Саха сирин миниистирдэрин кэбиниэтин салайааччыта Владимир Солодов дуоһунаһыгар 2018 сыл алтынньы 18 күнүгэр ананан турар. Дьэ, бу ааспыт кэм устата туох-ханнык үлэ барбытын, туох санаа-оноо үөскээбитин туһунан илэ бэйэтиттэн ыйыталаһар түгэн тоҕоосто.
– Владимир Викторович, ааһан иһэр сылга ханнык хайысхаларга ордук болҕомто уурулунна?
– Дуоһунаспар бигэргэтиллэн үлэлээбитим сыл буолбутун быһыытынан, кэрдиис түмүктээһиннэри оҥорорго, суолталаах түгэннэри чопчулуурга саамай тоҕоостоох кэм. Бу кэм устата мин туспар сытыы суолталаах боппуруостар ханныктара биллэллэр, бырабыыталыстыба иннигэр турар оннук боппуруостартан туох да атына суохтар. Бу — өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтэ үөрэ-дьүөрэ балаансалаах буоларын ситиһии. Биһиги ааспыт кэм устата бу хайысхаҕа улахан үлэни ыыттыбыт.
Онон 2019 сыллааҕы бүддьүөтү рекорд диэххэ сөп — бу ыытыллыбыт үлэ уонна конъюнктура олус табыгастаах буолан биэрбитин түмүгэ. Ол эбэтэр, киирэр үппүт-харчыбыт биһигиттэн оччо-бачча тутулуга суох тас көстүүлэртэн олус күүскэ тутулуктаахтар — дуоллар куурсуттан, аан дойду ырыынагар сир баайын конъюнктуратыттан, дойду уопсай экэниэмикэтэ хайдах туруктааҕыттан. Манна 2018 сыл бүтүүтүгэр, 2019 сыл саҥатыгар куһаҕана суох быһыы-майгы үөскээбитин түмүгэр өр сыллар усталарыгар мунньуллубут үгүс боппуруостары быһаарбыппыт. Күн бүгүн ырыынакка, ордук алмаас ырыынагар судургута суох быһыы-майгы үөскээбитинэн эмиэ балачча уустук балаһыанньаҕа киирдибит. Дохуоттарбыт түһэллэр. Холобур, биһиэхэ, боростуой гражданнарга солкуобай бөҕөргүүрэ барыстаах курдук. Таска таһаарар табаарбыт күрэстэһэр кыаҕа күүһүрэр. Ол эрэн өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтигэр бу охсуулаах буолан тахсар — биһиги сиртэн хостонор баайбыт аан дойду ырыынагар валютаҕа атыыланар. Манна солкуобай төһөнөн бөҕөргүүр даҕаны, барыһыҥ намтаан биэрэр. Оттон биһиги өрөспүүбүлүкэбит бүддьүөтэ нолуоктартан, ол иһигэр барыстан хомуллар нолуоктан турар буолан, балачча үбү-харчыны сүтэрдибит. Онон маны барытын түмэ тардар буоллахха, миэхэ, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлигэр бүддьүөт балаансатын тэҥнээһин арҕаспыттан хаһан да мүччүрүйбэт мэҥэ боппуруос буолар.
– Боппуруос итинник турар буоллаҕына, хайаан да ыйыттахпына табыллар: эн АЛРОСА хампаанньа үлэтин хайдах сыаналыыгыный? Биллэрин курдук, хампаанньа күн бүгүн олус уустук быһыыга-майгыга үлэлиир. Ол да буоллар, турар соруктары быһаарыыга араас, ол иһигэр олоҕурбут халыыптарга баппат хардыылары оҥорор. Эн олортон ханныктары ааттаталыаҥ этэй?
