Олохпут отуорун хамсаппыт ыарахан хамсык кэлэн ааһан эрэр. Араас сурах-садьык элбэх: баайдар кистэлэҥ саагыбардара да дииллэр, айылҕа бэйэтэ ыраастанар быһыыта да үһү. Ил Дархан А.С. Николаев бу дьаҥы утары охсуһууну салайан, саамай үөһүгэр, өргөһүгэр сырытта. Онон, Саха сирэ ыарыыга улаханнык оҕустарбакка этэҥҥэ ааһан эрэригэр киниэхэ махтаныах кэриҥнээхпит. Айсен Сергевичтиин кэпсэтиибит, биллэн турар, коронавирус туһунан ыйытыыттан саҕаланар.
– Төһө да араас толкуй, санаа баар буоллар, ыарыы аата ыарыы. Устуоруйаны анааран көрдөххө, былыр элбэх сыстыганнаах ыарыылар туран ааспыттара. Олох уларыйар, итинник глобальнай кутталлаах ыарыылар син биир кэлэ туруохтара. Урукку хамсыктартан аан дойдуга сүүһүнэн мөлүйүөнүнэн киһи өлбүт буоллаҕына, сэрэтии үлэтин күүһүнэн, билиҥҥи ыарыы сиэртибэтэ мөлүйүөн аҥаара буолла. Мин көрдөхпүнэ, Арассыыйаҕа үс ыйдаах киирсии түмүгэр хамсык түгэҕэ көстөн эрэр. Ыарыы биирдэ кэлэн баран сүппэтэ буолуо. Сорохтор күһүөрү төннүө диэн дьиксинэллэр. Улахан куттала – бу дьаҥы үтүөрдэр эмп оҥоһулла илик. Ол эрээри, аан дойдуга, Арассыыйаҕа ыарыыны утары вакцинаны оҥорон бүтэрэн эрэллэр. Вакцина баар буоллаҕына, коронавирус улахан куттала сүтүө, эмтэнэр ыарыыга кубулуйуо.
– Саха сирэ ыарыыны туруулаһыыга атын регионнардааҕар көрдөрүүтэ куһаҕана суох: ыалдьыы, өлүү-сүтүү аҕыйах. Ыарыы турбутугар бырабыыталыстыба былырыын сыыһа оптимизация ыытан, өлүү суолун арыйда эҥин диэн сэтэрээһин баара. Ыарыыны тохтотууга тастан көстүбэт сүрдээх ыарахан, сөҕүмэр үлэ бэрээдэктээхтик, холкутук, нэһилиэнньэҕэ куттала суох ыытылынна. Аҥаардас уонунан тыһыынча вахтовиктары кыайа-хото тутан, ыарыыны бохсууну ылан да көр. Доруобуйабыт харыстабыла бу тургутууну хайдах ааһан эрэр дии саныыгын?
– Бастатан туран, өрөспүүбүлүкэ доруобуйатын харыстабылын хамсыгы утары киирсэ сылдьар бука бары үлэһиттэригэр Саха сирин олохтоохторун ааттарыттан улахан махталбын тиэрдэбин. Урут биир кэмҥэ “бырааһынан ким баҕарар үлэлиэн сөптөөх” диэн этиилэр бааллар этэ. Бу үс ыйга эмчиттэр биһиги доруобуйабытын, олохпутун быыһыыр аналлаах үрүҥ халааттаах аанньалларбыт буолалларын дьиҥ-чахчы көрдөрдүлэр. Олох ыарахан турукка киирбит саастаах да, эдэр да дьоннорбутун кыһаллан эмтээн, быыһаан бэттэх аҕалбыт түгэннэрэ өрөспүүбүлүкэҕэ элбэх. Бу ыйдар тухары үрүҥ халааттаах аанньалларбыт ыарыыны кытта күн аайы сэриилэһэ сылдьаллар. Сорохторо дьоннорун-сэргэлэрин көрбөтөхтөрө үһүс ыйыгар барда. Доруобуйа харыстабылын эйгэтигэр былырыын урукку систиэмэни сөпкө уларытан, саҥалыы тэрийбэтэхпит буоллар, ыарыыны утары охсуһуубут түмүгэ билиҥҥитээҕэр лаппа куһаҕан буолуон сөбө.
