Алампаны чинчийээччи
«Алампа – саха норуотун дьолугар төрөөбүт суруйааччы» диир эбит буоллахпытына, Валентина Григорьевна Семёнова Алампа дьолугар төрөөбүт учуонай буолар. Кини бу отучча сыл тухары суруйааччы олоҕун, айымньыларын дьаныһан, сыралаһан туран чинчийдэ. Онон норуот тапталлаах суруйааччытын Алампаны үйэтитиигэ тугунан да кэмнэммэт улахан кылаатын киллэрдэ.
Валентина Григорьевна араас архыыптарга үлэлээн, суруйааччы аймахтарыттан, биир дойдулаахтарыттан, кини олоҕунан үлүһүйэн дьарыктаммыт дьонтон үгүс матырыйаалы, сэдэх хаартыскалары булбута. Алампа Арассыыйа Академиятын 200 сыллаах үбүлүөйүгэр сылдьыбыта, оннук улахан тэрээһин уһуллубут буолуохтаах диэн, Валентина Григорьевна Арассыыйа киинэтин архыыбыттан булан, ол киинэни Москубаттан аҕалбыта. Ол иннинэ Юрий Иванович Васильев-Дьаргыстай Алампалаах Бакуга Бүтүн Сойуустааҕы I тюркологическай сийиэскэ сылдьыбыттара уһуллубут эмиэ киинэ хроникатын булбута. Онон Алампа дьиҥнээх бэйэтин, саҥарарын, күлэрин, хаамарын илэ көрдүбүт.
Валентина Григорьевна улуу суруйааччыбыт олоҕун төрүөҕүттэн өлүөр диэри кэмин барытын көтөҕөн таһаарда. Онуоха Алампа бэйэтэ эмиэ көмөлөһөр – кини айымньыларыгар күнүн-сылын туруорарын таһынан, өссө тугу гыммытын, санаабытын барытын бэлиэтэнэн иһэр эбит. Онон В.Г. Семёнова 2011 сыллаахха Алампа олоҕун, айар үлэтин туһунан 320 сирэйдээх улахан библиографияны бэчээттэтэн таһаарбыта. Эмиэ ити сыл кини «Алампа: личность норуот историятыгар суолтата» диэн суруйааччы олоҕун туһунан дьоһуннаах монографиятын таһаарбыта. Ол нууччалыы тылбаастанан, «ЖЗЛ» таһаарыыга бэчээттэнэн Алампаны аан дойдуга биллэриэ этэ. Ону кытта «Алампа поэзията», «Алампа олоҕо уонна айар үлэтэ» диэн монографияларын таһаарбыта, ахтыы кинигэлэрин, үөрэх пособиеларын – барыта уонтан тахса кинигэни оҥорбута. Бу күннэргэ «Научная биография А.И. Софронова-Алампа» диэн кинигэтэ күн сирин көрдө. Алампа туох баар айымньыларын түмэн, киэҥ комментарийдаан түөрт туому бэлэмнээн таһаарбыта. Ити барыта учуонай сүҥкэннээхэй үлэтэ буолар.
Норуодунай суруйааччы Егор Петрович Неймохов «Алампа» диэн икки кинигэлээх арамаанын суруйарыгар Валентина Григорьевна научнай консультант быһыытынан көмөлөспүтэ. Мелодист Виталий Тимофеевич Андросовтыын «Алампа» диэн уопсастыбаннай түмсүүнү тэрийбиттэрэ. Ону сэргэ устудьуоннарга «Алампа» диэн куруһуогу ыытар. Кини салалтатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин сакааһынан, култуура уонна духуобунас министиэристибэтин өйөбүлүнэн суруйааччыга аналлаах бастакы «А.И. Софронов тыын нэһилиэстибэтэ саха омугун култууратын утумугар» диэн анал сайт (alampa.s-vfu.ru) оҥоһуллан үлэлээбитэ. Онон аныгы сайдыыны кытта тэҥҥэ хардыылыыр чинчийээччи буолар.
1999 сыллаахха Алампа поэзиятыгар филология кандидатын диссертациятын көмүскээбитэ. 2019 сыллаахха, тиэмэтин кэҥэтэн, Алампа олоҕун, айар уонна уопсастыбаннай үлэтин туһунан дуоктар диссертациятын ситиһиилээхтик көмүскээбитэ. Бу 500-тэн тахса сирэйдээх үлэтэ хас да кинигэ буолар кыахтаах. Валентина Григорьевна Алампаны чинчийээччи, аламповед быһыытынан киэҥник биллэр.
Чинчийии хайысхалара
Валентина Григорьевна – учуонай быһыытынан интэриэһэ киэҥ. Кини саха литературатын өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи историятын чинчийэр. Ол курдук, Николай Николаевич Тобуроковы кытта «Саха литературатын историята (ХIХ үйэ ортото–ХХ үйэ саҕаланыыта)» диэн үөрэх кинигэтин оҥорбуттара. Александр Николаевич Жирков салалтанынан «Сахалыы бастакы хаһыаттар, сурунаал» (2017) кинигэҕэ үлэлэспитэ. Үөрэнээччитин Саргылаана Фёдоровна Константинованы уонна кыраайы үөрэтээччи, историк идэлээх Константин Константинович Родионовы кытта Кузьма Осипович Гавриловка матырыйааллары, айымньыларын хомуйан, ырытан «Саха саарына Кузьма Гаврилов. Олоҕо. Айар үлэтэ» (2022) кинигэни оҥорбуттара.