– АЛРОСА хампаанньа биһиэхэ сүүнэ суолталаах — бүддьүөккэ киирэр үп чиэппэриттэн ордугун бу хампаанньа биэрэр. Хампаанньа бөдөҥ аахсыйалааҕа буолабыт, ол эбэтэр, АЛРОСА аахсыйаларын үс гыммыт биирин өрөспүүбүлүкэ бас билэр. Биһиги экэниэмикэ өттүнэн бигэ турукпут бу салааттан олус тутулуктаах. Алмаас салаата олох быһыыта-майгыта уларыйбытынан, ыччат ортотугар сыаннастар уларыйбыттарынан, ону кытта технологиялар, ол иһигэр искусственнай, синтетика алмаастары оҥоруу сайдыбыттарынан ыараханнык баттатан турар. Тоҕо диэтэххэ, бирилийээннэр, ханныгын да иһин, дьиҥ олоххо сыһыана суох сыаналаах буоллахтара. Ол эрэн хампаанньа салалтата тактика өттүнэн лаппа туруктаах бэлиитикэни ыытара көстөр. Ол курдук, алмааһы хостооһун кэмин-кэрдиитин сөпкө аттарыахха наада — хаһаас баайы хаҥатардыы хостуохха, оттон табыгастаах быһыы-майгы үөскээбит кэмигэр бөдөҥ кууһунан атыылыахха сөп. Маннык дьаһанан былырыын мунньуллубут хасааһы бэркэ табыллан атыылаабыттара. Атын өттүттэн көрдөххө, стратегическай былааннааһын барар. Онон сир баайдаах саҥа сирдэри баһылыахха, туһаҕа таһаарыахха наада. Ол курдук, хампаанньа уонна федеральнай киин биир муударай бэлиитикэлэрин холобура — Үөһээ Муунатааҕы алмаас баайдаах сири туһаҕа таһаарыы. Бу сири баһылааһын Минвостокразвития (Уһук Илини уонна Арктиканы сайыннарыы министиэристибэтэ) 5 млрд солк. ордук үбү суол тутуутугар уонна уот ситимин тардыыга субсидия биэрэн олоххо киирдэ. Ол сахха федеральнай бырабыыталыстыба иһигэр кириитикэлээччи элбэх этэ. Үөһээ Муунатааҕы алмаастаах сири туһаҕа таһаарыы бу таһымҥа өйөммөтөҕө буоллар, “Мир” рудник алдьархайыттан өрүһүнэр өссө ыарахан буолардаах этэ. Билигин үлэ миэстэтин онно көһөрөн даҕаны, киирэр үп-харчы өттүнэн даҕаны, тыҥааһыны намыраттыбыт диэххэ наада. Ону таһынан, Үөһээ Муунатааҕы алмаастаах сиргэ да, “Анаабыр алмаастара” кыыс-хампаанньаҕа да Саха сирин олохтоохторуттан үлэһиттэр элбэхтэр — балар 90 %-тан ордуктара алмаас хостонор оройуоннарын олохтоохторо. Өлөөн, Анаабыр, Эдьигээн улуустарын. Бу кырата суох суолталаах түгэн. Ону таһынан, социальнай эппиэтинэс диэн баарын өйдүөххэ наада. Хампаанньа Үүнэр көлүөнэлэр пуондаларын үбүлээн өрөспүүбүлүкэ социальнай инфраструктуратыгар сүүнэ өйөбүлү оҥорор. Кэнники кэмҥэ бу уустук үлэлээх тиһиккэ экологияҕа хоромньу боппуруоһа сытыытык турар. Үлэ-хамнас сорох хайысхаларыгар кэккэ боппуруостаахпыт да буоллар, хампаанньа экология бэлиитикэтин кичэллээхтик ыытарын көрөбүт.
– Холобур, Ньурба оройуонугар Накыыннааҕы алмаастаах сир баар. Онтон чугас Бордоҥ нэһилиэгин Маалыкай сэлиэнньэтэ улуус кииниттэн отой ойдом сытар. Олохтоохтор төгүрүк сыл аһаҕас суол суоҕуттан эрэйдэммиттэрэ ыраатта. Мантан сылтаан боппуруос турар: бырабыыталыстыба улуус иһинээҕи инфраструктура сайдарыгар туох дьаһаллары ылынарый?Маннык нэһилиэктэргэ хайдах көмөлөһүөххэ сөбүй?