Биһиги сүрүн күүһү нэһилиэктэн саҕалаан улуустар кииннэригэр, салгыы өрөспүүбүлүкэтээҕи улахан кииннэргэ түмэр үс таһымнаах: улаханнык ыалдьыбыт киһи нэһилиэктэн улууска киирэн эмтэниэхтээх, улууска кыайбатахтарына, Дьокуускайга кэлиэхтээх – диэн систиэмэни оҥорбуппут сөптөөҕүн көрдөрдө. Биһиэхэ дьон өлүүтэ Арассыыйатааҕар намыһах. Ыалдьыбыт, вирустаах дьону булууга тест, анализ оҥоруутугар дойдуга бастакы 6-9 миэстэ иһигэр сылдьабыт. Ити ыалдьыбыт буолбакка, вирустаах, ыалдьыан сөптөөх дьону эрдэ булар үлэ түмүгэ. 100 тыһыынча киһинэн ыллахха, биһиэхэ анаалыс 360 киһиэхэ оҥоһуллар.
Сэрэтэр үлэни кыайаммыт, көрдөрүүлэрбит атын регионнардааҕар ордуктар. Арассыыйа салалтатын таһымынан селекторынан ыытыллар мунньахтарга инники сылдьарбыт сыаналанан, өрөспүүбүлүкэ кириитикэлэммэккэ кэллэ. “Исписэлиистэр, эмчиттэр үчүгэйдик анаалыстыыр буолан, ыарыыны эрдэ булаҕыт, ити доруобуйаҕыт харыстабылын систиэмэтэ үчүгэйдик үлэлиирин көрдөрөр” диэн хайгыыллар. Кырдьык, биһиэхэ, быһаас Италияны, Испанияны көрдөрбүттэрин курдук, палааталарга баппакка көрүдүөрүнэн, спортсаалаларга тиийэ сүүһүнэн ыарахан ыарыһахтар тыыннарын былдьаһан бөтүөхтэһэ сыталларын курдук быһыы тахсыбата. Анал балыыһаларга сөптөөх куойка ахсаана баар, наада буоллаҕына эбии туруорабыт, оборудование, көмүскүүр таҥас барыта кэлэн толору хааччыллан турар.
Бү үлэҕэ өрөспүүбүлүкэ кыра, орто, улахан биисинэһэ, нэһилиэнньэ үбүнэн улаханнык көмөлөстө. Бары көмөлөөн өссө аҕыйах хонук хааччахтыыр миэрэлэри тутустахпытына, ыарыы уҕарыйыар диэри элбэх дьон доруобуйатын быыһыахпыт.
– Пандемия улахан кириисиһи саҕалаабытын этэллэр. Уустук, куру ыга тардынар кэм кэлбитин өйдүүбүт. Өрөспүүбүлүкэбит экэниэмикэтин туруга хайдаҕый? Федеральнай бүддьүөттэн ананан кэлэр үп кээмэйэ кыччыа дуо? Балаһыанньа хаһан көнүөй? Кэлэр икки сылы хайдах көрөҕүнүй?
– Дойдуга, аан дойдуга даҕаны, экэниэмикэҕэ улахан охсуулаах хамсык ааһан эрэр. Кириисистэн тахсарбыт балай да ыраах. “Ыарыыны кыайдыбыт” диэбит Кытайбытыгар ыарыы хаттаан киирэн эрэр диэн, киин куораттарын Пекини саптылар. Биһиэхэ куһаҕана диэн хамсык “Алросаҕа” охсууланна. Ханнык баҕарар кириисискэ киһи бастаан туох суһал наадалааҕын хааччынар. Инньэ гынан аан дойду ырыынагар, Эмиэрикэҕэ, Кытайга алмаас, бриллианнаах оҥоһуктар атыылара муус устарга лаппа түстэ. Ити сыллааҕы алмаас хостооһунугар, атыытыгар охсуулаах буолан, бүддьүөккэ дохуоппут киириитэ кыччыыра өйдөнөр.
Ньиэп сыаната балай да түһэ сырытта, саҥа өрүттэн тахсан эрэр. Чох хостооһуна, атыыта 20-чэ бырыһыан түһэн турар. Бу ыйдарга бүддьүөккэ дохуоппут киириитэ биллэ аҕыйаата. Арай көмүс хостооһуна оҕустарбата. Онон экэниэмикэ өттүгэр балай да ыарахан сыл күүтүллэр.