Учуонай билиҥҥи саха литературатыгар үлэлэрэ эмиэ элбэхтэр. Прасковья Васильевна Сивцеваны, Зоя Константиновна Башаринаны кытта «Үрүҥ туллук мөлбөстүүр» (2001) диэн саха биллиилээх бэйиэттэрэ Тапталларыгар, Музаларыгар анаабыт хоһооннорун мунньан, ырытан кинигэ таһаарбыттара. Аспиранткатын Наталия Васильевна Бурцеваны кытта «Күндүттэн күндүнү – олоҕу туойуоҕум» (2007) диэн норуодунай бэйиэт Бүөтүр Тобуруокап айар үлэтин чинчийэр кинигэлэрэ бэчээттэммитэ.
2014 сыллаахха норуодунай бэйиэт Наталья Михалёва-Сайа айар үлэтигэр аналлаах ыстатыйалары хомуйан «Саха поэзиятын күөх ньургуһуна» диэн кинигэни бэлэмнээн таһаарбыта.
«Сүргэ көтөҕүү» (2015) диэн кинигэтигэр бэйиэттэр алгыс хоһооннорун түмэн таһаарбыта.
Аспираннарын, устудьуоннарын саха литературатын суолталаах уонна интэриэһинэй тиэмэлэригэр үлэлэтэр научнай салайааччы буолар.
Учууталын Николай Николаевич Тобуроков үгэстэрин салҕаан Сибиир норуоттарын учуонайдарын кытта сибээстэһэр, уруулуу тыллаах литературалары тэҥнээн ырытыыны инники сорук курдук өйдүүр.
Салайааччы
Ыал улахан оҕото буолан, кыра эрдэҕиттэн дьаһаллаах, эппиэтинэстээх буола улааппыта. Оскуолаҕа, оскуола кэнниттэн үлэҕэ, онтон университекка куруук ыстаарыстанан, комсорунан, устудьуон тутар этэрээтин хамандыырынан талыллан үлэлиирэ. Устудьуоннуу сылдьан, САССӨ Верховнай Сэбиэтин депутатынан талыллан, ыччат кэмитиэтигэр үлэлээн, устудьуоннар тутар этэрээттэрин үлэтин салайбыта.
2009 сыллаахтан – саха литературатын хаапыдыратын сэбиэдиссэйэ. Кини устудьуоннары көҕүлүүр, тэрийэр. Ыччат киэн туттар, сөбүлүүр үөрэтээччитэ. Кини үрдүк таһымнаах лиэксийэлэрин кэрэхсээн истэллэр. Тус бэйэтин көрүүтүнэн, кыаҕынан «Литературное творчество» диэн специалитеты, «Литература народов РФ» диэн магистратураны арыйбыта. Билигин хаапыдыраҕа үс магистратура хайысхата үлэлиир.
Билиҥҥи үлэ олус уустук, устудьуону кытта эрэ үлэ буолбатах, наһаа элбэх эридьиэс докумуоннар толоруллаллар, үлэ саҥа хайысхалара, технологиялара киирэллэр, сотору-сотору аккредитация буолар. Валентина Григорьевна, ол үлэ ымпыгын-чымпыгын баһылаан, ситиһиилээхтик салайар, хаапыдыра үөрэтээччилэрин үлэлэтэр, үүннэрэр.
Дэгиттэр дьоҕурдаах
Аны туран, олоххо интэриэһэ ураты киэҥ. Элбэх оҕолоох улахан дьиэ кэргэн түргэн-тарҕан туттунуулаах хаһаайката. Асчыт-хаһаасчыт мааныта. Сир аһын арааһын барытын хомуйар, быыһыгар оттуур. Хаамыынан дьарыктанар. Ырыаһыт, тойуксут, хоһоонньут. Элбэҕи ааҕар, Арассыыйа, аан дойду саҥа суруйааччыларын айымньыларын көтүппэт. Майгылаах бастыҥа, сайаҕас, элэккэй буолан, устудьуоннары, үлэһиттэри кытта биир тылы булар, наука, литература уонна искусство эйгэтигэр доҕотторо элбэх, үгүс дьону кытта алтыһар норуокка чугас киһи.
«Айар» национальнай кыһаны кытта ыкса сибээстээхтик үлэлиир. Ол курдук, «Саха халандаарын» таһаарар, бэйэтэ ыытааччы-тэрийээччи буолан, саха сиэригэр-туомугар туттар алгыстарын, эҕэрдэлэрин, оонньууларын уонна сахалыы остуол астарын туһунан мунньан уонча кинигэни оҥорон таһаарда. Туоһунан иһиттэри тигэр. Ол дьарык маастарыстыбатын, үөрүйэхтэрин туһунан анал үөрэҕи ыытар. Соторутааҕыта Нам маастардарыгар тахсан туоһу таҥастыырга, тигэргэ семинар оҥорбутун бэркэ сэргээбиттэрэ, махтаммыттара. Валентина Григорьевна иллэҥсийэрин көрбүт киһи суоҕа буолуо.
Ити курдук, саха биллиилээх учуонайа, салайааччыта, үөрэтээччитэ Валентина Григорьевна Семёнова 60 сааһын үлэ-хамнас үөһүгэр көрсөр.