– Дьиҥэ, оройуоннарга бырамыысыланнас кэлиэҕиттэн социальнай эйгэ, тутуу, суол-иис ситимэ биллэ-көстө уларыйар аатыгар барда. Ол курдук, холобур, Өлөөн улууһа туох-ханнык иннинэ “Анаабыр алмаастара” хампаанньа өҥөтүнэн, бадаҕа, Арктика улуустарыттан саамай оҥоһуулаахтара-тутуулаахтара буолар. Бу хампаанньа социальнай хайысхалааҕын кэрэһилиир. Манна барыта өйдөнөр — биһиги олох-дьаһах тупсарын хааччыйар туһугар үлэлиэхтээхпит. Ол эрэн, туох-ханнык иннинэ ордук суолталаах түгэннэри чопчулуохтаахпыт. Элбэх дьонноох нэһилиэнньэлээх пууннары хааччыйыы хаһан баҕарар ордук суолталаах. Бырамыысыланнай хампаанньалар үлэлиир сирдэригэр хапсар нэһилиэнньэлээх пууннар сайдалларын биһиги сыал-сорук оҥостон үлэлиибит. Суол оҥоһуллар буоллаҕына, олохтоохтор эмиэ туһаналларын курдук. Күн бүгүн интернет ситимин сайыннарыыга кэлим бырагыраама, ол иһигэр сир баайын хостооччулар кыттыыларынан олоххо киирэр. Холобур, эһиил кэтит балаһалаах интернет Өлөөҥҥө тиийиэхтээх — оройуон уонна “Ростелеком” бииргэ үлэлээһиннэрин түмүгэр. Ол кэнниттэн федеральнай киин социальнай суолталаах тэрилтэлэргэ интернети киллэрии бырагырааматын үбүлүөҕэ. Интернет табаһыттар бөһүөлэктэригэр Дьилиҥдэҕэ тиийиэҕэ. Ол кэнниттэн куйаар ситимин “Анаабыр алмаастара” бэйэтин үбүгэр “Маят” бириискэҕэ тиэрдиэхтээх. Салгыы Анаабыр оройуонун кытта кыттыһан кэтит балаһалаах интернетинэн оройуон киинин хааччыйыахтара.
– Соторутааҕыта Ил Түмэҥҥэ дьадайыы кыһалҕаларын быһаарыыга парламент истиилэрэ буолан ааспыттара. Хомойуох иһин, күн бүгүн өрөспүүбүлүкэ санаа хоту баай эрэгийиэн буолбатах — төһө да алмаас уонна көмүс баһаам, оттон олохтоохтор күндү түүлээххэ суулана сылдьаллар дии санааталлар. Ол эрэн, “дьадайыыны бохсооһун”, “дьадайыы” диэн тыллар кэннилэригэр боростуой дьон турар эбээт. Кинилэргэ хайдах көмөлөһүөххэ сөбүй? Дьиҥинэн, бу элбэх министиэристибэ уонна биэдэмистибэ кыһаллыахтаах эйгэлэрэ буолуон сөп этэ. Бу сааттаах көстүү 21 үйэҕэ суох буоларын туһугар өрөспүүбүлүкэни хайдах быһыылаахтык тэҥҥэ тутан салайыахха сөбүй?
– Эн бу боппуруоһу биирдиилээн биэдэмистибэ кыайбат, биир кэлим үлэнэн быһаарыллыахтаах кыһалҕа диэн саамай сөпкө этэҕин. Сайдыы бэлиэтэ тугуй? Нэһилиэнньэ олоҕун таһыма үрдүүр, экэниэмикэ сайдыыта инновациялар сайдыыларын кытта тэҥҥэ алтыһар, бородууксуйаны таҥастааһын тэтимирэр эрэ буоллаҕына экэниэмикэ сайдыытын туһунан этиэххэ сөп. Бу өттүнэн биһиги ситиһиилэрбит билиҥҥитэ сэмэй соҕустар. Өссө маннык баар. Дьадайыы кээмэйин чопчу быһаарыах иһин, статистика дааннайдара хойутууллара бэрт, күн бүгүн биһиги 2017 сыллааҕы эрэ официальнай сыыппаралары билэбит. Баар сыыппараларга олоҕурдахха, Саха сиригэр дьадайыы кээмэйэ кыралаан түһэр. Ол курдук, 2017 сыллаахха 20 % эбит буоллаҕына, 2018 сыл барыллааһыннара 19 %-тан арыый кыраны көрдөрөллөр. Күн бүгүн биһиги дьадайыы кээмэйин быһаарарга үлэлиибит, онон дьадайыы кирбиитин аннынан сылдьар дьон ахсаанын, ким хайа иннинэ көмөҕө наадыйар нэһилиэнньэ төһө халыҥын-чарааһын