Өрөспүүбүлүкэ олоҕо-дьаһаҕа ыарыыра-чэпчиирэ бүддьүөттэн улахан тутулуктаах. Мин итиннэ наар 2017 с. үп тиийбэт диэн, өрөспүүбүлүкэҕэ “оптимизация” айдаана саҕаламмытын, Айсен Николаев 2018 с. Ил Дарханынан талылларыгар СӨ бүддьүөтүн 15 млрд солк. итэҕэстээх туппутун уонна сыл бүтүөр диэри тиийбэт үбү булан, бүддьүөтү быыһаабытын санаан кэлэбин. Онтон ыла бүддьүөппүт сыл аайы улаатар, быйыл арҕаалар сааҥсыйаларыгар оҕустарбата.
Онон, бүгүн Айсен Сергеевич “Кыымҥа” биэрбит интервьютугар өрөспүүбүлүкэ туруктаах олоҕун хааччыйыы туһунан кэпсэтэбит.
– Айсен Сергеевич, эн биир интервьюгар “киһи үлэлиир кэмин бэйэтэ талбат” диэн тураҕын. Өрөспүүбүлүкэни, чахчы, уустук тургутуулар кэмнэригэр эрэллээхтик, ситиһиилээхтик салайан кэллиҥ. Харчы халлаантан түспэт, бүддьүөппүт сыл аайы улаатар буолбут кистэлэҥэ тугуй?
– Соцситимнэринэн, бэчээккэ араас дьон былаас хайдах үлэлиэн сөбүй диэн мөккүһээччилэр. Сорохтор “бүддьүөппүт ороскуотун улаатыннарбакка, кэмчилээн туттуохтаахпыт, туох да тутууну ыытыа суохтаахпыт, кырыымчыктык олоруохтаахпыт” дииллэр. Бу суолунан олоруохха сөп. Ол гынан баран, бу суол улахан сайдыыга тиэрдибэт. Син биир дьон иннигэр улахан сыал-сорук туруоран, айан-тутан, хааччыйан истэххинэ, онно сөптөөх үбү-харчыны үлэлэттэххинэ эрэ, сайдар кыахтааххын.
Баар харчыны тыыра-түҥэтэ, сороҕор кыччата, оптимизация ыыта олорор эрэйэ суох, судургу. Оттон мин үлэлиирим тухары дохуот өрүү улаатыахтаах, оччоҕо тугу баҕарар оҥоруохпутун сөп диэн санааны тутуһан кэллим. Бүддьүөтү сыл аайы улаатыннарыы олус ыарахан, элбэх сыраны эрэйэр сөҕүмэр үлэ. Кыра биисинэстэн саҕалаан, улахан корпорацияларга тиийэ барыларын кытта күүскэ үлэлэһэн, өрөспүүбүлүкэ сайдарыгар сөптөөх үбү киллэрдэххинэ эрэ, бүддьүөт улаатар, эн быһаарар кыаҕыҥ кэҥээн иһэр. Оҥорон таһаарар эрэгийиэннээҕи баалабай бородууктабыт 2017 с. кытта тэҥнээтэххэ, икки төгүл улааппытынан мин киэн туттабын. Ол саҕана 900 млрд солк. тахса этэ, билигин 1 трлн 900 млрд солк. куоһардыбыт. Бырамыысыланнас да, атын хайа баҕарар эйгэбит да сайдыыта буоллун, сөптөөх бэлиитикэни ыытаммыт, күүстээх үлэни тэрийэн, бүддьүөппүт улаатарын ситистибит.
Билигин Арассыыйа үрдүнэн олус уустук кэм, сорох эрэгийиэннэргэ, хомойуох иһин, экэниэмикэ түһүүтэ баар. Оттон Сахабыт сиригэр ааспыт сыл түмүгүнэн бырамыысыланнаспыт бородууксуйатын индексэ биир сыл иһигэр 10 %-тан тахса улаатан, Арассыыйаҕа уон бастыҥ эрэгийиэн ахсааныгар киирдибит. Арассыыйа бүддьүөтүгэр улахан сууманы биэрэр бырамыысыланнастаах аҕыйах эрэгийиэн иһигэр баарбыт. Өрөспүүбүлүкэҕэ сылтан сыл сир баайын: чох, ньиэп, гаас, көмүс уо.д.а. – хостооһун улаатан иһэр. Ол аайы бүддьүөппүтүгэр нолуок киириитэ тэҥҥэ улаатар. Салгыы итинник үлэлээн иһиэхпит. Ороскуоппутун кыччата сатыа суохтаахпыт, баар үбү көдьүүстээхтик туттуохтаахпыт.
Үбү салайыыга оптимизация туттуллуохтаах. Ол эрээри, харчы тиийбэт диэн үлэһит ахсаанын сарбыйан, үлэтэ суох хаалларар оптимизация – сыыһа суол. Харчылаах олорон, өссө үрдүк көрдөрүүлэри ситиһээри, үлэ саҥа хайысхатын тобулан, салайыы саҥа көрүҥнэрин киллэрэн, өссө көдьүүстээхтик үлэлиири ситиһии – ол дьиҥнээх оптимизация буолар. Элбэх үптээх, ону көдьүүстээхтик салайар буоллахпытына, куораттарга, улуустарга, ыраах нэһилиэктэргэ тиийэ сайдар кыахтаахпыт. Дохуоттаах, үптээх ыал кыаҕа элбиир буолбат дуо? Мин сыалым-соругум – өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун дохуоттара элбээн иһиитэ. Күннээҕинэн олоруллуо суохтаах.