Бүгүн улахан сыалбыт-сорукпут “Алросаҕа” көмөлөһөн, Арассыыйа Гохрана 2009 сыллаахха буолбутун курдук алмааһы атыылаһан, эбии үп киллэрэн, хампаанньа этэҥҥэ сылы түмүктүүрүн ситиһии буолар. Мин ол туһунан бэрэсидьиэн В.В. Путины кытта көрсөн сурук киллэрбитим. “Алросаны” да, өрөспүүбүлүкэни да өйүөхтээхпит” диэн визата баар. РФ Бырабыыталыстыбатын кытта үп-харчы кээмэйин быһаарсыыга үлэлэһэ сылдьабыт. Биһиги Гохран 0,5-1 млрд дуоллар сыаналаах алмааһы атыылаһарын туруорсабыт.
Атын салааларбытын көрөр буоллахха, улаханнык мөлтөөбөтүлэр. Тыа хаһаайыстыбатыгар, ааспыт ыйдарга төрүөх элбээн, эбиллии баар. Дьон олохтоох бородууксуйа улахан наадалааҕын хамсык кэмигэр ордук сыаналаатылар. Кыһыннары үлэлиир “Саюри” тэпилииссэ Кытай кыраныыссата сабыллыбытын кэннэ бородууксуйата чэпчэкитинэн куоракка сыананы үрдэппэтэ. Сорох регионнарга оҕуруот аһа 2-3 төгүл үрдүү сырытта.
Тутуубут чөлүгэр түһэр кыахтаах. Биир да тутууну тохтоппотубут, сезоммут кылгаһа бэрт. Арассыыйа салалтата сөпкө өйдөөн, тохтоторго модьуйбата. Хамсыгы утары охсуһууга бэрэсидьиэн В.В. Путин сүрдээх сөпкө быһаарынна. Дойдубут улахан, регионнар олохторо, ыарыы тарҕаныыта тус-туспалар. Онон бэйэлэрэ ханнык хааччахтары киллэрэллэрин, хаһан уһулалларын быһаардыннар диэн регионнарга эппиэтинэс, быраап биэрбитэ дойдубутугар сүрдээҕин туһалаата. Тоҕо диэтэххэ, Саха сирэ Кырыымы дуу, Краснодар кыраайын дуу кытта тэҥ усулуобуйаҕа үлэлиир кыаҕа суох. Сахабыт да сирин көрдөххө, улуустар олох-дьаһах, суол-иис, ыарыы тарҕанар усулуобуйатынан эмиэ атын-атыттар. Ол иһин өрөспүүбүлүкэни “Арктика уонна суола суох нэһилиэктэр”, “тыа нэһилиэктэрэ” уонна “хааччахтааһын киирбит улахан куораттара” диэн үс таһымынан арааран үлэлээн кэллибит. Мин санаабар, ити сүрдээҕин туһалаата.
Бүгүн өрөспүүбүлүкэ салалтата федеральнай көмө элбэх тэрилтэбитигэр кэлэрин туһугар үлэлэһэр. Кыра биисинэскэ федеральнай бүддьүөттэн улахан көмө – 300 мөл. солк. уу харчынан кэлэрин ситистибит. Аны улахан тэрилтэлэрбитигэр бырыһыана суох уонна кыра бырыһыаннаах кирэдьииттэри ыларга үлэ барар. Элбэх тэрилтэбит Арассыыйаҕа систиэмэ төрдө буолар тэрилтэлэр ахсааннарыгар киирдилэр. Бу чэрчитинэн кэлэр федеральнай үп улахан көмө буолуоҕа. 2020 сылы, төһө да ыараханын иһин, бары күүспүтүн холбоотохпутуна этэҥҥэ туоруохпут. Онтон эһиилги сыл ортотун диэки экэниэмикэбит чөлүгэр түһэн, урукку былааннаммыт сыыппараларбытыгар киириэхпит диэн эрэнэбит.
– Тыа хаһаайыс-тыбатыгар харчытын эрэ эптэрэ сатыыр “үүт харчытын” систиэмэтэ чахчы, эн этэриҥ курдук, тыа дьонун дохуоттуур гына тэриллибэккэ кэллэ. Үүт харчыта үүт туттарааччыны уонна соҕотуопкаһыты тэҥҥэ өйүүргэ бэриллэн, икки аҥыы хайытыллан, сыл аайы улахан иэс үөскүүр, холобур 2019 сылга 93 мөл. солк. үүт туттарааччы хамнаһа төлөммөккө хаалла. Дьону чахчы дохуоттуур, бородууксуйатын батарар кыахтанар саҥа өйөбүл саҥа систиэмэтэ эһиилгиттэн киириэ диэбиккин дьон кэтэһэр. Үлэни былаанныырга бэлэмнээн, дьүүлгэ эрдэ тахсыа дуо?
