Былырыын олунньуга Донбаска сырыттахпына, Өлүөхүмэттэн төрүттээх, билигин СӨ тирэх пууннарын координатора Юстас Саха сирин улуустарыттан биир бастакынан Өлүөхүмэ баһылыга Н.Н. Харбин АБДь кэлэн биир дойдулаахтарбытыгар көмөлөһөн эрэллэрин туһунан кэпсээбитэ. Ааспыт сыл бүтүүтэ Украинаҕа бара сылдьан, Николай Николаевич байыастарга массыына, араас көмө аҕала сылдьарыгар түбэһэн кэпсэппиппиттэн билиһиннэриим.
Мобилизацияттан саҕалаан
– Билигин бу сэрии сиригэр 5-с сырыым. Бастаан мобилизация саҕаламмытыгар дьон соһуйан, уолуйан хаалбыттара. “Эр дьоммут ханна баран эрэллэрий – байыаннай түмсүү буолар дуу, чахчы, сэриигэ бараллар дуу?” диэн ыйытыы элбэҕэ. Улууспар балаһыанньа ыарахан этэ. Сорох тэрилтэҕэ уопута суох кадровиктар наадалаах исписэлиистэри буруонньалаан хаалларбатах түбэлтэлэрэ баара. Онон улуус олоҕун хааччыйар таһымнаах хааларга тэрилтэлэргэ салайааччылар бөлөхтөрүн талан анаабытым. Мобилизацияҕа байаҥкамааты кытта күүскэ үлэлээбиппит. Улуустан барыахтаах дьоммут ахсаана бастакы күн туолбута. Ол эрээри дьон Ийэ дойдуларын көмүскүү барар санаалара күүстээҕэ. Эр дьон, ыччаттар бойоҥкуому эккирэтэ сылдьан “ыытыҥ” дииллэрэ. Сорохтор сууттаһа сыспыттара.
Дууһабар ыарахан этэ, сэрии аата сэрии. Ол эрээри, иккис өттүнэн, дойду көмүскэлигэр ыччаттар тураллара кыайыыга эрэли үөскэтэр. “Ыччат куотуо” диэн куттал баара да, ким да куоппатаҕа.
ДНР-га бастакы сырыы
– Бастакы сүтүк. Ол уолаттарбыт, чахчы, доруойдар этэ, артиллерия ытыалыы турдаҕына, бирикээһи тиһэҕэр диэри толорбуттар этэ. Уопуттара суох буолан, эрдэттэн ытыалаан манаабыт сирдэригэр киирэн биэрбиттэр. Биир дьоруойдуу охтубут уолбутун хайдах аҕаларбыт, кимнээҕи кытта сибээстэһэн ыларбыт биллибэтэ. Ол иһин ыксаан, бастакы сырыыбытыгар уолбутун аҕала бэйэм икки уолу илдьэ барбытым. Тыа дьонобут, ханна барарбытын да билбэт этибит. Бэл, “туох эмэ буоллахпытына, кими да буруйдаамаҥ, бэйэбит баҕа өттүбүтүнэн баран эрэбит” диэн барбыппыт.
Баран иһэн Ростовка, Юстаска, сылдьыахпыт, көмөлөһүө диэн эрэнэр этибит. Көмөлөһө сылдьыбыта. Торҕо диэн сиргэ төрөөбүт киһи. “Баран эрэбит” диэн киниэхэ эрийбитим. Юстас “бэйэм массыынабынан илдьэ сылдьыам” диэбитэ.
Ол сырыыбытыгар уолаттарбыт истириэскэ сылдьан, “биһигини кэлиэхтэрэ” диэн санаабатах да этилэр. Чечняҕа, Сирияҕа сылдьыбыт дьон сэриигэ моральнай өттүнэн бэлэмнэрэ. Оттон атыттар байыаннай олоҕу билбэт буоллахтара. Бастакы сырыыбыт, чахчы, ыарахан этэ. Байыаннайдар сэрии сиригэр гражданскай дьон – волонтёрдар – сылдьалларыгар үөрэнэ иликтэрэ.