– Эн Ил Дарханынан талыллыаххыттан Саха сирэ Арассыыйа хотугулуу-илиҥҥи сирин форпоһа буолуохтаах диэн идиэйэҥ туолуута хайдах баран иһэрий? Бастакы болдьоҕуҥ сүрүн ситиһиилэринэн тугу ааттыаҥ этэй?
– Саамай сүрүн ситиһиибит. Билигин Саха сирэ Арассыыйаҕа, аан дойдуга үчүгэй өттүнэн киэҥник биллэр буолла. Урут алмааһы, табаны саныыллара. Билигин Саха сирэ хайа баҕарар хайысхаҕа инники күөҥҥэ сылдьар. Санаан көрүҥ, урут бырамыысыланнаска Саха сирэ хаһан Арассыыйа уон бастыҥ эрэгийиэнигэр киириэ этэй? Оттон билигин биһиги киирдибит. Уһук Илиҥҥэ сайдыыбытынан бастакы буоларбытын атын эрэгийиэннэр сыл аайы тардыалаһаллар да, көрдөрүүлэрбит сыыппаралара инники сылдьарбытын дакаастыыллар. Бу аҕыйах сылга куорат, тыа сирин социальнай эйгэтигэр хаһан да оҥоһуллубатах элбэх тутуу барда. Дьыссааттары, улахан балыыһалары, оскуолалары сэргэ бэртээхэй култуура дьиэлэрэ тыа сиригэр Майаҕа, Бүлүүгэ, Бороҕоҥҥо, Намҥа киирдилэр, Ньурба тыйаатыра тутулунна. Аспааллаах суолбут Чурапчыга тиийдэ, салгыы Тааттаҕа барыахтаах. Бэрэсидьиэн бырагыраамата олоххо киирэн, “Газпрому” кытта сөпкө дуогабардаһан, ааспыт сыл 3 тыһ. ыалга гаас киирдэ. Урут маассабай гаастааһын да кэмигэр итинник ситиһии суоҕа. Киин куораппытыгар Сибииргэ, Уһук Илиҥҥэ суох тэриллэрдээх, саҥа технологиянан үлэлиир кыахтаах Сүрэх-тымыр киинэ үлэҕэ киириитэ – доруобуйабыт харыстабылыгар улахан ситиһии. Онкология киинэ киириэхтээх. Үөрэҕириибит систиэмэтэ үчүгэйдик үлэлиирин 2022 с. дойду үрдүнэн биир эрэ учуутал, саха киһитэ В.Ф. Потапов Арассыыйа норуодунай учуутала буолбута көрдөрөр. Тыа хаһаайыстыбатыттан В.А. Михайлов былырыын эмиэ Арассыыйаҕа Үлэ Дьоруойа буолла. Бу Сахабыт сирэ хайа баҕарар хайысхаҕа инники күөҥҥэ сылдьарын дойду үрдүнэн билинии буолар. Мин 2021 с. сир баайын хостооһуҥҥа, бородууксуйатын экспортыырга Арассыыйаҕа 5 иһигэр киирбиппитинэн киэн туттабын, бу – улахан ситиһии. Онтон саамай киэн туттар улуу ситиһиинэн 2021 с. түмүгүнэн Саха сирэ IT бородууксуйатын экспортааһыҥҥа дойдуга 9-с миэстэҕэ тахсыбытын ааҕабын. Биһиги сир баайынан эрэ буолбакка, хайа баҕарар өттүнэн сайдан, Арассыыйаҕа инники тахсан иһэбит. Ол иһин Хотугулуу-Илиҥҥи Азияҕа дойду форпоһа буоларбытын Арассыыйа билинэн эрэр. Иккис өттүнэн, бэйэбит киэн туттан, “биһиги, сахалар, кырдьык, элбэҕи баһылыыр кыахтаах эбиппит” диэн итэҕэйэммит, дьэ, хамсаныах буолан эрэбит.
РФ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ М.В. Мишустин - Дьокуускайга
– Арассыыйаҕа Педагог уонна уһуйааччы сыла биллэрилиннэ. Эн бэйэҥ учуутал дьиэ кэргэҥҥэ улааппытыҥ, бу сыл хайдах ааһыан, туох түмүктээх буолуон баҕараҕын? Билиҥҥи уһуйааччы кимий? Настаабынньыктар хамсааһыннарын хайдах саҕалыахпытын сөбүй?
– Учууталлар оҕолоро буоларбынан, Педагог уонна уһуйааччы сыла биллэриллибититтэн олус үөрэбин. Учуутал үлэтэ ыараханын билэбин. Оттон билиҥҥи өй-санаа булкуллар, аан дойду уларыйар, саҥа технологиялар киирэр кэмнэригэр учуутал, иитээччи, уһуйааччы суолталара биллэ улаатта. Сахабыт сирин, Арассыыйабыт сарсыҥҥыта учууталлар илиилэригэр баар. Оскуола оҕото 10 сылынан хайдах дойдуну тутар киһи буолан тахсара бүгүҥҥү учууталтан тутулуктаах. Учуутал үлэтэ бастыҥ билиини биэриинэн, технологиялары баһылааһыны үөрэтиинэн эрэ муҥурданыа суохтаах. Саамай сүрүн сыал-сорук – оскуолаҕа төрөөбүт дойдуга бэриниилээх киһи иитиллэн тахсыахтаах. ССРС кэннэ туоратыллыбыт патриоттуу иитии төннүөхтээх. “Оскуола үөрэх өҥөлөрүн эрэ биэриэхтээх” диэн этии ситэтэ суох.