– Мин тыа хаһаайыс-тыбатын өйөбүлүгэр сүрүн үлэ ханнык хайысханан барыахтааҕын туһунан бэйэм Илдьиппэр тохсунньуга эппитим. Онтон туораабаппыт. Мэлдьи этэбин, Арассыыйа үрдүнэн табаарынай үүт оҥоруутунан улахан хаһаайыстыбалар дьарыктаныахтаахтар диэн быһаарыы РФ Бырабыыталыстыбатын таһымынан ылыллыбыта. Онон табаарынай үүтү оҥоруу ирдэбилэ өссө кытаатан иһиэҕэ. Миэхэ сорох дьон “кэтэх хаһаайыстыбалары өйөөн, “Меркурий” систиэмэтин тохтотуоххайыҥ” диэн суруйар. Ити хайдах да кыаллыбат. Тугу да оҥорбокко, сөптөөхтүк дьаһаммакка олордохпутуна, тыа хаһаайыстыбата эстэр иэдээҥҥэ тиийэр туруктаныа. Кэтэх хаһаайыстыбаларбыт бары үүт туттарар кыахтара суох буолуо.
Ол иһин икки суолунан барыахтаахпыт. Биирэ, элбэх үүтү ыан, туттаран харчыланар улахан хаһаайыстыбалары өйөөһүн. Иккиһэ, хайаан да кэтэх хаһаайыстыбалары өйүөхтээхпит. Тыаҕа сүөһү иитэн олорор дьону-сэргэни сир-халлаан икки ардыгар хаалларар бырааппыт суох. Ол иһин кинилэргэ ынах биир төбөтүгэр быһа 35 тыһ. солк. харчы биэриэхтээхпит. Үүппүт сыанатын ортотунан 35-тэн 50 солк. диэри үрдэтиэхтээхпит. Ити бырайыак тула үлэлээн, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ элбэх докумуон барылын оҥордо. Сүрүн көрүүлэрин киллэрэн кэпсээбиттэрин өйөөбүтүм. Ил Түмэн дьокутааттарын кытта көрөн, дьүүллэһэн баран, дьоҥҥо-сэргэҕэ билиһиннэриэхтээхтэр, тохсунньу ыйтан саҥа усулуобуйаҕа үлэлиибит диэн үлэ дьонун эрдэ бэлэмниэхтээхтэр.
Тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин кытта кэпсэттэххэ, бары бу этэр систиэмэбин өйүүллэр. Биллэн турар, утарар да дьон бааллар, сүрүннээн урут харчыны бэйэлэрэ тутан олорбут дьон ортотуттан...
– Уонна куоракка киирбит, биэнсийэҕэ олорор дьон...
– Кинилэри кытта мин мөккүспэппин. Уруккуттан этэбин, тыа сирин олоҕун онно олорор, үлэлиир дьон быһаарыахтаахтар. Өйөбүл сүрүн хайысхатын мин соҕотоҕун айбатаҕым. Бу барыта үлэлии сылдьар тыа дьоно көрсүһүүлэргэ, суруктарыгар “бу маннык суолунан барыахха” диэбит этиилэригэр тирэҕирэр. Дьон санаатын учуоттааммыт, күһүөрүгэ диэри докумуоннарбытын түргэнник ситэрэн, кэлэр сыл тохсунньутуттан ити систиэмэҕэ киирэн үлэлиэхтээхпит. Урукку систиэмэни хаалларан, харчытын эбэ-көҕүрэтэ сатыы олордохпутуна, иэдээҥҥэ тиийиэхпит. Элбэх кэтэх хаһаайыстыба табаарынай систиэмэҕэ киириэн баҕарар. Ол иһин чэбдигирдиигэ киирии ирдэбилин төбө ахсаанын 100-тэн 25-кэ диэри кыччатан, баҕалаахтар хапсар усулуобуйаларын оҥордубут.
– Ыйытыах буолбутум ыраатта. Өр кэмҥэ барбыт саха сүөһүтүн эһэр бэлиитикэни тохтоппут салайааччы буолаҕын. Саха ынаҕын быыһыырга туох санааттан быһаарыммыккыный?