Байыаннай усулуобуйаҕа дьон сыһыана киһи бэйэтин хайдах көрдөрөрүнэн быһаарыллар. Дьон араас, кэпсэтэриҥ эмиэ онтон тутулуктаах. Юстас бэйэтин “Прадотынан” сырытыннарбыта. Оччолорго Мариуполь саҥа босхоломмут этэ, уота-күөһэ, дьоно суох, урусхал бөҕө буолбут куорат сытара. Мариупольга “Эдэр гвардия” биир кыната “Феникс”, Василий диэн хамандыырдаах этэрээт, баара. Арассыыйаттан барытыттан баҕа өттүнэн эдэркээн оҕолор кэлэн көмөлөһө сылдьаллара. Балааккаҕа “буржуйка” оһоҕунан олороллоро. Урусхалламмыты ыраастыырга, бааһырбыт дьону таһарга үлэлэһэллэр эбит этэ. Оҕолор көмөлөһө сылдьалларын көрөн, дойду күүһүгэр, кыайыыга эрэл күүһүрбүтэ.
Коптерунан хааччыйыы
– Инники кирбиигэ өлүөхүмэлэри бэйэбит булан көрсүбүппүт. Үөрүү-көтүү бөҕө буолбуппут. Онно атын улуустартан бааллара. Уолаттар санааларын түһэрбэккэ, дьиҥнээх буойун курдук сылдьаллара. “Коптерда аҕалыҥ” диэн көрдөспүттэрэ. Дроннары туттарга анал үөрэҕэ суох буолан, коптердарын украиналар, бырагырааматын уларытан, уоран ылаллар эбит этэ. Көтүппүт сирдэрин суоттаан, артиллериянан ытыалыыллара. Кэлин үөрэнэн, бэркэ сатыыр буоллулар.
“Дроннар сэриилэрэ” кэлиэ диэн, өйгө да суоҕа. Уолаттар инники кирбиигэ улаханнык наадыйаллар диэн, 8 коптеру ыллыбыт. Иккитэ улахан сыаналаах. Коптердары уорбатыннар диэн, бырагыраамаларын Москуба анныгар “Лобаев киин” диэн оборуонаҕа үлэлиир тэрилтэ уларытарын истэн тиийбиппит. Сабыылаах тэрилтэ: киллэрбэт эбиттэр. Хата, үтүө дьон түбэһэн, ыраахтан сылдьарбытын, кыһалҕабытын өйдөөн, түргэнник “прошивкалаан” биэрбиттэрэ. Нуучча эдэр уола “Оборуона министиэристибэтин сакааһа наһаа элбэх, онон түүн хаалан, эһиэнин оҥоруом” диэбитэ. Сарсыныгар тиийэн ылбыппыт, босхо оҥорон биэрбитэ. Ыччаттарбыт фронт туһугар дууһаларын ууран туран үлэлииллэрин көрөн, дойдубут модун күүһүгэр эрэлбит күүһүрбүтэ. Ол коптердары тепловизордары кытта байыастарга биэртэлээбиппит. Фронт уонна тыыл өстөөҕү утары тэҥҥэ охсуһарын көрөн, уолаттар үөрбүттэрэ.
Тирэх пууннары тэрийии
– Саха сирин волонтёрдара үлэлэрин үчүгэйдик саҕалаабыттара. Ол эрээри координация, бэйэ-бэйэни кытта ыкса сибээстээх үлэ олохтоно илигэ. Ол иһин 2022 с. Санкт-Петербурга олоҥхо ыһыаҕын ыыта сылдьан, СӨ постпреда А.С. Федотовка инники кирбиигэ дьоммутугар көмөлөһүөхтээхпит туһунан санаабын эппитим. Ону “бараргыт сөп, уолаттары өйүөххэ наада, ол эрээри фронт чугаһыгар сэрэнэ сылдьыҥ” диэбитэ.
Ити коптёрдары илдьибит сырыыбытыгар Ростовка А.С. Федотов кэлэн мунньах ыыппыта. Ол кэмҥэ В.П. Душкевич Ростовка тиийбитэ. Онон биир санаалаахтар түмсэн, АБДь сылдьар биир дойдулаахтарбытыгар көмө суола тэлиллибитэ. Андрей Сандаминович, улахан салайааччы буолан, тута таба көрөн, сааһылаан систиэмэтин оҥорбута.