– Өссө “продвинутай потребители” иитэн таһаарыахтаахпыт дииллэрэ...
– Кырдьык, ол түмүгэр дойдуга, уопсастыбаҕа өй-санаа ыһыллан, сүрдээх улахан охсууну ыллыбыт. Уопсастыбаҕа сатарыйыы барбытын анал байыаннай эпэрээссийэ олох чуолкайдык көрдөрдө. Урут оскуолаҕа патриоттуу иитии баар эрдэҕинэ уонна суох оҥоһуллубут кэмигэр үөскээбит көлүөнэлэр хайдахтарын тэҥнээн көрүҥ. Мин патриоттуу иитиини көҕүлээн, 2019 с. Арассыыйаҕа бастакынан оскуолаҕа дойду гииминин ыллатар туһунан ыйаахха илии баттаабытым. Ол кэннэ соцситимнэргэ ханнык да ыйаахпынааҕар ордук элбэхтик саҥарбыттара, кириитикэлээбиттэрэ. Онно элбэх киһи Украинаттан, Саха сирин дьонун курдук оҥостон, анаан-минээн киирэн үөхпүттэрин анал сулууспалар үөрэтэн баран эппиттэрэ. Ити – арҕаа дойдулар Арассыыйаҕа патриоттуу өй-санаа, иитии баар буоларыттан хайдахтаах курдук куттаналларын көрдөрөр. Бэрэсидьиэн В.Путин ыйааҕынан билигин оскуолаларга гиимини ыллыыр буоллулар, патриоттуу иитиини ирдэбил быһыытынан киллэрэн эрэллэр. Иитиигэ оскуола дириэктэрин солбуйааччылар баар буоллулар. Салгыы бу үлэни кумааҕыга эрэ буолбакка, дьыаланан толоруохтаахпыт. Итиннэ салгыы уһуйааччылар боппуруостара тахсан кэлэр. Куһаҕаны-үчүгэйи арааран өйдүүр, олоххо улахан уопуттаах уһуйааччылар ананан, дьиҥнээх иитиини биэриэхтээхтэр, үлэни тэрийиэхтээхтэр. Оскуолаҕа да, тэрилтэлэргэ да буоллун, уһуйааччы оруолун күүһүрдүөхпүтүн наада.
Быйыл 36 педагог-уһуйааччыга 100-түү тыһ. солк. 36 бириэмийэни анаабыппытын Илдьиппэр эппитим. Үлэ сылыгар үлэ кэлэктииптэригэр эмиэ уһуйааччылары өрө тутуохпутун наада. Кинилэртэн бастыҥ 50 киһиэхэ 300-түү тыһ. солк. бириэмийэ бэриллиэхтээх.
Мин санаабар, уһуйааччыларынан иитии боппуруостарын баһылаабыт, билиилэрин атын дьоҥҥо сатаан тиэрдэр аптарытыаттаах дьону булан үлэлэтиэхтээхпит. Үөрэҕирии таһымыгар улуустар күүскэ үлэлэһиэхтэрин наада. Сорох баһылыктар “оскуолаларга иитии боппуруоһугар солбуйааччылары киллэрдилэр эрээри, онно 25 саастаах кыргыттары аныыллар” диэн үҥсэллэр. Ити – олох сыыһа.
Бүлүүгэ
– Ити – ыһыллыыбыт биир содула, “хамнаска бэйэ киһитин анааһын” буолар...
– Ол иһин кумааҕыны толоруунан, көрүнньүгүнэн буолбакка, дьыала туһугар үлэлиэхтээхпит. Оскуолаҕа иитии боппуруоһугар учууталлар, төрөппүттэр, СМИ, уопсастыбаннас – бары орооһуохпутун наада. Дириэктэрдэр сыыһа хамсаныа суохтаахтар. Оҕону сөпкө иитии – барыбыт тыын боппуруоспут. Оҕолорбутун киэҥ билиилээх-көрүүлээх уонна дойдубутугар бэриниилээх гына иитэн таһаарыахтаахпыт.
– Үлэ сылыгар сүүһүнэн тыһыынча дьону көҕүлүүр улахан, киэҥ өйдөбүллээх хамсааһын тахсыахтааҕа өйдөнөр. Бу сыл хайдах тэриллэн, үлэлээн-хамсаан барыахтааҕый, туох улахан ситиһиилээх түмүктэнэригэр баҕараҕын?
– Мин олохпут бигэ туруктаах буоларын туһугар үлэни уонна үлэ киһитин өрө тутуохтаахпыт диэн санаалаахпын. Кистэл буолбатах, билиҥҥи уопсастыба биир сүрүн кыһалҕата, ыарыыта – дьон үлэлиэн баҕарбат, сүрэҕэ суох буолаары гынна.
