Иванович Громов диэн саха уола 1956 сыллаахха Ленинградтааҕы академик Макаров аатынан Муоратааҕы үрдүкү арктическай училищены бүтэриэҕиттэн “Петрозаводск”, “Клара Цеткин”, “Куйбышев” курдук баараҕай суудуналарга хапытаан көмөлөһөөччүтүнэн уһун сылларга үлэлээн ааспыт. Кини Чукотка, Сахалин, Камчатка, КНДР, Кытай, Япония, Гренландия, Швеция, Дания, ФРГ, Марокко, Гвинея, Конго, Канада пуортарыгар тиийэ устан, ССРСка норуот хаһаайыстыбатыгар наадалаах таһаҕастары тиэйиигэ улахан эппиэттээх үлэҕэ сылдьыбыт. Громов чопчу ханнык улууска төрөөбүтэ биллибэт, кинини кэлин Ленинград куоракка олохсуйа хаалбыт буолуон сөп диэн сабаҕалааһын баар.

Василий Ефимович Алексеев

Василий Алексеев 1965 сыллаахха Ленинградтааҕы академик Макаров аатынан Муоратааҕы үрдүкү арктическай училищены бүтэрэн, Балтийскай муора борохуостубатыгар суудуна мэхээнньигинэн үлэлээбит. Үлэлиир сылларыгар Канада, Англия, Куба, Африка уо.д.а. улахан пуортарга тиийэ айаннаабыт. Кини кэлин “Ленинград-Монреаль” морсуруутунан “А.С. Пушкин” теплоходунан устарын туһунан 70-с сыллар иккис аҥаардарыгар “Эдэр коммунист” хаһыакка суруйан тураллар.

Тихон Афанасьевич Матвеев

Подводник эписиэр, Камчатка Петропавловскайыгар бөдөҥ собуот дириэктэрэ. Тихон Матвеев Амма улууһун Лээгитигэр 1950 сыллаахха ахсынньыга төрөөбүт. Болугур оскуолатын бүтэрэн баран, сопхуос Лээгитээҕи учаастагар биригэдьиирдээбит. 1968 сыллаахха Сэбиэскэй аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллар. Владивостокка сулууспалыы сылдьан, успуорт хас да көрүҥэр ситиһиилээхтик кыттан, эт-хаан өттүнэн баһыйар кыахтааҕын көрдөрөр. Кини Ооккону кытары Дьокуускайга мас тардыспыта биллэр. Аармыйа кэнниттэн Чуумпу байҕаллааҕы байыаннай училищеҕа ууну аннынан устуу миинэ-торпеда факультетыгар ситиһиилээхтик туттарсан киирэр. Үрдүк байыаннай үөрэҕи баһылаан, саха уола муораҕа өр сыллаах устуута саҕаланар. Кини уу анныгар сылдьар аал хамандыырыгар диэри үрдээн тахсар. Салгыы Курил арыыларыгар тиксэр хараабыллары тэхиниичэскэй көрүү бөлөҕүн салайар. Ол кэннэ итиннэ тиксэр суудуналары уматыгынан хааччыйар сулууспа начаалынньыгынан үлэлээбит. Байыаннай сулууспаттан тохтоон баран, Камчаткаҕа биисинэһинэн дьарыктаммыта биллэр. Кини үс тэрилтэни арыйан үлэлэппитин туһунан аһаҕас источниктарга суруллар.

Николай Николаевич Захаров

Николай Захаров 1946 сыллаахха Амма Чапчылҕаныгар төрөөбүт, онтон 1954 сыллаахха Эмискэ көһөн кэлэр. Оскуола кэнниттэн аармыйаҕа сулууспатын Севастополь куоракка Хара муора кыһыл знамялаах флотугар ситиһиилээхтик ааһар. Аармыйаҕа сылдьан муора кытаанах сулууспатыттан самныбатах саха уола, салгыы хаалан, хараабыл тиэхиньик-электромэхээнньигин идэтин баһылыыр уонна Мурманскай уобалас Североморскай куоратын муоратааҕы пуордугар баар байыаннай чааска тиийэр. Ити кэмтэн ыла “Жгучий” диэн улахан байыаннай хараабылга сулууспалаан бүтүөр диэри ыраах айаҥҥа элбэхтэ устар. Кини Сэбиэскэй Сойуус пуортарынан эрэ буолбакка, аан дойду улахан, биллэр пуортарыгар тиийтэлээбитэ. Николай Николаевич 26 сыл устата муора салгынын тыынан, бу ыарахан сулууспаны чиэстээхтик толорон, ардыгар сылы-сыллаан сиргэ үктэммэккэ аан дойдуну бүтүннүү кэрийбит. Байыаннай моряк Николай Захаров маҥнай хараабыл мэхээнньигинэн, салгыы торпеда салаатын хамандыырынан уонна эдэр моряктары үөрэтиигэ сылдьыбыт. 1992 сыллаахха биэнсийэҕэ тахсан, дойдутугар олохсуйан иһэн сырдык тыына быстыбыт. Бэтэрээн муораҕа сулууспатын туһунан мемуар суруйар ыра санаалааҕа үһү.

Николай Федосеевич Окороков

Мэҥэ Хаҥалас Мооругуттан төрүттээх Николай Окороков аармыйа кэнниттэн Ленинградтааҕы мореходнай училищеҕа үөрэммит. Маҥнай быыһааччы-моряк онтон матарыыс-мэхээнньик идэлэрин баһылаан баран, Балтийскай флокка үлэлиир. 1981 сылтан Африка, Соҕуруу Америка, Англия, Непал, Сирия, Италия уо.д.а. судаарыстыбалар элбэх пуортарыгар, куораттарыгар сылдьыбыт.

Айсен Афанасьев

Кэбээйи Сангаарыгар төрөөбүт, 29 саастаах Айсен Афанасьев океанолог идэлээх. Санкт-Петрбург куоракка Арассыыйа Гидрометеорологическай судаарыстыбаннай университетын бүтэрбит. Университеты бүтэрээт, Дьокуускайдааҕы гидрометеорология уонна тулалыыр эйгэни кэтээн көрөр управление филиалыгар, Тиксии бөһүөлэгэр инженер-океанологынан үлэтин саҕалаабыт. Онно Лаптевтар муораларын чинчийиинэн дьарыктаммыт. Онно үлэлии сылдьан, 2 сыл Амур уобалаһыгар мотострелковай чааска сулууспалаабыт. Сулууспалаан бүтэн, Дьокуускай куоракка СӨ Арктика билим-чинчийэр киинигэр алын билим үлэһитинэн үлэлээбит. Антарктидаҕа аан бастаан 2013 сыл олунньу ыйыгар барбыт уонна 1 сыл 2 ый үлэлээбит. Арассыыйа 58-с Антарктическай эспэдииссийэтин Новолазаревскай ыстаансыйатыгар инженер-геофизигынан үлэлээбит. Онтон иккистээн 2019 сыллаахха кулун тутарга эмиэ ити эспэдииссийэҕэ киирсэн 2020 сыл ыам ыйыгар диэри сылдьыбыт. Кини Санкт-Петербуртан Антарктидаҕа диэри 40 хонук устата “Академик Федоров” билим суудунатынан айаннаан тиийбит. Айсен Афанасьев билигин да идэтинэн үлэлиир, кини иннигэр муора куруук аһаҕас, онон саха уола өссө да элбэх эспэдииссийэҕэ устуо турдаҕа.

Дмитрий ИВАНОВ

хомуйан оҥордо.