Давос-2022 дьикти түмүктэрэ

Ыам ыйын 22-26 күннэригэр Швейцарияҕа Давос куоракка аан дойду бэлитиикэтин уонна экэниэмикэтин элиитэтин Аан дойдутааҕы экэнэмиичэскэй пуорума ыытылынна. Былырыын хоруона хамсыгыттан он-лайн ыытыллыбыта. Быйыл 50 дойдуттан 2 тыһ. тахса киһи кэлбит.

Арассыыйата суох

Давос пуорума 1971 с. үлэлиир. ССРС, Арассыыйа пуорумҥа 1987 с. кытталлар. Давоска урут Арассыыйа саамай элбэх киһилээх дэлэгээссийэлээх кэлэр эбит. “Нуучча дьиэтэ” диэн анал резиденциялаахтара. 2020 с. Давоска кэлбит нуучча миллиардердарын ахсаана элбэҕинэн Арассыыйа үһүс буола сылдьыбыт. Баай нууччалар киэһэтин Давоска киһи сөҕөр малааһыннарын тэрийэр үгэстээхтэрэ үһү. Ол суох буолан, быйылгы пуорум чуумпутук, ньиргитиилээх бырааһынньыга суох ааспыт.

Давос пуорума арҕаа дойдулар сааҥсыйаларыгар түбэспит дойдулары ыҥырбат буолан, быйыл Арассыыйаны ыҥырбатахтар. Ол эрээри сүрүн кэпсэтии Арассыыйа Украинаҕа ыытар анал байыаннай эпэрээссийэтин туһунан буолла.

2009 с. Арассыыйа бэрэсидьиэнэ В. Путин, оччолорго премьер-миниистир, пуоруму арыйар тылы биэрбиттэригэр оччолордооҕу аан дойду кириисиһин биричиинэтинэн биир кииннээх (АХШ тойонноох) аан дойду буоларын ыйбыта уонна аан дойду туруктаах сайдарыгар хас да бөдөҥ атын киин үөскүөхтээх диэбитэ. Ити сылларга буолбут экэниэмикэ кириисиһиттэн тахсарга аан дойду экэниэмикэтин төлөммөт буолбут иэстэри сотон, кыаммат буолбут актыыптартан босхолоон, дьиҥнээх сыаннастарга уонна баар харчыга тирэҕириэххэ, виртуальнай (салгын) харчыттан, үллүбүт отчуоттан уонна саарбах эриэйтинтэн аккаастаныахха диэн, аан дойду олоҕун бэрээдэгин уларытар этиини оҥорбута.

12 сыл буолан баран, былырыын, В.Путин РФ тыл этиитин арҕаа дойдулар эмиэ биир кииннээх аан дойдуну утарда диэн өйдөөбүттэрэ. Өйдүүргүт курдук, ити кэмҥэ арҕаалар Арассыыйа хоруона ыарыытын утары вакцинатын соруйан аан дойдуга таһаарбакка туорайдаһа сылдьыбыттара. Путин ол этиитигэр Трамп Эмиэрикэ бэрэсидьиэнин быыбарыгар хотторуутунан холобурдаан, аан дойду бэлиитикэтэ сонуну тарҕатар транснациональнай “сыыппара гиганнара” араас импэрмээссийэни тарҕатан, дьон өйүн-санаатын бутуйар манипуляцияларын былааһыгар киирэр сэрэхтэммитин сэрэппитэ.

Кытайдар Путины өйүүллэр

Путин этиитигэр Арассыыйаҕа 1999 с. 64 мөл. намыһах дохуоттаах дьон баара, 2021 с. 5 мөл. диэри аҕыйаабытын уонна Кытай дьадайыыны утары охсуһууга кэлиҥҥи 40 сыллаах ситиһиилэрин сыаналаабытын Кытайга ордук сөбүлээн сэргээбиттэр этэ.