Урукку сылларга үлэ, чахчы, суох буолара. Билигин үлэлиэн баҕалаах дьоҥҥо үлэ арааһа элбэх. Урут өссө “сахалары бырамыысыланнаска үлэҕэ ылбаттар” диэн үҥсүү элбэҕэ. Мин Ил Дархан буолуохпуттан бу кыһалҕанан күүскэ дьарыктаммыппыт. Соҕотох ааспыт сыл устата бырамыысыланнаска 10 тыһ. киһини, ол иһигэр баахтаҕа, үлэнэн хааччыйдыбыт. Бу – олус улахан ситиһии. Ол да үрдүнэн билигин даҕаны бырамыысыланнаска үрдүк хамнастаах үлэ элбэх. Улахан хампаанньалар салайааччылара “Айсен Сергеевич, үлэһиттэргитин ылабыт, аҕалыҥ” диэн оробуочай идэлээх, ирдэнэр квалификациялаах дьону көрдүүллэр. Бу 2023 сылга соҕотох АЛРОСА 1,5 тыһ. үлэ миэстэтин таһаараары олорор. Биһиэхэ дьоммут суох, баҕалаахтар баар да буоллахтарына, квалификациялара тиийбэт. Салгыы үлэлиэхпитин наада.
Чурапчы Дириҥэр гаас киириитэ
Үлэни, “үлэлээх киһи дьоллоох” диэн өйдөбүлү өрө тутуу төннүөхтээх. Элбэх эдэр ыччат төрөппүттэрин хамнаһыгар, биэнсийэлэригэр иитиллэн олорор. Ити көстүүнү тосту уларытан, Саха сирин хас биирдии олохтооҕо тустаах үлэлээх буоларын ситиһиэхтээхпит. Кыра үлэттэн саҕалаан улаханыгар тиийэ эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһар наада. Урут тутууга биһиги дьоммутун “сайын оттуу, сир астыы, кустуу бараллар” диэн ылбат буолар этилэр. Билигин дьон сыһыана уларыйан, ол көннө. Барыта олохтоох дьон үлэлиир тэрилтэлэрэ баар буоллулар. Биһиги, дьиҥэр, кыайбатахпыт суох.
Аны киһи үлэтинэн киэн туттуохтаах. Мин куораты салайан олорон, уулусса харбааччылары “бу дьон баар буолан, куораппыт ыраас, кинилэринэн киэн туттуохтаахпыт” диирим. Кэннибиттэн кэлбит куорат салалтата “бу дьон наадата суохтар, үлэлээбэттэр, харчы сииллэр” эҥин диэн уураталаабыта. Биир сылынан куораппыт бөх-сыыс буолбута. Уулусса харбааччылары саҥа төнүннэрэн, дьэ, куораппыт арыый ырааһыран эрэр.
– Саха сирэ 2022 с. Арассыыйаҕа саамай креативнай эрэгийиэн аатын ылла. Эн урут биһиги бырамыысыланнаһы эрэ манаабакка, сахалар өйбүт күүһүнэн үлэ таһаарынан үчүгэйдик олоруохпут диириҥ. Бу хайысхаҕа салгыы туох үлэ күүтүллэрий?
– Ити санаабыттан билигин да аккаастаммаппын, дьоммут өйдөрүнэн айар үлэлэрэ элбэх. Креативнай экэниэмикэҕэ киинэ, мультфильм, IT-технологиялар, артыыстар, суруналыыстар, суруйааччылар, о.д.а. айар талааннаах дьон үлэлэрэ киирэр. 2022 с. Арассыыйа “саамай креативнай эрэгийиэнэ” диэн ааты ылыы – улуу ситиһии. Бириэмийэ иһин күрэстэһиигэ эрэгийиэннэр бары кытталлар. Күрэстэһии хамыыһыйатын Бэрэсидьиэн дьаһалтата салайар. Манна эрэгийиэни эрэ буолбакка, дойду үрдүнэн профессионаллартан талан 10 номинациянан наҕараадалыыллар. Иллэрээ сыл аан бастаан ыытылларыгар Москуба кыайбыта. Биһиги 5 бастыҥ эрэгийиэн иһигэр киирбиппит. Кыайыылаах биэс сыл кыттар бырааба суох, онон 2022 с. Москуба кыттыбатаҕа. Ол да үрдүнэн, Красноярскай кыраайы, Татарстаны, Тюмень, Аллараа Новгород уобаластарын кытта финалга тахсан кыайдыбыт. Бу Саха сирэ креативнай экэниэмикэҕэ Арассыыйа таһымыгар биллэр-көстөр ситиһиилэммитин билинии буолар.
"Үлэ кыбаарталын арыллыыта"
Былырыын сэтинньигэ Уһук Илиҥҥэ, Сибииргэ да суох улахан 14 тыһ. кв. м иэннээх “Үлэ кыбартаала” диэн креативнай экэниэмикэ киинин үлэҕэ киллэрбиппит. Манна киинэ, мультфильм, Арктическай институт креативнай студиялара, дьону үөрэтэр анал тэрилтэлэр уо.д.а. баар. Барыта 1,5 тыһ. үлэ миэстэтэ тахсыахтаах. 2025 с. диэри 150 резидент тэрилтэ баар буолуохтаах. Мин санаабар, ити түмүгү болдьоҕун иннинэ ситиһэрбит буолуо.
Киинэбит, чахчы, Саха сирин брендэ буолла. Уонча сыллааҕыта Сочига, Питергэ пуорумнарга киинэ устабыт диэтэххэ, “тугу-тугу кэпсиигит” диэн олох күлүү гыналлар этэ. Билигин күлбэттэр, ону ааһан өссө өйөөн, иннибит диэки анньа сатыыллар. Киинэбит тоҕо тахсарый? Арҕаа дойдулартан идиэйэ уора сатаабаппыт. Саҥа технологияларынан төрүт култуурабытын сырдатан, аан дойдуга көрдөрөбүт. Билиҥҥи өй-санаа булкуурун кэмигэр дьон саҥа өйдөбүлгэ наадыйар. Ордук айылҕаҕа, дьон икки ардыгар сыһыаҥҥа. Ол иһин биһиги былыргыттан аҕалбыт үтүө үгэстэрдээх, ураты өйдөөх-санаалаах буоламмыт, кыайыылаах тахсан эрэбит. Ол эрээри салгыы барыыбыт уустугуруо, төһөнөн үөһэ тахсаҕын да, соччонон күрэстэһии улахан.