Уолаттарбыт наадыйар тэриллэрэ, мал-сал Саха сиригэр ханна да суоҕа. Биһиги баҕа санаабыт – улуустары барыларын бу хамсааһыҥҥа кытыннарыы, фроҥҥа көмөнү күүһүрдүү. Ил Дархан Айсен Николаев АБДЬ сылдьар дьоммутугар көмөлөһөр ыҥырыытын өйөөн, бары түһүнүөхтэрин наада этэ. Бу тыын суолталаах үлэҕэ түмсүөхпүтүн наада диэн мунньахтар буолбуттара. Элбэх баһылык өйөөбүтэ.
Инники кирбии волонтёрдара
– ДНР-га бэрэстэбиитэлбит үлэлииригэр Өлүөхүмэ дьаһалтатын массыынатын ыыппытым. Улуустар бастакы уохха бэйэлэрин дьонноругар көмөлөһө сатыыллара. Мин “массыынабын бэйэбит эрэ дьоммутугар биэрдэххэ, туох эмэ буоллаҕына, таах хаалыан сөп” диэн, өрөспүүбүлүкэ дьонугар систиэмэлээх, туһалаах үлэ барарыгар баҕарарым.
Массыынабыт ДНР-га тирэх пууну күүһүрдүбүтэ, бары улуустар дьонноругар сылдьар. Билигин Юстас ДНР тирэх пууннарын координатора буолан үлэлиир. Тирэх пууннарга буойуннарга көмөнү илдьиигэ Саха сириттэн кэлбит волонтёрдар үлэлииллэр. Дьон сылайаллар, онон волонтёрдар уларытыһа сылдьар бэрээдэктэрэ оҥоһуллубута. Өлүөхүмэттэн волонтёрдарбын ыыталаабытым. Волонтёр үлэтэ сэрэхтээҕин таһынан, эппиэттээх. Байыастар – истириэскэ сылдьар дьон. Баһыылка, сакаас кэмигэр тиийбэтэҕинэ, волонтёрдары буруйдуохтарын эмиэ сөп.
Ол эрээри инники кирбиигэ мээнэ киирбэккин. Тыыл өттүнээҕи миинэ ыраастаннаҕына, волонтёр киирэн баһыылкалары туттарар. Бастаан сылдьар кэммитигэр суолтан биир хаамыы туора тахсан, миинэҕэ түбэһэр куттал баара. Инники волонтёрдар онтон куттаммакка, үөрүйэхтик тарҕаталлара. Араас буолар эбит этэ, өстөөхтөргө тахсан да кэлбит түгэннэрэ баара. Кэтэспэтэх өттүгүттэн араас түбэлтэ тахсыан сөп, ону тулуйан сырыттылар.
Кыайыы туһугар
– Дьон дойдуларын көмүскүү барар баҕалара күүстээх. Үчүгэй үлэлээх нэһилиэктэрим баһылыктара АБДь бара сатаабыттарын нэһиилэ тохтоппутум. “Эһиги бардаххытына, ким байыастарбыт дьонугар кыһаллыай? Мөлтөх, куолуһут эҥин дьоҥҥо оҕолоргутун хааллараары гынаҕыт дуо?! Кытаанах санаалаах, үлэни сатыыр дьон, барымаҥ”, – диэн нэһиилэ тохтотолообутум. Кинилэргэ ыараханын өйдүүбүн, байаҥкамаакка дьоннорун бэйэлэрэ илдьэллэр, аны уоппускаҕа, бааһыран кэлэр байыастары эмиэ кинилэр көрсөллөр. “Уустук, мээнэ киһи кыайбат үлэтэ манна баар” диэммин, уолаттарым сөпкө өйдөөн, сүрдээҕин көмөлөһө сылдьаллар.
Өлүөхүмэ күтүөтэ, биир баһылык уолум “табаарыстарым, доҕотторум барбыттара, санаам буолбат” диэн көрдөспүтэ. Кинини кытта 7 оҕолоох олус көрдөһөр киһибитин тирэх пууннарга волонтёрдата ыыппытым. Элбэх оҕолоох уолум, онно сыл кэриҥэ сылдьан баран, эмиэ көрдөһөн, спецназка киирэн, “Митяй” диэн анал ааттаах сулууспалыыр.
АБДь сирин кытта үчүгэй сибээс олохтоон баран, улууска “Байыаска баһыылка” диэн аахсыйа тэрийбиппит. Биирдиилээн баһыылканы эмиэ ыытабыт. СӨ тирэх пууннарыгар сүрдээх үчүгэй, эппиэтинэстээх үлэһит дьон волонтёрдууллар. Биһиги улуустан кэлбит волонтёрдарбытын “үчүгэй уолаттары ыыппыккын” диэн үөрдээччилэр. Мин кэллэҕим аайы тирэх пууҥҥа туох эмэ көмө хаалларбыт киһи диэн толкуйдуубун.