быһаарыахтаахпыт. Чопчу былааннаахтык үлэлиир буоламмыт, сүрүн түгэннэри билэбит. Бу элбэх оҕолоох ыаллар, тыа сирин, Арктика уонна уһук хоту оройуоннар олохтоохторо. Нэһилиэнньэ ордук уйан туруктаах араҥалара бу алдьархайы сыыйа-баайа кыайалларыгар күүһү-күдэҕи түмэн үлэлиибит. Дьадайыы — аан дойду үрдүнэн тарҕаммыт уустук кыһалҕа. Ол курдук, быйыл экэниэмикэҕэ Нобель лауреаттарынан чуолаан дьадайыыны үөрэтэр үс чинчийээччи буолбута элбэҕи этэр. Дьадайыыны ыллыҥ да кыайбаккын. Миигиттэн ыйытар буоллахха, биир сыл иһигэр дьадайыы кыһалҕата хайдах быһаарыллыаҕай? Статистика көрдөрүүлэрин сымыйанан суруйдаххына эрэ... Ол эрэн бу биһиги суолбут буолбатах, биһиги кураанах отчуоттааһыннары тутуспаппыт. Онон хас сыл аайы дьадайыы кирбиитин аллараа өттүгэр сылдьан дьон ахсаана сыыйа аҕыйаан иһэрин ситиһиэхтээхпит. Быйыл Арассыыйаҕа, үксүн национальнай бырайыактар чэрчилэринэн, элбэх оҕолоох ыаллары өйөөһүҥҥэ урут хаһан да буолбатах миэрэлэр ылылыннылар. Саха сиригэр үһүс оҕолоро төрөөбүт ыаллар 16 тыһыынчаттан ордук кээмэйдээх босуобуйаны ылаллар. Өйөбүл атын миэрэлэрин кытта сөрүү туттахха, бу кырата суох көмө. Хайы-сах Уһук Илиҥҥэ эдэр ыалларга 2 %-наах ипотека бэриллэрин туһунан быһаарыы ылылынна. Чэпчэтиллибит ипотека дьадайыыны утары охсуһууга кырата суох ырычаах буолуо диэн эрэнэбит. Оттон тыа сиригэр үлэтэ суох буолуу кыһалҕатыгар кэллэххэ, биһиэхэ “Олохтоох каадырдары — бырамыысыланнаска” бырагыраама ситиһиилээхтик олоххо киирэр. Холобур, “АЛРОСА”, “Колмар”, “Мечел”, "Полюс-Золото" курдук хампаанньалар үчүгэй хамнастаах, бары өттүнэн табыгастаах үлэ миэстэлэрин таһаараллар, үлэһиттэр дьиэ кэргэттэрин дьоһуннаахтык иитэллэригэр кыах биэрэллэр. Биһиги сорукпут — бырамыысыланнай хампаанньалар үлэһиттэрин улахан аҥаара олохтоох дьонтон турарын ситиһиэхтээхпит. Бу боппуруоска хампаанньалар салалталара биһигини өйүүллэр. Ону, хомойуох иһин, олохтоох дьон олохсуйалларыгар, адаптацияны ааһалларыгар туһааннаах систиэмэ оҥоһулла илик. Шахта, карьер курдук ыарахан үлэлээх, ураты бэрээдэктээх бырамыысыланнас тэрилтэтин усулуобуйатыгар тыа сириттэн кэлээт даҕаны үөрэнэр лаппа уустуктардаах. Күн бүгүн биһиги колледжтарбыт, техникумнарбыт базаларыгар уолаттар-кыргыттар бырамыысыланнаска адаптацияланалларыгар туһуламмыт бырагырааманы олоххо киллэрэбит. Ону сэргэ дьону олохтоох сирдэригэр үлэнэн хааччыйыы, урбааны, туризмы, тыа хаһаайыстыбатын уо.д.а. сайыннарыы.
Арктика оройуоннарын олохтоохторугар көлө, сир, баай-дуол нолуога сотуллан турар. Айсен Сергеевич ханна да суох көҕүлээһинэ Арктика атын эрэгийиэннэригэр холобур буолар.
Арктика үрдүнэн бырамыысыланнас сайдыахтаах түөлбэлэрин чопчулуубут. Онно күүһү-күдэҕи түмэр курдук. Бу “АЛРОСА” уонна “Анаабыр алмаастара” эрэ буолбатах, Эдьигээн уонна Өлөөн кыраныыссаларыгар сэдэх металлаах сирдэри баһылааһын. Бу металлары күн бүгүн ырыынак күүскэ ирдиир. Билигин олус бөдөҥ Томтордооҕу сир баайдаах түөлбэни этэр буоллахпытына, ситэ чинчийиллэ илик атын даҕаны сирдэр бааллар.