Дьон “итиччэ биллэн баран, тоҕо аан дойду киинэ тыйаатырдарыгар тахсыбаппыт?” дииллэр. Биһиги киинэлэрбитигэр уонунан мөл. солк. эрэ ороскуоттуубут. Оттон аан дойдуга тахсарга миллиардынан бүддьүөттээх киинэлэр айыллыахтаахтар. Онно улахан биисинэс кыттыан, аан дойду, Арассыыйа улахан хампаанньаларын кытта үлэлиэхпитин наада. Оҕолорбут онно сөп түбэһэр үрдүк таһымнаах киинэлэри устарга үөрэниэхтээхтэр. Ити барыта биир күнүнэн оҥоһуллубат. Мин киинэ, мультфильм өттүнэн аан дойдуну өссө да сөхтөрүөхпүт, улахан кыайыылар баар буолуохтара диэн итэҕэйэбин.
– Ас-үөл өттүнэн куттала суох буолууга, стратегическай сорукпутугар туох күүстээх быһаарыылары ылан сөптөөх хамсааһыны таһаарабыт? Ахсынньытааҕы Илдьиккэр ТХМ, улуустар салалталарын кириитикэҕэ тардыбытыҥ, т/х үлэтин тупсарарга тугу былаанныыгыный?
– Бэйэ бородууксуйатын элбэтэн, нэһилиэнньэбитин хааччыйыы бүгүҥҥү ирдэбил буоларын былырыыҥҥы сыл көрдөрдө. Байыаннай эпэрээссийэ саҕаламмытыгар соцситимнэргэ өстөөх сириттэн “аспыт бүтэр, сыана үрдүүр үһү” диэн куттаан, кулун тутарга дьон аһы-үөлү хаһаана сатыыр, сыана үрдүүр аймалҕана тахсыбыта. Суол сабыллыан иннинэ буолан, улахан охсуулаах буолуон сөбө. Кэмигэр чопчу мэхэньиисимнэри киллэрэн, түргэнник быһаарынан, аһы таһар чааһынай биисинэһи кытта ыкса үлэлэһэн, өрөспүүбүлүкэ салалтата соҕуруу улахан тэрилтэлэри кытта быһа кэпсэтэн, мэктиэ биэрэн, харчы көрдөрөн, уустук кэми этэҥҥэ ааспыппыт.
Бэйэ аһа-үөлэ аҕыйаҕа чахчы охсуулаах. Аан дойду олоҕор улахан уларыйыы бара турдаҕына, бэйэбитин көмүскэнэн, хаачыстыбалаах ас-үөл оҥоруутун элбэтиэхтээхпит. Кытайтан, атын дойдулартан киирэр ас хаачыстыбатын бэркэ билэбит.
Биир куттал баар, т/х социальнай эйгэ курдук көрөрбүт олох ааһа илик. Билигин тыа сирэ иннин-кэннин быһаарынна, көһүөн баҕарбыт көстө, сир үллэһиллэн бүттэ, күүстээх пиэрмэрдэр, т/х тэрилтэлэрэ баар буоллулар. Т/х сайыннарарга баҕалаах дьон, эдэр ыччат бааллар. Билигин т/х икки хайысханан: төрүт дьарыкпыт уонна элбэх бородууксуйаны оҥорор тэрилтэлэр – диэн өйүөхпүтүн наада. Ол иһин бастаан үүт систиэмэтин уларыттыбыт. Төрүт дьарыкпытын салгыыбыт диэн, сүөһүнү көрүөн баҕалаах дьоҥҥо төбөҕө 35 тыһ. солк. биэрбиппит.
– Японияҕа ирииһи үүннэрии тастан атыылаһан аҕалардааҕар быдан ыарахан. Ол эрээри, былаастара “дьоппуон норуотун ириис үүннэриитэ оҥорбута” диэн субсидиялыыллар. Оттон сүөһү иитиитэ эмиэ оннук саханы саха оҥорбута...
– Быйыл 37 тыһ. солк. буолбут харчыны үүт, эт элбээтин эрэ диэн буолбакка, саха дьоно төрүт үгэспитин салгыахтарын баҕаралларын иһин биэрэбит. Үүттэрин, эттэрин атыылыыр буоллахтарына, атыылаатыннар. Бэйэм тыаҕа үөскээбит киһибин, “кэтэхтэр үүт туттарбакка, арыы суох, сыана үрдээтэ” диэн куолулуулларын ылыммаппын. Ити айдааны урут үүт харчытын көҥүл айбардаан, тыанан-куоратынан дьиэ, массыына бөҕөнү ылбыт дьон эбии дохуоттара сүппүтүн төттөрү эргитэ сатаан таһааралларын бэркэ өйдөөн олоробун. Миэхэ, бэл, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлинэн кытта үүт тутуутун урукку систиэмэтин төннөртөрө сатаабыттара. Барытын тута быһааран биэрэммин, билигин бары өйдүүллэр. Ылыммыт санаабытын төлөрүтүөхпүт суоҕа.