Ол курдук, Кытай биир улахан "Гуаньча" хаһыатын ааҕааччылара Путин этиитин туһунан кэпсэтиилэрин “Иносми” саайт тылбаастаабыта. Один диэн киһи 30 сыллааҕыта оҕо сырыттаҕына, аҕата Кытай судаарыстыбаннай казначействотын дириэктэрин солбуйааччы эрээри, дьиэлэригэр үрүҥ ирииһи сиэбэттэрин, көрдөҕүнэ, олус ымсыырарын ахтыбыт. Онтон 30 сылынан Кытай киһи билбэт дойдута буолбутунан киэн туттарын эппит. Кини “Билиҥҥи дьоллоох олоҕу эргитэ көрдөхпүнэ, хайаан да ааспыт олохпут ыарахаттарын санаан ылабын” диэбит. Биир кытай “Үрүҥ ирииһи күн аайы сиэбэт этибит, эти бырааһынньыкка эрэ дэҥҥэ сиирбит” диэбит. Биир киһи оҕо сылдьан массыынаҕа баҕарар эбит, билигин көлүөһэлээх дьиэлэниэн баҕарарын суруйбут. Оттон хайа эрэ киһи кытайдар 40 сыл устата хас да көлүөнэ олоҕун түргэтэтэн олорон кэллибит диэбит.

Кытай боростуой дьоно Эмиэрикэ ыытар бэлиитикэтин олох сөбүлээбэттэр эбит. Кинилэр “Сайдыылаах диэн ааттанар дойдулар үлэлээбэккэ, аан дойду баайын барытын кумааҕы харчыны элбэҕи бэчээттээн, босхо ыла олороору гыналлар”, “Хамсык Эмиэрикэ дьадаҥыларын көҕүрэттэ”, “Эмиэрикэ араак искэнин курдук, аан дойдуну баһылаан олоруон баҕарар”, “Аан дойдуга элбэх киһи дьадаҥытык олороругар АХШ уонна хапыталыыһым буруйдаахтар” диэн ааҕаллар эбит.

Украина кириисиһэ

Арҕаа дойдулартан кыттыбыт уонна тыл эппит дьон үксэ Украинаны өйүөхпүт уонна сэрии кэннэ чөлүгэр түһэриигэ көмөлөһүөхпүт диир позицияларын кубулуппатахтар. Пуорумҥа ыам ыйын 23 күнүгэр Украина бэрэсидьиэнэ В.Зеленскэй тыл этэригэр ый аайы 5 млрд дуоллар көмө наадатын эппит. Украина вице-премьерэ Ю.Свириденко диэн дьахтар Арассыыйаны аан дойду экэниэмикэтиттэн төрүт араарарга, сааҥсыйалары өссө күүһүрдэргэ ыҥырбыт.

Ол эрээри арҕаалар бары ииримтийбэтэхтэр. Эмиэрикэттэн республиканец конгрессмен Майкл Маккол Арассыыйа уонна арҕаа дойдулар иирсээннэрэ “тымныы” кирбииттэн “итиигэ” (ядернай сэриигэ) тиийэ сытыырхайыан сөп диэн сэрэтэ сатаабыт.

В.Зеленскэй тыл эппитигэр, бары туран эрэ ытыс таһыммыттар. Арай Кытай дэлэгээссийэтэ эрэ ытыс таһымматах, саҥата суох олорбохтуу түһэн баран, бары тахсан барбыттар. Ити түгэни Майкл Маккол хаартыскаҕа түһэрэн ылбыта аан дойдуга тарҕанна.

Аан дойду 1945 сыл кэннинээҕи кэлим кыһалҕалара

Аан дойдутааҕы валюта пуондатын (МВФ) салайар дириэктэрэ Кристалина Георгиева глобальнай экэниэмикэ Аан дойду иккис сэриитин кэннэ саамай уустук тургутууга киирбитин эппит. Аан дойду үрдүнэн хоруона хамсыга икки сыл сатыылаата, өссө эбисийээнэ уоспата туран эрэр, аан дойду үбүн ырыынагын туруга улаханнык мөлтөөбүт, импилээссийэ сиэрэ суох барбыт, килиимэт уларыйыыта хайдах содулланыа биллибэт буолбут. Онон, Георгиева баай дойдулары ыарахан балаһыанньаҕа киирбит дьадаҥы дойдулары өйүүргэ ыҥырбыт.