– Ол дойдуттан хайдах тиэйиэххэ сөбүй? Суол-иис диэн мэлигир буоллаҕа...
– Сир аннынааҕы сэдэх металлар ыйааһыннара чэпчэкитинэн уратылаахтар. Күн бүгүн тиэйии-таһыы Хотугу муоратааҕы суол нөҥүө куттала суох буолуу бары ирдэбиллэрин тутуһан байытыллыбыт металл ылыллар полигонугар ыытыллар. Алмааһы да тиэйии ороскуота улахана суох.
– Айдааннаах 202 уурааҕы Айсен Сергеевич тохтоппута уонна бырабыыталыстыба барытыгар биир халыыптаахтык сыһыаннаһар идэтин тохтоторугар этии киллэрбитэ. Оптимизация нөҥүө өттүгэр дьон-сэргэ, нэһилиэктэр, дэриэбинэлэр, оройуоннар тураллар эбээт. Тыын былдьаһыыта, тыабыт сирин-уотун чөл хаалларар сорук турар. Онон оптимизацияны биир халыыбынан ыытааһын мэлдьи көдьүүстээх буолбат. Сыл устата эн элбэх улууһу кэрийдиҥ. Онон, мин санаабар, тыа сирин туһунан балачча билбэхтэспит буолуохтааххын. Саха сирин тыатын сайдыыта ханнык суолунан барыан сөбүй?
– Кырдьык, быйыл оройуоннарынан элбэхтик айаннаатым. Бырабыыталыстыба аныгы отчуотугар, ол эбэтэр 2020 сыл олунньутугар-кулун тутарыгар диэри Саха сирин бары оройуоннарыгар сылдьар былааннаахпын.
Этиллэр 202 уураах оҥоһулларыгар социальнай тэрилтэлэр ситимнэрин уларыта тутууга биир ыстандаартаах быраабыла оҥоро сатааһынтан улахан алҕас тахсыбыта. Бу сыыһата көстөн турар суол, тоҕо диэтэххэ, туох да сүрдээх элбэх түгэни учуоттуохха наада.
Дьон-сэргэ, олоҕурбут олох-дьаһах, үйэлээх үгэс диэн саамай сөпкө этэҕин. Дьон түөлбэлээн олохсуйар уратыларын хайаан даҕаны учуоттуохха наада эрээри, иккис өттүнэн социальнай ситимнэр эйгэлэрин сайыннарыыга салгыы үлэлиэхтээхпит.
Бу икки түгэни кытта ситимнээх: бастатан туран, социальнай эйгэҕэ — доруобуйа харыстабылыгар, үөрэхтээһиҥҥэ, култуураҕа, спорт эйгэтигэр өҥөнү тиэрдии хаачыстыбата тэҥэ суох.
Холобур, үөрэхтээһиҥҥэ биһиэхэ олус үчүгэй оскуолалар баалларынан киэн туттабыт. Ол иһигэр чаҕылхай үлэлээх, энтузиаст учууталлардаах кыракый нэһилиэктэр оскуолалара. Таатта, Сунтаар, Хаҥалас оройуоннарыгар чахчы да киһи убаастыах айылаах интэриэһинэй оҕо тэрилтэлэрэ бааллар. Ону кытта оҕо кэскилин сарбыйар быстар мөлтөх оскуолалар эмиэ суох буолбатахтар. Сүрүн биридимиэттэргэ СКЭ түмүгэ 100 бааллаах систиэмэнэн 10-тан намыһах буолара хайдаҕый? Ол эбэтэр, быһыыны-майгыны суһаллык уларыта тутуохха наада, оннунан хаалларар бырааппыт суох.