Биһиги урут даҕаны үүт тутуутун төрүт үгэһи өйөөһүн диирбит. Оччоҕуна тоҕо дьону үлэлэтэ-үлэлэтэ харчыларын кэмигэр төлөөбөккө, араастаан олуйан, хаачыстыбаҕыт мөлтөх эҥин диэн харчыларын аҕыйатан сордуур этибитий? Онон тыа сиригэр төрүт үгэһи салҕааччыларга, сүөһү иитэр чааһынай хаһаайыстыба тутуон баҕалаах дьоҥҥо биһиги куруук өйөбүл оҥоро туруохпут.
Онтон табаарынай бородууксуйаны оҥорон, өрөспүүбүлүкэни аһатар кыахтаах дьоммутугар оҥорон таһаарбыт бурдукка, оҕуруот аһыгар тиийэ субсидия биэрэбит. Көмө таба көрүүтүгэр улаатар, сылгыга урут 1,5 тыһ. солк. этэ, билигин 5 тыһ. солк. буолла. Итинник салҕанан бара туруоҕа. Сыалбыт-сорукпут – бородууксуйа элбиэхтээх. Переработка тэрилтэлэрэ уонна бородууксуйа оҥорор тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар үлэлээтиннэр. Тоҕо биир ынахтан 1,5 тыһ. л үүтү эрэ ыы олоруохтаахтарый, элбэттиннэр. Аттынааҕы эрэгийиэннэргэ 5-7 тыһ. л үүтү ыыллар буолбат дуо? Сүөһүнү тоҕо үчүгэйдик аһаппаппытый? Тоҕо сири оҥорботторуй? Тоҕо куруук хойутаан оттуубутуй? Тоҕо “ардаата, кураан” диэн баран олоробутуй? Боппуруос элбэх. ТХМ ыытар бэлиитикэтэ уларыйыан наада. Харчы түҥэтэ-түҥэтэ, отчуот суруйа-суруйа олоруо суохтаах.
– Кырдьык, ТХМ, улуустар салалталара “кинилэр боломуочуйалара, биһиэнэ буолбатах” диэн путбуоллаһааччылар. Аны баһылыктар, производствоны тэрийиигэ буолбакка, ордук социальнай өттүгэр оҕуннулар.
– Сорох баһылык “боломуочуйа баара буоллар, кыайыахпыт этэ” диир. Ол гынан баран т/х сорох боппуруостарын син биир өрөспүүбүлүкэ сүрүннүөхтээх. Улахан инвестбырайыактары, племенной үлэни, бородууксуйа батарыытын биир улуус кыайбат үлэтэ. Бэйэ аһын сыаната кырдьык ыарахан. Биһиги усулуобуйабытыгар оҥоһуллубут хаачыстыбалаах ас хайдах да чэпчэки буолар кыаҕа суох. Онон сыана чэпчээһинигэр үлэ барыахтаах. Бородууксуйабытын элбэтэн, сороҕун бэйэбит аһыырбытыгар хаалларыахтаахпыт. Уонна толкуйдааммыт, дириҥ переработканы киллэрэммит, сорох бородууксуйабытын Саха сирин тас өттүгэр атыылыыры сатыахтаахпыт. ТХМ, улуустар салалталарын, т/х үлэлиир дьоммут өйдөрүн-санааларын уларытыыга үлэ салгыы баран иһиэҕэ.
"Саюрига" кыһыннары сайын турар
Билигин биһиэхэ улахан тэрилтэлэри күүһүрдэн, “Саюри” курдук, элбэх табаарынай бородууксуйаны оҥорор кыах баар. 2016 с. саҕалыырбытыгар кириитикэ бөҕө этэ, оттон бүгүн дьон бастакы уочарат “Саюри” бородууксуйатын атыылаһар. “Саюри” үтүөтүнэн Дьокуускайга оҕуруот аһыгар сыана үрдээбэт. Тоҕо диэтэххэ, наадыйыыбыт 30%-нын оҥорор. “Саюри” курдук тэрилтэтэ суох Сибиир эрэгийиэннэригэр хамсык кэмигэр үспүкүлээннээн, сыананы 2 төгүл үрдэтэ сылдьыбыттара. Үчүгэйдик ааҕынан баран, Дьокуускайы аһатар хас да табаарынай комплекс оҥоһуллуон сөп. Куорат тула агрокурдааһын идиэйэтэ тиллиэн наада. Кэлиҥҥи кэмҥэ куорат салалтата т/х дьарыктаммат диэхпин баҕарбаппын эрээри, болҕомтотун ситэ уурбат.
Ынах үс сааһыгар үүт биэрэрин курдук, т/х түмүгэ бытааннык тахсар. Онон уһун болдьохтоох үбүлээһин, бырагыраама баар буолуохтаах. Ити өттүгэр сөптөөх бэлиитикэни ыыта олоробут, сотору кэминэн түмүгүн көрдөрүө.
– 2018 с. т/х сайдыытын стратегическай ыйааҕын туолуута хайдах баран иһэрий?
– Стратегическай ыйаахха киирбит сыыппаралар сорохторо үчүгэйдик, сорохторо мөлтөхтүк туолан иһэллэр. ТХМ кириитикэлиибин гынан баран, үлэлии сатыыллар. Төһө да ыарахан сыллар аасталлар, т/х баран испит таҥнары түһүүнү тохтоттулар. Иккиһинэн, урут т/х туһунан харчы сиэтилэр, “приписка” элбэх эҥин диэн айдаан элбэҕэ. Ити өттүгэр бэрээдэк олохтонно. Онтон үөрэ саныыбын. Билигин ким да миэхэ ТХМ-ҥа “приписка баар, уоруу баар дуу” диэн эппэт.