– Ханнык баҕарар омукка, ордук биһиэхэ, түүр төрүттээх дьоҥҥо, сүөһүбүт, сылгыбыт ытык өйдөбүллээх бэйэбит төрүт баайбыт. Сүөһүнэн-сылгынан тыһыынчанан сыллары туораан кэллэхпит. Хомойуох иһин, саха сүөһүтэ аҕыйах эттээх-үүттээх диэн ааттанан, ордук 1950-с сыллартан быста аҕыйаабыта, Эбээн Бытантайга эрэ ордон хаалбыта.
Билигин Эбээн Бытантайга, атын да улуустарга баар хаһаайыстыбалары барыларын холбоон “Саха сүөһүтэ” диэн күүстээх тэрилтэ тэрийдибит. Бу тэрилтэни биисинэс курдук көрүө суохтаахпыт. Тэрилтэ соруга – саха сүөһүтүн элбэтиэхтээх, хаана ыраас буоларын ситиһиэхтээх, төрүүр ынаҕын ахсаанын 1 тыһ. тиэрдэн, эстэр кутталтан таһаарыахтаах. Былааны салгыы этэр буоллахха, саха ынаҕын этэ-үүтэ үрдүк сыалааҕын, этэ минньигэһин билэбит. Ол иһин ахсаанын элбэтэн, үрдүк сыанаҕа атыыланар ыраас экологическай бородууксуйа оҥорорго үлэлиэхпитин сөп.
Урут да этэрим курдук, тыа сиригэр ис туризмы сайыннаран, төрүт олохпутун көрдөрөргө, сахабыт сүөһүтэ суох сатаммаппыт. Омук сириттэн, киин Арассыыйаттан сахалар хайдах олорбуттар эбитий диэн көрдөрөөрү, сайылыкка илдьэн холмогору, симменталы көрдөрөн кими да соһуппаппыт. Саха ынаҕа төрүт сиригэр сылдьара ураты көстүү. Үүтүн иһэртэххэ, сүөгэйин амсаттахха, дьоҥҥо үчүгэй өйдөбүл үөскүүр. Ис туризм сайдыыта сахабыт сүөһүтүгэр, сылгытыгар тирэҕириэхтээх.
– От ыйын 1 күнүгэр Арассыыйа Конституциятыгар элбэх уларытыылар киирэллэр. Билигин сүүс киһи сүүс аҥыы туойар, агрессия, провокация уопсастыбаҕа олус күүһүрбүт кэмэ буолан, дьону бутуйуу элбэх. Бу уларытыылар дойду, норуот олоҕор суолталарын туһунан кэпсиэҥ дуо?
– Дойду Конституцията 1993 сыллаахха алтынньыга Үрүҥ Дьиэни ытыалааһын кэннэ бэрт түргэнник суруллан ылыллыбыта. Кистэлэҥ буолбатах, арҕаа дойдулар сорох исписэлиистэрэ Арассыыйа Конституциятын суруйуутугар үлэлэспиттэрин туһунан билигин да кэпсииллэр...
Оччолорго өрөспүүбүлүкэлэр күүскэ үлэлэһэн, Конституцияҕа дойду федеративнай тутулун бөҕөргөтөр ыстатыйалар киирбиттэрэ. Бастакы бэрэсидьиэммит М.Е. Николаев улахан үлэни ыыппыта. Конституция дойду үрдүнэн өйөммүтэ. Онтон ыла үйэ чиэппэриттэн ордук кэм ааста.
Олох уларыйда. Арассыыйабыт аан дойдуга аата ааттанар улахан дойду балаһыанньатыгар төнүннэ. Билигин глобализацияны кытта ситимнээх араас куттал суоһаата – коронавирус курдук ыарыылар тарҕаныылара, өй-санаа уларыйыыта... Дойдубут бэйэтэ көрүүлээҕин, туспа суолунан баран иһэрин көрдөрөр, бигэргэтэр, норуотун көмүскүүр туһуттан Конституцияҕа уларыйыылар киирэллэрэ тоҕоостоох. Ол иһин уларытыыларга сүрүн болҕомто норуоту харыстааһыҥҥа ууруллан, элбэх саҥа ыстатыйалар киирбиттэрэ.
Итини дьон ситэ өйдөөбөккө сылдьар быһыылаах. Хамнас, биэнсийэ хайаан да индексацияланыахтаах, улаата туруохтаах, доруобуйа харыстабыла күүһүрүөхтээх, социальнай көмө элбиэхтээх, култуура өйөнүөхтээх диэн нуормалар урукку Конституцияҕа суохтара. Элбэх дойду конституциятыгар дьон олоҕун таһыма намтыырын таһаарбат нуормалар суохтар.