Иккиһинэн, кэнники сылларга ороскуоттар хас да бүк улааттылар. Саамай сүрүнэ ороскуоттар улааппыттарыгар сытар буолбатах, сорох бөһүөлэктэр үбү-харчыны ситэри ылбат буоллахтарына, туох баар өҥө сыаната хабах курдук үллүбүт бөһүөлэктэрэ бааллар. Судургу холобур маннык. Биир оҕону үөрэтии биһиги өрөспүүбүлүкэҕэ ортотунан 200 тыһ. солкуобайга турар. Куоракка оҕону үөрэтии 100 тыһыынчаҕа турар диэн суоттаммыт буоллаҕына, бу суума 1 мөлүйүөн 300 тыһыынча солкуобайга турар оскуолалара бааллар. Ол эбэтэр, 13 төгүл элбэх. Маннык быһыыны уларыттахха табыллар. Айсен Сергеевич сорудаҕынан социальнай ситим сайдыытын баар быһыыны-майгыны тус-туһунан сирийэн бырайыактыахтаахпыт. Онон сайыны быһа салайар хамыыһыйабын кытары (дьокутааттар, профсоюзтар бэрэстэбиитэллэрэ, хас биирдии оройуон бэрэстэбиитэллэрэ) социальнай ситим каартатын оҥорон таҕыстыбыт. Ситим хайдах буолуохтааҕын, хаачыстыбаны үрдэтэр туһугар туох оҥоһуллуохтааҕын, төһө үп босхолонуохтааҕын. Ол үп син биир уруккутун курдук сыаллаах-соруктаах оройуоҥҥа хаалар.
Ол эбэтэр, дириэктэр босхоломмут үбүн оскуолатын өрөмүөнүгэр, үөрэтэр матырыйаалларынан хааччыллыыга, үөрэх чэрчитинэн тус бэйэтин көҕүлээһиннэригэр ыытыан сөп. Маннык үлэ бастайааннай буолуохтаах. Хас биирдии эппиэттээх салайааччы өрөспүүбүлүкэ, муниципальнай тэрээһин таһымнарыгар, оскуола дириэктэригэр тиийэ үөрэхтээһин ситимин тохтобула суох сайда турарын курдук куоһуохпутун наада. Холобур, Баатаҕайга үөрэхтээһин хаачыстыбатын кэбиниэккэ олорон сайыннарыахха сөп диэн хойгур быһыы. Хас биирдии салайааччы үлэни миэстэтигэр ыытыахтаах, оттон биһиги сөптөөх көҕүлээһиннэри өйүөхтээхпит, сыыһа-халты быһыы тахсарын кэмигэр көннөрөн иһиэхтээхпит.
Боппуруос тыа сирин сайдыытын таһымыттан тутулуктаах. Күн бүгүн, хомойуох иһин, үлэһит дьон сүрүн өлүүтэ социальнай ситими кытта сибээстээх, ону кытта сорохтор энергетика, ДьУоХХ, кыралаан тыа хаһаайыстыбатын эйгэлэригэр үлэлииллэр. Аныгылыы тыа сирин быһыыта-таһаата хайдах буолуохтааҕын быһаарыахтаахпыт. Онно эдэр ыччат көп хамнастаах буолуохтаах, интэриэһинэй үлэнэн дьарыктаныахтаах. Бу сүрүн сорудах эрээри, билиҥҥитэ хоруйа суох. Барыллаан суолу-ииһи биһиги торумнаатыбыт эрээри, ситэриэххэ, тыа сирин түөлбэлэрин сайыннарыы стратегиятын ситэри оҥоруохпутун наада. Биһиги көрөрбүтүнэн, федеральнай киин сыһыана эмиэ уларыйда. Быйыл тыа сирин түөлбэлэрин сайыннарыы саҥа кэлим бырагыраамата ылыллыбытын билэҕит дуо? Онон тыа сирин тупсарыыга, табыгастаах оҥорууга хоп курдук үп кэлиэ диэн суоттанабыт. Өйөбүл бу миэрэлэрин ситэ туһаныахха уонна тыа сиригэр үлэ миэстэлэрин таһаарыахха наада — бүддьүөт эйгэтигэр буолбакка, экэниэмикэ эргимтэтигэр.
– Эн РФ бырабыыталыстыбатын аппараатын үлэһитэ буоларгынан, премьер-миниистиринэн ананаргар Москуба кэбиниэттэригэр киириилээх-тахсыылаах буолуо дэспиттэрэ. Онон өрөспүүбүлүкэ федеральнай бүддьүөттэн ылар үбэ-харчыта эбиллиэ диэн тойоннообуттара. Судургутутан эттэххэ. Дьэ, 2018 сылга төһө үбү ыллыбыт? Бу хайысхаҕа туох сатанна, туох сатаммата?
– Сыыппаралар тугу да арылхайдык көрдөрбөттөр. Тоҕо диэтэххэ, дьыала федеральнай бүддьүөттэн кэлэр үбү-харчыны суумалааһыҥҥа сытар буолбатах. Боппуруос федерация өттүттэн сыһыан хайдах уларыйбытыгар сытар. Бырабыыталыстыба сүрүн суолталаах бырайыактары олоххо киллэриигэ федеральнай киини кытта бииргэ үлэлиир сиэри ситистэ.