– Байыаннай эпэрээс-сийэҕэ өрөспүүбүлүкэ ыытар үлэтин, патриоттуу иитии, буойуннар ааттарын үйэтитии, ыҥырыыга барбыт дьоммутугар көмө туһунан кэпсии түһүөҥ дуо?
– Байыаннай эпэрээссийэ бастакы күнүттэн Саха сирин олохтоохторо: хантараактаахтар, көҥүл өттүнэн барааччылар, “Боотур” этэрээт кыттыбыттара. Мобилизациянан тыһыынчанан киһи барбыта. Арассыыйаны көмүскүү сылдьан, сорох биир дойдулаахтарбыт кыргыһыы хонуутугар дьоруойдуу оҕуннулар. Кинилэр үтүө ааттарын умнуо суохтаахпыт, үйэтитиэхтээхпит.
Биһиги хара маҥнайгыттан байыастарбыт дьиэлэрэ-уоттара этэҥҥэ буоларыгар, дьонноро кыһалҕата суох олороллоругар аналлаах көмөнү күүһүрдэн, сөпкө гыммыппыт. Ити атын эрэгийиэннэртэн уратыбыт буолар. Элбэх эрэгийиэн итиннэ хойутаан тиийдэ, сорохтор тиийэ иликтэр.
– Бэрэсидьиэн Саха сирин Арассыыйаҕа холобур оҥорбута дии...
– Бэрэсидьиэҥҥэ элбэх информация киирэр, ханна хайдах көмө оҥоһулларын көрө олорор. Улуустарга сырыттаҕым аайы Байыаннай эпэрээссийэҕэ кыттар дьон дьиэ кэргэннэрин кытта көрсөбүн. Ааспыт нэдиэлэҕэ Өлөөҥҥө икки уола баҕа өттүнэн сэриилэһэ сылдьар С.С. Тихонованы көрүстүм. Ити – биһиги эбээһинэспит. Байыастарбыт тыыллара бөҕө буолуохтаах.
Байыаннайдарбытыгар бастаан балаҕан, алтынньы ыйдарыгар хааччыйыыга кыһалҕа баарын билэммит, боломуочуйабыт таһынан, ыҥырыыга барбыттарга көмөлөспүппүт. Мобилизация сыыһа барбытын дойдуга бастакынан көннөртөрөн, 400-тэн тахса киһини төннөрбүппүт. Байыаннайдар материальнай-тэхиниичэскэй хааччыйыыны быһааран эрэллэр. Ол эрээри билигин даҕаны анал тиэхиньикэ өттүгэр, дроннарга, тепловизордарга, прицеллэргэ боппуруостар бааллар. Массыынатыгар тиийэ сөптөөх көмөнү оҥоро олоробут. Саҥа дьылга уолаттарбытыгар 15 т дойдуларын аһын баһыылка оҥорон тиэрдибиппит. Биһиги курдук дьонноругар көмө оҥорор эрэгийиэн аҕыйах быһыылаах. Уолаттар сүрдээҕин үөрэллэр, Сахаларын сиринэн киэн тутталлар, санаалара көтөҕүллэр. Бу үлэ салҕаныа.
– Быйылгы улахан быыбардар туох уратылаах буолуохтарай, тугу күүтэҕиний?
– Быйыл быыбар биһиэхэ Ил Дархантан саҕалаан, 21 улуус Мунньаҕын дьокутааттарын талыыга тиийэ элбэх. Уустук кэм гынан баран, куруук этэбин, дьон былааһы талыахтаах. Ол эрээри барыбыт иннигэр улахан суолталаах соруктар туралларын өйдүөхтээхпит. Быыбары оонньуу оҥостубакка, кэлтэйдии үөхсүбэккэ, куолулаабакка, дьон олоҕун тупсарар, кыайыыны ситиһэр, социальнай эбээһинэстэри толоруу туһунан кэпсэтии тахсыан наада. Быыбарданар да дьон, быыбардааччылар даҕаны, бары эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһыахтаахпыт. Дойдубут быһаарыылаах кэмигэр кыраныысса таһыгар куоппут айдааннаах дьоммут “уһуктан” кэлэн, дьон өйүн булкуйан эрэллэр. Быыбардааччылар кинилэртэн “биир сыл устата дойдугут, кыайыы туһугар тугу оҥордугут, дьоҥҥутугар тугу көмөлөстүгүт?” диэн ыйытыахтарын наада. Бу уустук кэмҥэ Сахабыт сиригэр куолуну тохтотуохтаахпыт, кыһыл тылынан кыырар дьону былааска талыа суохтаахпыт. Билигин түргэнник быһааран, үлэлээн, иннибит диэки барарбыт ирдэнэр.
– Айылҕабыт уларыйан, ойуур баһаардара, халаан, улахан тымныы, кураан – барыта сиэттиһэ сылдьар буолла. Федеральнай кииҥҥэ дакаастаан, баһаары утары үлэҕэ элбэҕи ситистиҥ, айылҕа охсууларыттан көмүскэниигэ быйыл туох үлэ былааннанарый?