Оҕо судаарыстыба бэлиитикэтин сүрүн туһаайыыта буоларын, “ыал – эр киһи уонна дьахтар тэрийэр сойуустара” диэн этии саарбахтамматтар. Онон ыал көмүскэлэ Конституцияҕа киирбитэ сөптөөх.
Өр сылларга үлэлиир сүрдээх улахан быраап нуормалара киирдилэр. Кэнэҕэскитин салалта уларыйарыттан тутулуга суох, ити балаһыанньалар Конституцияҕа киирбиттэринэн олоххо булгуччу киирэ, толорулла туруохтара. Аны араас куолуһуттар олох болҕойон аахпакка, “нуучча судаарыстыбаннаһы төрүттүүр омук буоллаҕына, биһиги иккис суортаах омук буолабыт, иэдэйэбит” диэн дьону аймыыллар. Нуучча тыла Арассыыйа 180 омуктарын холбуур, ситимниир судаарыстыбаннай тыл буоларын ким да мэлдьэспэт. Нуучча омуга Арассыыйаны төрүттээбит омук буоларын туһунан историческай чахчыны кытта ким да мөккүһүө суоҕа. Элбэх омугу түмэн Арассыыйабыт аан дойду биир саамай улахан, күүстээх судаарыстыбата буолан олорор.
Уларытыылары болҕойон аахтахха, “нуучча омуга тэҥ бырааптаах үгүс омуктар холбоһуктарыгар киирэр” диэн суруллар. Ол аата Арассыыйа омуктара бары тэҥ бырааптаахпыт. Кырдьыгынан эттэххэ, Арассыыйа омуктара тэҥ бырааптаахпыт диэн балаһыанньа Конституцияҕа саҥа сурулунна. Аны туран, “судаарыстыба элбэх омуктар тыллара, култууралара сайдарын мэктиэлиир уонна араҥаччылыыр” диэн ыстатыйа эмиэ саҥа киирдэ, урут суоҕа. Бу биһиги курдук аҕыйах ахсааннаах норуоттарга анаммыт сүрдээх улахан суолталаах нуорма.
Ол иһин бастаан Конституцияҕа киирэр уларытыылары үчүгэйдик ааҕан, норуокка төһө туһалаахтарын бэйэбит быһаарыахтаахпыт. Сахалар Арассыыйаҕа олоробут, дойдубутун кытта бииргэ сайдабыт, ыарахаттары туруулаһабыт. Быстах интэриэскэ олоҕуран эбэтэр ситэ өйдөөбөккө эрэ, дьон санаатын булкуйа сатааччылары истибэккэ, Конституцияҕа биһигини көмүскүүр уларытыылары сөпкө өйдөөммүт уонна өйөөммүт, куоласпытын биэриэх тустаахпыт.
– Быйылгы ыһыахпыт туох улахан уратылаах буолуой?
– Уруккулартан букатын ыарахан усулуобуйаҕа ыытыллар. Олох да буолумуон сөбө да, сибээс аныгы кыаҕын: тэлэбиисэри, интэриниэти – туһанан дьоммутугар түҥ былыр, Эллэй ыһыаҕы төрүттүүрүн саҕана, сиэр-туом хайдах ыытылларын көрдөрүөхтээхпит диэн быһаарыы ылыммыппыт. Бэс ыйын 21 күнүгэр тэлэбиисэринэн, интэриниэтинэн барыта көстүөҕэ. Улуустартан алгыстарын, эҕэрдэ тылларын көрдөрүөхпүтүн баҕарабыт. Хайдах ыытабыт диэн Линденау, Саабын, Ксенофонтов уо.д.а. дьон ыһыах туһунан суруйбут кинигэлэрин хаһыстым. Былыргы ыһыах алгыһа ураһаҕа буолар эбит, олох атыннык. Хомойуох иһин, кэлин ыһыахтарбытыгар Дьокуускайга сүүһүнэн тыһыынча, улуустарга уонунан тыһыынча дьон кэлэринэн, алгыһы элбэх дьон көрүөхтээҕэ учуоттанан, алгыс ураты суолталаах сиэр-туом быһыытынан кылгас буолар. Быйыл төрүт былыргы Эллэй саҕанааҕы ыһыах уонна алгыс үгэһэ көрдөрүллүөҕэ. Дьон-сэргэ сэҥээрдэҕинэ, улахан ыһыахтарга туспа сиэр-туом курдук киллэриэхпит. Ыһыах сайдан иһиэхтээх.