Кини Эмиэрикэ уонна Европа бэйэлэрин дойдуларыгар сыана, импилээссийэ үрдүүрүн утары охсуһартан ордон, атыттары көрбөттөр диэн кириитикэлээбит.

Тоҕо диэтэххэ, ити кэмҥэ арҕаа дойдулар Арассыыйаны утары сааҥсыйалары киллэрбиттэрин түмүгэр саҥа сайдар дойдуларга ас тиийбэт кыһалҕата үөскээбит. Арассыыйа аан дойдуга биир улахан аһы экспордааччы буолар, сааҥсыйалар атын дойдуларга ас атыылыырын харгыстаабыттар.

Аччык бууннар Шри Ланкаҕа саҕаланнылар. Африка сорох дойдутугар бурдуктара бүтэн эрэрин биллэрэллэр. Кытай аһы атыылаһарын элбэппит, таска тугу да атыылаабат буолбут, аһын саппааһын элбэтэргэ үлэлиир диэн кэпсииллэр. Холобур, кэлиҥҥи икки сыл аан дойду бурдугун саппааһын 60% атыылаһан хаһааммыт. Индияҕа быйыл кураан туран, үүнүү мөлтөх. Онон, ирииһин эмиэ атын дойдуларга атыылаабат буолбутун биллэрдэ. Быйыл сайын хаһааҥҥытааҕар да тымныы сайын буолуо дииллэр. Онон, килиимэт охсуутуттан аан дойдуга ас аҕыйыыр, сыана сиэрэ суох үрдүүр туруктаммыт. Инньэ гынан, ас тиийбэккэ, хоргуйар куттал үөскээбит айдаана буолан эрэр.

Биллэрин курдук, саамай элбэх бурдугу Арассыыйа уонна Украина экспортыыллар. Онон, арҕаа дойдулар бу икки дойду иирсээниттэн аан дойду дьадаҥы дойдулара хоргуйар турукка киирдилэр диэн, Арассыыйа үрдүгэр түһээри гыналлар. Оттон Арассыыйа НАТО илин киирбэт, Украина нейтральнай дойду буолар, Донбаска сэриини тохтоттун диэн ааспыт сылы быһа суругунан мэктиэ көрдүү сатаабытын биэрбэтэхтэрэ. Ол түмүгэр Арассыыйа байыаннай эпэрээссийэ ыытарга күһэллибитин бары билэбит.

Ас тиийбэтэ – арҕаалар буруйдара

Оттон биһиэннэрэ ити хоргуйуу иһэр диэн үлүннэрии, арҕаалар импэрмээссийэ технологиятынан манипуляциялыыллар диэн сөбүлэспэттэр. Тоҕо?

Холобур, Арассыыйаны ХНТ кытта ас тиийбэт алдьархайыгар буруйдаары гынар. ФРГ канцлера Олаф Шольц эмиэ ас тиийбэт буолбутун Арассыыйаҕа түһэрэр. Украина пуортарыгар сытар атыыга барыахтаах бурдугу биһиэннэрэ Хара муораны былакаадалаан, биир да хараабылы таһаарбат үһүбүт. Онон, “Хара муораны арыйыҥ, Украинаттан бурдугу көҥүл тиэйиини олохтооҥ” диэн модьуйаллар. Бээ, оччоҕо НАТО байыаннай хараабыллара Украинаҕа сэрии сэбин таһан барыахтара суоҕа дуо?