– Федеральнай киини кытта ыкса сибээстээх үлэлиибит. Рослесхоһу кытта, РФ Айылҕатын харыстабылын министиэристибэтигэр, бырабыыталыстыбаҕа сайыҥҥы сезоҥҥа бэлэмнэнэн, нэдиэлэ аайы мунньахтыыбыт. Ааспыт сайын Саха сиригэр аҕыйах баһаар туран этэҥҥэ ааспыта улахан ситиһии. Сорохтор элбэх ардах түһэн, уот турбата дииллэр да, дьиҥэ баара: ыам, бэс ыйа лаппа кураан этилэр. Баһаардар умайбатах сиргэ, соҕуруу өттүбүтүгэр саҕаланан испиттэрэ. Эрдэттэн бэлэмнээх буолан, хам баттааммыт, өрө барбатаҕа. Онтон от ыйыттан ардахтар элбээн, айылҕа бэйэтинэн көмөлөспүтэ. Быйылгы сайын элбэх улууска кураан буолуо диэн сабаҕалыыллар.
Урут биһиги көрөн, баһаары умулларыахтаах хонтуруол зоната диир ойуурбут иэнин 40 мөл. гааттан 50 мөл. гааҕа тиийэ улаатыннардыбыт. Билигин 70 мөл. гааҕа тиэрдэр кэпсэтии барда. Оттон ойуурбут 260 мөл. гаа иэннээх. Онон 2030 с. диэри Саха сиригэр барытыгар баһаары умулларар зонаны олохтуур соруктаахпыт. Оччоҕо турбут баһаары барытын умулларыахпыт.
– Төрүт култуурабыт, тылбыт, духуобунаспыт кэхтибэккэ сайдалларыгар саҥа тирэхтэр киириилэрэ тугу биэрэрий? Саҥа тутуллар Арктика киинин суолтата туохханый? Атын эрэгийиэннэр үтүктэн, итинник кииннэри тутан эрэллэр дииллэр.
– Төрүт култуурабытын харыстаан, баччаҕа аҕалан баран, глобализация кэҥиир, өй-санаа уларыйар кэмигэр хаалларбакка, өссө сайыннарыахтаахпыт диэн куруук этэбин. Сорохтор төрүт култуураны нэһилиэк, улуус таһымыгар хаалларыахха, улахан эбийиэктэри тутумуохха дииллэрин кытта сөбүлэспэппин. Култуурабытын саҥа таһымҥа таһаарбатахпытына, глобализация ньимси сотон ааһыа. Биһиги хайдах да кыра алаастарбытынан бүгэн олорон, култуурабытын тутан хаалар кыахпыт суох. Биһигиннээҕэр элбэх ахсааннаах улуу нуучча норуота, атын да улахан омуктар тылларын, култуураларын симэлийэр дьылҕатыттан дьиксинэн, хайдах харыстыыр туһунан күүскэ толкуйдууллар.
Намҥа М.К. Аммосов аатынан култуура киинэ
Украинанан сибээстээн, нуучча култууратын, норуотун суох оҥоро сатааччылар баар буоллулар. Бэл, бэйэбит “улуу артыыстарбыт” омук сиригэр куотан баран, Арассыыйаны үөҕэн хооһурҕаталлар. Ити бэйэбит дойдубут култууратын көмүскүүр сөптөөх үлэ барбатаҕын көрдөрөр. Ол иһин биһиги култуурабытын тутан олорон сайыннарарбытыгар дурда-хахха буоллун диэн, Арктика култууратын уонна эпоһын киинин тута сылдьабыт. Бэрэсидьиэн В.Путин анал сорудаҕынан Владивостокка, Кемеровоҕа, Севастопольга, Калининградка бүддьүөт уонна бөдөҥ хампаанньалар үптэригэр улахан култуура кииннэрэ тутулла тураллар. Балар Москуба, С.-Петербург улахан тыйаатырдарын, түмэллэрин филиалларын курдук тэриллиэхтээхтэр. Ити эмиэ сөп суол. Оттон биһиги кииммит сыала-соруга атын. Бу сылларга улуустар кииннэригэр саҥа, улахан култуура кииннэрэ тутулуннулар. Олорго үүммүт талааннарбыт бу киининэн ааһан, култуурабытын салгыы харыстыахтара, сайыннарыахтара, аан дойдуга тиийэ таһаарыахтара. Манна нэһилиэктэртэн, улуустартан, куораттартан кэлэн, талааннаах дьоммут кэнсиэрдэрин, олоҥхолорун, тэрээһиннэрин ыытыахтара. Аан дойдуттан, Арассыыйаттан улахан култуура диэйэтэллэрин аҕалан кытыннаран, бэйэбит култуурабытын сайыннаран иһиэхпит уонна бэйэбитин көрдөрүөхпүт. Кырдьык, маннык бырайыак аан дойдуга, Арассыыйаҕа да аҕыйах. Ону көрөн, атын эрэгийиэннэр салайааччылара, култуураларын да тэрийээччилэрэ миэхэ төлөпүөннээн интэриэһиргииллэр, салгыы биһигини кытта үлэлиэхтэрин баҕаралларын биллэрэллэр.
Бу бырайыак кэлэр уонунан сылларга Саха сирэ инники күөҥҥэ сылдьарын мэктиэлиэхтээх. Арктика култууратын уонна эпоһын киинэ 2024 с. тутулуннаҕына, Саха тыйаатыра, Олоҥхо тыйаатыра, Филармониябыт онно киириэхтээхтэр, Уһук Хоту сытар эрэгийиэннэр киэн туттар кииннэрэ буолуоҕа диэн эрэнэбин.
– Айсен Сергеевич, үлэ дьонун өрө тутар, Сахабыт сирин ааттатар күүстээх үлэҕэр махтанан туран, өссө улахан ситиһиилэри баҕарабыт.