Ол курдук, Дьокуускайга уһун унньуктаахтык тутулла сатыыр аныгылыы кардиология киинин тутууга өйөбүл ыллыбыт, онкология киинин тутуу федеральнай бүддьүөккэ киирдэ. Хаарбах туруктаах дьиэлэри көтүрүүгэ дойду үрдүнэн саамай элбэх үп Саха өрөспүүбүлүкэтигэр тигистэ — 80 млрд солкуобай кэриҥэ. Бу бэриллэр үбү туһаныыга суруллар ирдэбиллэри тутуһуу олус улахан суолталаах. Ону кытта бастакы нүөмэрдээх сорук — Өлүөнэ күргэтин тутууну судаарыстыбаннай бырагыраамалартан биирдэстэригэр киллэриини ситиһии. Онуоха туһааннаах быһаарыы сыл бүтүөр диэри ылыллыа диэн эрэнэ саныыбыт.
– Күргэ тутуллуо диэн итэҕэйэҕин дуо?
– Итэҕэйэр эрэ буолбатахпын, онуоха чопчу эрэллээхпин. Өскөтүн сыл анараа өттүгэр күргэ наадатын дакаастыырга күһэллэр эбит буоллахпытына, бүгүн оннук боппуруос турбат. Күргэ наадатын бары билинэллэр. Боппуруос хантан харчы булабыт диэҥҥэ сытар. Онон 2024 сыл бүтүүтэ, 2025 сыл саҕаланыыта Өлүөнэ күргэтинэн айанныахпыт диэн эрэнэбит.
– Саха ынаҕа Москубаҕа “Золотая осень” аграрнай быыстапкаҕа аатырыан аатырбыта. Саха сирин тыа хаһаайыстыбатыгар министиэристибэтэ биһиги сүөһүбүтүн симэлийии кутталыттан быыһыыр курдук бырагыраама ылыныахтаах. Саха ынаҕын көрбүтүҥ дуо?
– Саха сүөһүтэ – биһиги тыабыт сирин аһатар-сиэтэр тирэхпит буолар. Миэхэ Саха сирин тыатын уобараһа сүөһүнү кытта быстыспат сибээстээх. Билим өттүттэн көрдөххө, саха сүөһүтэ устуоруйа кэрчик кэмнэригэр хайдах эволюциялаабыта, тыйыс усулуобуйаҕа этэ-хаана үөрэммитэ интэриэһинэй.
Эһиил Саха сирин үрдүнэн сүөһүнү чиптээһин үлэтин түмүктүөхтээхпит. Ол курдук, төбө ахсаанын чопчутук билбэккэ эрэ ханнык да быһаарыыны ылынар сатаммат. Соторутааҕыта мин Франция дэлэгээссийэтин кытта көрсөн турабын. Онно тыа хаһаайыстыбатын прибордарынан, технологическай тээбириннэринэн хааччыйыыга бииргэ үлэлииргэ кэпсэппиппит.
– Аҕа баһылык талыллыбыт болдьоҕунан охсор буоллахха, эн Саха сиригэр “пятилетка” устатыгар кэлбит курдуккун...
– Айсен Сергеевич ыҥырар кэмигэр мин бэрэсидьиэн Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлин аппараатыгар үлэлиирим. Онтон барар санаа суоҕа, атын идиэйэ да элбэҕэ эрээри, кини ыҥырыытын тута ылыммытым. Тоҕо диэтэххэ, мин Айсен Сергеевиһи олус убаастыыбын уонна кинини Арассыыйа биир саамай күүстээх салайааччытынан билинэбин.
Ону таһынан, үлэм түмүгүн көрдөрөр кыах бэриллибитэ буолар. Былаан быһыытынан, систиэмэ биһигинэ да суох туруктаахтык үлэлии турарын ситиһиэхтээхпит. Ардыгар мин туруоруллубут боппуруоска ордук-хос хасыһар идэлээхпин, ол хас биирдии киһи тус майгытыттан тутулуктаах буолуон сөп. Билиҥҥитэ, хомойуох иһин, систиэмэбит чаһы курдук чопчутук үлэлээбэт, субу-субу “илиигинэн көннөрдөххүнэ” табыллар.