Биһиэннэрэ бүгүн аан дойдуга бурдук сыаната ыарааһыныгар АХШ уонна Евросойуус Арассыыйа экэниэмикэтин сааҥсыйаларынан хам баттаан эһэргэ холонор толкуйа суох үп-кирэдьиит бэлиитикэтин ыыталларыттан тахсар диэн этэллэр. Ону таһынан, хоруона хамсыга саҕаламмытыгар Евросойуус уонна АХШ туох да баайынан хааччыллыбатах 10 триллион дуоллары бэчээттээн, ырыынакка бырахпыттара. Харчы маассата сиэрэ суох элбээн, хонтуруола суох атыылаһыыны көҕүлээн, туохха барытыгар сыананы үрдэппитин билиниэхтэрин баҕарбаттар. Ол биир туоһутунан былырыын Европаҕа гаас сыаната үрдээбитэ буолар. Оттон гаас сыанатын ыаратан, уоҕурдуу оҥоһуута кыччаан, үүнүү аҕыйаабытыгар буруйдарын билиниэхтэрин баҕарбаттар.

Арассыыйа Бурдугун сойууһун бэрэсидьиэнэ А. Злоческай аан дойдуга сэлиэһинэй бурдук сыаната үрдүүрүгэр Арассыыйа өлүүтэ 100 эрэ дуоллар диир. 2020 с. Арассыыйа бурдук экспордыгар туоннатыгар 100 дуоллар эбии нолуок киллэрбит. Ол сыл саҕаланыыта бурдук туоннатын сыаната 220 дуоллар эбит, сыл бүтүүтэ 320 дуоллар буолбут. Злочевскай оттон бүгүн “бурдук туонната 438 дуолларга тиийэ үрдээбитигэр Арассыыйа туох да кыттыгаһа суох” диир.

Арҕаа дойдулар Арассыыйаны хам баттыы сатыыр абаларыгар, бэл, килиимэт уларыйыытын учуоттуохтарын баҕарбаттар. Эмиэрикэ эспиэрдэрэ сабаҕалыылларынан, кураантан быйыл АХШ-ка, Европаҕа, Индияҕа уонна Австралияҕа үүнүү биллэрдик аҕыйыахтаах. Арассыыйа кэлиҥҥи эппиэтигэр “Бурдугу Украина Хара муоратааҕы пуортарыттан тиэйиэххэ сөп, өскөтүн кинилэр Хара муораҕа ииппит миинэлэриттэн ыраастаатахтарына” диэн усулуобуйалаах. Тимир суолунан бурдук олох кыра тиэллэр эбит. Дьыала Евросойуус уонна Украина тимир суолларын эриэлсэлэрин кэтиттэрэ араастарыгар сытар. Кыраныыссаны туораан баран, Европа пуойастарыгар иккиһин куруустанан тиэллиэн наада. Инньэ гынан, биһиэннэрэ Украинаҕа сытар 25 мөл. т бурдук, аан дойдуга ас кириисиһин быһаарбат дииллэр. Аан дойду сылга 440 мөл. т бурдугу сиир буоллаҕына, Украина итинтэн 9,2% эрэ биэрэр эбит. Онон, эспиэрдэр Украина бурдуга суох аан дойду хоргуйар диэһин үспүкүлээссийэ буолар диэн этэллэр.  

Киссинджер түөһэйбэтэх этиитэ

Давоска тыл эппит дьон аан дойду элиитэтэ барыта Арассыыйаны утары буолбатаҕын көрдөрдө. Ордук соһуччу этиини АХШ урукку госсэкиритээрэ, Нобель бириэмийэтин лауреата, аан дойду бэлиитикэтин номоххо киирбит эспиэрэ, 98 саастаах Генри Киссинджер оҥордо. Кини Давоска: “Арҕаа дойдулар Арассыыйа Украина сэриитигэр хотторорун ситиһэ сатыа суохтаахтар, оттон Украина Арассыыйаҕа территориятыттан сороҕун биэриэхтээх” диэн, атыыр айдааны тарта. Бэл, украиналар өстөөхтөрүн суруйан киллэрэр аатырар “Миротворец” саайтарыгар киллэрбиттэр. Ити саайка Украина өстөөҕө диэн киирбит дьонтон аҕыйах киһи өлөрүллүбүтэ биллэр.