Улууспут сорох байыастара “шторм-зет” бааллар. Хаайыыттан да бардаллар, бэйэбит дьоммут буоллахтара, кинилэргэ эмиэ көмө, ас-таҥас, мал-сал тиэрдэбит. Биир уолбут онно ротаны хамаандалыыр. Буруйун боруостаан баран барбыта, наҕараадалаах, Өлүөхүмэҕэ тиийэ сылдьыбыта. Кини “бу сэриигэ быстах өлүүгэ былдьаппат инниттэн арыгыны иһимиэххэ наада, киһи реакцията мөлтүүр” диэбитэ. “Бары биир буоллахха, тыыннаах хаалар кыах улахан” диэн кэпсээбитэ.
Уолаттарбыт дойдуларыттан күүстээх өйөбүлү көрөн, санаалара бөҕөх. Мин ааспыт сайын украиналар “контрнаступтарын” кэмигэр биир дойдулаахтарбар бара сылдьыбытым. Онно атын сир уолаттара “биһиги эрэгийиэннэрбит тоҕо эһиги курдук көмөлөспөттөрүй?” дииллэрэ.
Өлүөхүмэ өрөспүүбүлүкэҕэ төрдүс улахан улууспут. 23 нэһилиэк, 54 бөһүөлэк баар. Дьоммут фроҥҥа кыахтара тиийэринэн күүскэ көмөлөһөллөр. Холобур, бастаан Чапаево дэриэбинэ дьоно масксетканы бэйэлэрин дьонноругар ыыталлара. Кэлин миэхэ кэлэн “биһиги буойуннарга барыларыгар ыытабыт” диэн баайаллар.
Фроҥҥа уолаттарбыт араас дьоруойдуу быһыыны оҥороллор. Биир уолбут артиллериянан күүскэ ытыалаабыттарын кэмигэр табыллыбыт тааҥканы таһаарарга дьоруойдуу быһыыны оҥорбута. Өстөөхтөр ытыалыы аҕай турдахтарына, торуостаах сүүрэн тиийэн состорор гына кэтэрдэр. Ол кэмҥэ дроннар көрөн, арааһынан бары ытыалыыллар, илиитин, атаҕын оскуолактар быһа көтөллөр. Тааҥкаҕа сатаан киирбэт, ону мэхээнньик бэйэтин лүүгүнэн соһон ылбыт. Билигин тыыннаах, наҕараадатын быһаара сылдьаллар.
Түмүгү туомтуу баайдахха
Бассаапка, атын соцситимнэргэ улуустар баһылыктара АБДь сиригэр баран кэлэллэрин “уруһуйданаллар, бүддьүөт үбүн матайдыыллар” эҥин диэн сөбүлээбэт суруйуулар тахсааччылар. Оттон, мин санаабар, улуус баһылыктара бара сылдьаллара улахан суолталаах. Кинилэр ас-үөл, сэриигэ наадалаах малы-салы, тиэхиньикэни эрэ илдьибэттэр. Анараатах фроҥҥа сылдьар байыастар бэйэлэрин дьоннорун көрөн үөрэллэр, дойдуларын сылаас тыынын ылаллар. Байыастар ортолоругар ханнык улуус дьоно кэлэллэрэ, тугу аҕалбыттара куруук улахан кэтэһиилээх, үөрүүлээх сонун. Саха сирэ АБДЬ сиригэр тэрийбит тирэх пууннара тыылы уонна инники кирбиини ситимниир улахан суолталаннылар.
Николай Николаевичтаах, бу сырыыга Өлүөхүмэттэн сылдьар байыастарын көрсөн, уолаттарын үөртүлэр-көтүттүлэр. Ити курдук намнар, ньурбалар, алданнар, горнайдар, үөһээ дьааҥылар уо.д.а. улуустар дьонноругар тиийэллэригэр тирэх пууннарбыт улахан төһүү буолаллар. Саха сириттэн дьон дьиэлээх-уоттаах курдук тиийэллэр. Онно тиийиэхтээх сиргин, кими көрсүөхтээххин, ханна сылдьалларын чопчу булаҕын.
Владимир Степанов.