– Эн тулалыыр эйгэ уларыйыытыгар түргэнник үөрэнэр киһигин, быһыыта? Хайдах маннык түргэнник бэйэҕин өрөспүүбүлүкэни кытта биир кэлим сананар буоллуҥ?
– Кырдьык, уларыйыыларга түргэнник үөрэнэр дьон кэккэтигэр киирэбин быһыылаах. Күһүн бүтүүтэ туруоруллар сүрүн соруктары өйдөөбүтүм, ону кытта “кинилэр” уонна “биһиги” диэн араарбат буолбутум. Күн бүгүн глобальнай аан дойдуга түргэнник үөрэнии, өйү-санааны уларытыы — биир саамай сүрүн сатабылынан буолар. Онон Саха сирин үөрэнээччилэригэр, холобур, өйдөрө-санаалара имигэс буоларыгар, этэргэ дылы, үөрүйэххэ түргэнник үөрэнэллэригэр баҕарыам этэ. Уонча сыллааҕыта Саха сирин бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ буолуом диэн өйбөр да суоҕа. Онон олох диэн оннук, барыта түргэнник уларыйар — биһиги эмиэ онно сөп түбэһиэхтээхпит.
– Бэйэҥ дьиэ кэргэниҥ туһунан, баһаалыста, кэпсээ эрэ. Ханна улааппыккыный? Ханна оскуоланы бүтэрбиккиний?
– Москубаҕа төрөөбүтүм уонна улааппытым. Ийэм Анна Евгеньевна, аҕам — Виктор Владимирович. Аҕам үрдүк үөрэх кыһатыгар преподаватель, инженер идэлээх. Ийэм математик үөрэхтээх. Сэбиэскэй кэмҥэ энергетика эйгэтигэр үлэлээбитэ, билигин биэнсийэҕэ олорор уонна генеалогия чинчийиилэринэн дьарыктанар. Кини Саха сиригэр Намҥа буолбут Олоҥхо ыһыаҕар чугас аймахтарын кытта кэлэ сылдьыбыта. Олус диэн сөбүлээн барбыта. Ордук Саха сирин айылҕатын уонна дьон-сэргэ истиҥ, көнө майгытын.
– Эн хас тылы билэҕиний?
– Үс тылы билэбин: нууччалыы, аангылыйалыы, франциялыы. Кыратык ньиэмэстии билэбин. Сахалыы, көнөтүнэн эттэххэ, билбэппин, саҥа үөрэтэн саҕалаатым. Саатар өйдүүр таһымынан үөрэтэр баҕалаахпын.
– Эйиэхэ тылбаастыыр тылдьыты бэлэхтээбэтэхтэрэ дуо?
– Тылдьыт туһа туспа, оттон тулалыыр эйгэҕэр тирэҕирэн тылы бэйэҥ үөрэтэриҥ туһунан дьыала.
– “Кыым” хаһыат ааҕааччыларыгар тугу баҕарыаҥ этэй?
– Норуот сомоҕолоһуутун күнэ кэлээри турдаҕына эҕэрдэ тылларын сэргэ 1612 сыллааҕы албан ааттаах күннэри санатыахпын баҕарабын. Оччотооҕуга Арассыыйа араас итэҕэллээх омуктара хайдыһыыттан араҕан сомоҕолоспуттара, суостаах өстөөҕү кыйдаабыттара, гражданнар икки ардыларынааҕы эриэ-дэхси сыһыаны олохтообуттара, дойдуну туруктаах оҥорбуттара. Күн бүгүн биһиги судаарыстыбабыт сүрүн тирэҕинэн син биир сомоҕолоһуу, Аҕа дойдуга бэриниилээх буолуу, патриотизм буолаллар. Саха сирин олохтоохторо хаһан баҕарар дойду дьылҕатыгар эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһаллара — кыргыһыы хонуутугар буоллун, тыылга буоллун. Оҥорон таһаарар сыахтарга, айылҕа баайын туһаҕа таһаарыыга. Бу Күн биһиги өбүгэлэрбит сэрииһит албан ааттарыгар сүгүрүйэбит уонна үтүө санаа, таптал, чугас дьоммутугар кыһамньылаах, быстаҕастарга өйөбүллээх буолуу күнүн быһыытынан ылынабыт. Барыгытын сомоҕолоһуу уонна биир санааланыы национальнай бырааһынньыгынан ис сүрэхпиттэн эҕэрдэлиибин!
Мария Христофорова
кэпсэттэ.