– «Кириисис – саҥа кыахтар, идиэйэлэр үөскүүр кэмнэрэ» диэн этэллэр. Биһиэхэ итиннэ туох буолуон сөбүй?
– Ханнык баҕарар ыарахан кэмҥэ киһи куһаҕаны буолбакка, үчүгэйи көрдүөхтээх. Саҥа кыаҕы, күүһү, саҥа ситиһиилэргэ дабайар суоллары буларга дьулуһуохтаах. Мин санаабар, бу кириисискэ, бастатан туран, атыы-эргиэн өттүттэн саҕалаан, судаарыстыбаны салайар үлэҕэ тиийэ сыыппараҕа көһөрүүнү өссө күүскэ киллэриэхтээхпит көһүннэ.
Иккиһинэн, биһиги хамаҕатык атыыланар атын бородууксуйалары оҥорон, аан дойду ырыынагар түргэнник тахсан үп киллэринэр суоллары тобулуохтаахпыт. Аҥаардас алмааһы, көмүһү, чоҕу атыылаан олорон кэлэр үйэлэри кыайан уҥуордаабаппыт.
Үсүһүнэн, түгэнинэн туһанан, Саха сиригэр элбэх туристары аҕалар бырайыактары толкуйдуохтаахпыт. Билигин, ыарыы кэннэ, дьон мөлүйүөнүнэн киһи тоҕуоруһар сирдэригэр барыан куттанар буолла. Аҕыйах киһи тиийэр сирдэригэр талаһыы элбээбит. Миэхэ бу күннэргэ улахан тэрилтэлэр тахсаннар, “хайдах эһиги өттүгүтүгэр туризмы тэрийиэхпитин сөбүй” диэн элбэх этиилэри киллэрэллэр. Бэйэбит айылҕабыт атыттарга суох уратытын, кыахпытын туһанары сатыахтаахпыт. Сахалар – бэрт мындыр дьоммут. Былыр-былыргыттан, маннык тыйыс дойдуга үйэлэри туорааммыт баччалаах улахан сири баһылаан, олох-дьаһах тэринэн кэллэхпит. Ити кыаҕы сөпкө туһанан, дохуот киллэринэр саҥа кэскиллээх хайысхалары арыйыахтаахпыт.
– Өрөспүүбүлүкэҕэ сир баайын хостуур тэрилтэлэр элбээтилэр. Олору кытта сыһыан төһө сааһыланна? Ирбэт тоҥмут туруга хайдаҕый? Айылҕа харыстабылыгар сокуону тутуһуннарар үлэбит туһунан сырдатыаҥ дуо?
– Ирбэт тоҥмут аан дойду үрдүнэн кыччыы турар. Аан дойдуга кэнники уонунан сылларга планета сылыйыыта ортотунан 1,5-2 кыраадыс үрдээбит буоллаҕына, Арктика өттүгэр 6-7 кыраадыска тиийэ сылыйда. Ити ирбэт тоҥ ириитэ күүскэ бара турарын бигэргэтэр. Биһиэхэ ирии дьиэлэр сыбаайаларын мөлтөтөрүнэн кутталлаах.
Норильскайга 21 тыһ. туонна уматык өрүскэ тохтубутун курдук иэдээни таһаарбат туһугар систиэмэлээх үлэ өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн бара турар. Иирэлээххэ, Нерюнгрига буолбут улахан киртитиилэр кэннэ бөдөҥ сир баайын хостооччулары кытта ыкса үлэлэһэн, экология өттүнэн куттал суох буолуутугар, экологияны харыстыырга сөптөөх үбү көрөн олороллор. Саамай улахан кутталы сезонунан үлэлиир кыра тэрилтэлэр таһаараллар. Ордук көмүсчүттэр дьон-сэргэ тиийбэт сиригэр киирэннэр, эргэ, айылҕаҕа буортулаах технологиялары туттаннар, улахан хоромньуну таһаарыахтарын сөп.
Билигин итини бэрээдэктиир өттүгэр күүскэ үлэлиибит. Сир баайын хостооччулар сокуону, бары ирдэбилбитин тутуһан, айылҕаны харыстаан үлэлиэхтээхтэр. Толорбот, тутуспат буоллахтарына – лиссиэнсийэлэрэ былдьаныахтаах. Сорох дьон “сир баайын хостотумуохха, бобуохха” дииллэр. Ол эрээри оччоҕо тугу аһаан-сиэн олоробут?