Киссинджер: “Сэриини тохтотор туһунан кэпсэтиилэр иирсээн хонтуруолтан тахсыан иннинэ, чугастааҕы икки ый иһигэр саҕаланыахтаахтар. Күүстэри араарыы саамай сөптөөх барыйаана саҕаламмыт балаһыанньатыгар төннөрүү буолуо этэ. Тохтотуу кэннэ сэрии салҕанар буоллаҕына, ол Украина көҥүлүн иһин буолбакка, Арассыыйаны утары саҥа сэрии саҕаланар кутталлаах”, – диэбит.

Киссинджер өссө 8 сыллааҕыта суруллубут ыстатыйатыгар: “Украина Арассыыйаны уонна Европаны холбуур муоста буолар нейтральнай судаарыстыба быһыытынан олоруохтаах”, – диэбитин санаппыт. Дьиҥэр, Киссинджер Арассыыйа доҕоро буолбатах, кини байыаннай иирсээн хонтуруолтан таҕыстаҕына, алдьархай тахсыа диэн дьиксинэр. Арассыыйаны утары аһаҕас сэриигэ киирии Эмиэрикэҕэ сэрэхтээҕин билэр.

Евросойууска Украинаны быһа киллэрбэттэр

Давоска Зеленскэйгэ төһө да ытыстарын таһынналлар, Евросойууска киллэриэхтэрин баҕарбаттарын туһунан Голландия премьерэ Марк Рютте “Украина Евросойууска киирэргэ хандьытаат буолар кыаҕа олох кыра” диэн эппитэ бигэргэтэр. Холобур, Арҕаа Балкан дойдулара уонунан сыл кэтэһэр кэмнэригэр Украина хоруупсуйатын да кыайбакка, быһа киирэрин сөбүлээбэттэр. Аны туран, Евросойууска үбү түҥэтии, куоластыыр дьокутаат ахсаана дойду нэһилиэнньэтин ахсаанынан быһаарыллар. 45 мөл. нэһилиэнньэлээх Украина Евросойууска киирдэҕинэ, биир баһылыыр дойду буолар. Евросойуус үгүс судаарыстыбата аҕыйах нэһилиэнньэлээх, онон, Украина салайар оруола үрдүүрүгэр баҕарбаттар.

Европа хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Урсула фон дер Ляйен: “Евросойууска киирии Украинаттан бэйэтиттэн тутулуктаах: сэрииттэн төһө түргэнник чөлүгэр түһэриттэн, реформалары хайдах ыытарыттан, олигархтартан босхолоноруттан, экэниэмикэтин хайдах уларытарыттан”, – диэбит. Ол аата, “Бастаан Путины кыайдын, хоруупсуйаны, олигархтары уодьуганнаатын, дьэ, ол кэннэ көрүөхпүт” диэбит диэн өйдүөххэ сөп.

Аҕыйах хонуктааҕыта Украина уонна Польша холбоһор курдук, кыраныыссата суох олорор буолуохпут диэн, дьикти сөбүлэһиигэ киирэн эрэллэрин биллэрдилэр. Польша гражданнара Украинаҕа тэҥ бырааптаналлар, салайар уорганнарга да талыллар буолаллар. Польша – НАТО, Евросойуус чилиэнэ. Бу икки дойду холбостохторуна, Евросойууска баһылыыр оруолланаллар. Оттон Украина Польшаҕа киирдэҕинэ, НАТО да, Евросойуус да чилиэнэ буолуон сөп курдук. Ити киитэрэйдээһин тугунан түмүктэнэрэ биллибэт.

Арҕаалар төһө да Арассыыйаны эһиэхтэрин баҕардаллар, Украинаҕа барар байыаннай дьайыылар арҕаа дойдуларга буортуну оҥоруо суохтаахтар диэн өйдөбүлү тутуһаллар. Итиннэ Г.Киссинджер “Улуу державалар сойууһунньуктарын туһугар бэйэлэрин сиэртибэлээбэттэр” диэн быраабылатын санатыахха сөп.

Владимир Степанов.