Биһиги эмиэ өйдүөхпүтүн наада, бүддьүөппүт 90-тан тахса бырыһыана айылҕа баайын атыытыттан нолуок буолан киирэр, өрөспүүбүлүкэбит олоҕо-дьаһаҕа, сайдыыта, кэскилэ – барыта мантан быһаччы тутулуктаах.
Бүддьүөт дохуотун улаатыннарыыга күүстээх үлэ бара турар. Урукку сылларга “Газпромтан” биһиги 100-200 мөл. солк. эрэ ылар этибит, быйыл да оччо эрэ киирэрэ буолуо диэн былааннаммыта. Ол эрээри, бу кэлин ыытыллыбыт улахан кэпсэтиилэр түмүктэригэр, 2020 сылтан саҕалаан киирэр үп үрдүүрүн ситистибит. Быйыл “Газпромтан” нолуогунан 8 млрд солк. кэриҥэ киириэхтээх. Мин санаабар, итиннэ биһиги Чайыҥдаҕа хамсыгы утары бары бииргэ күүскэ үлэлэспиппит быһаарыылаах буолла. Кинилэр өрөспүүбүлүкэ былааһын күүһүн, судаарыстыба өттүттэн күүстээх тэрээһиннээх үлэни, өйөбүлү көрдүлэр. Өрөспүүбүлүкэни кытта тэҥҥэ үлэлиэххэ диэн быһааран, былааннарын, бэлиитикэлэрин уларыттылар. Инньэ гынан, бу үп-харчы тиийбэт кэмигэр сүрдээх улахан суолталаах быһаарыы ылылынна.
– Хамсык, саҥа кириисис олоҕу уларыттылар, быыбар иннинээҕи бырагыраамаҥ туолуутугар ол төһө дьайыай, уларытар, көннөрөр санаалааххын дуо?
– Мин быыбар иннинээҕи бырагыраамабын уларытар былааным суох. Ыарыылар кэлэллэр-бараллар, оттон Саха сирэ – хаалар. Сүрүн сорукпут – дьон-сэргэ байылыаттык олорорун ситиһии. 2020 сылга сиппэтэх сорох былаан көһөн биэриэ. Кэлэр сылларга тэтимнээхтик үлэлээн, туруоруллубут сыаллары – күргэ тутуутуттан саҕалаан тыабыт хаһаайыстыбатыгар тиийэ – толоруохпут. Кардиология, онкология кииннэрин тутууларын өссө түргэтэтиэхпит диэн былаанныыбыт.
– Түмүккэ, өрөспүүбүлүкэ дьонугар-сэргэтигэр туһаайан өссө тугу этиэҥ этэй?
– Бастатан туран, Сахам сирин бары дьонугар-сэргэтигэр махтаныам этэ. Түөрт ый устата сэрии кэнниттэн аан дойдуга буолбатах ыарахан тургутууну ааһан эрэбит. Дьонум-сэргэм сөпкө өйдөөн, өйөөн, ыарыыттан харыстанар быраабыла сүрүн өттүн тутуһан, доруобуйа харыстабылын эйгэтэ туруулаһан, полициябыт, роспотребнадзорбут, волонтердарбыт, дьон бары күүһү түмэн, баччааҥҥа диэри этэҥҥэ кэллибит. Көрдөрүүбүт дойду үрдүнэн куһаҕана суох.
Билигин күөх окко үктэнэн туран, самаан сайыны, Үрүҥ тунах Ыһыах күнүн көрсө бука барыгытыгар кытаанах доруобуйаны, дьолу-соргуну, байылыат, өҥ сайын кэлэригэр баҕарабын. Айылҕабыт араҥаччылаатын, куйаас күннэр тураннар куһаҕан дьаҥы-хамсыгы күммүт уота уматан кэбистин. Бэйэбит, дьоммут-сэргэбит, өрөспүүбүлүкэбит, улуу дойдубут Арассыыйа туһугар күүстээх үлэҕэ түмсүөҕүҥ!
– Алгыс баһа сыаланнын! Айсен Сергеевич, эйигин эмиэ ытык ыһыахпыт кэлэн иһэринэн “Кыым” хаһыат бары ааҕааччыларын аатыттан эҕэрдэлиибит! Норуоппут кэскилин түстүүр махталлаах үлэҥ өссө таһаарыылаах, ситиһиилээх буоллун!
Владимир Степанов.
