Чокуур Гаврильев, “Сахамедиа” ААУо генеральнай дириэктэрин солбуйааччы, ХИФУ суруналыыстыкаҕа кафедратын ыстаарсай преподавателэ:
– Билигин Саха сиригэр дьон бассаап уонна телеграм курдук мессенджердэри туһанара элбээтэ. Чуолаан сонуну ылаары түргэн-тарҕан, ааҕыллымтыа телеграмы ордорор. Хомойуох иһин, кумааҕы хаһыат сабыдыала аҕыйаата. Дьон, ыччат куйаар ситимигэр аралдьыйан, сонуну онтон ылар, онон хаһыат атарахсытыллар буолла. Биһиэхэ “Якутск вечерний” ахсаана аҕыйаата, кээмэйэ аччаата, «Туймаада” букатын да сабылынна. Ити көстүү салҕанара буолуо. Онон саха тылын сыыппараҕа, атыннык эттэххэ, Интэриниэккэ, социальнай ситимнэргэ күүскэ киллэриэх тустаахпыт.
Хаһыакка дириҥ ырытыылаах, туһалаах, дьоһун матырыйааллар тахсаллар. Онно сыта-тура толкуйдаан, тылгын-өскүн имитэн сонуну тиэрдэҕин. Ол киһи өйүгэр-санаатыгар ордук сөҥөр. Оттон куйаар ситимигэр киһи элбэҕи аахпат, салҕар – уйулҕата оннук. Социальнай ситимнэргэ күннээҕини, солуута суоҕу суруйуохха сөп. Ол фаст-фуд ас курдук, түргэнник аһаан, топпут курдук буолаҕын, ол эрээри туһалааҕа аҕыйах. Сорох ТГ-ханааллар солуута суоҕу суруйаллар. Ким хайдах таҥнан бэчэрииҥкэҕэ кэлбитэ туохха нааданый?
“Саха сирэ” хаһыат үлэһиттэрэ тэҥинэн икки саайты үлэлэппиттэрэ икки сыл буолла. Sakha-sire.ru уонна Edersaas.ru билигин, бэл, нуучча тыллаах саайтары кытта күрэстэһэллэр. Ахсынньыга бэһис уонна онус миэстэҕэ сылдьаллар этэ. Аны Телеграмм-ханаалбыт үс тыһыынчаттан таҕыста. “Саха” НКИХ Интэриниэккэ ТГ-ханаала күүскэ үлэлиир. “Улусмедиа” диэн улуус хаһыаттарын порталын министиэристибэҕэ үлэлии сылдьан тэрийтэрбиппит, билигин Сахабэчээт иһинэн бэркэ үлэлиир.
Биллэн турар, хаһыат тыла уонна социальнай ситим тыла атын-атын. Ол эрээри Интэриниэккэ саха тыллаах эйгэни биһиги, суруналыыстар, оҥоробут уонна оҥоруохтаахпыт. Атыттары үтүктэн, күдээринэ буоллун-хааллын, “ааҕыахтара” биитэр “аахтыннар эрэ” диэн буолбакка, кырдьыгы суруйан, төрдүн-төбөтүн була сатаан, кыһалҕаны арыйан.
Ньургуйаана Стручкова, “Сахабэчээт” СӨ автономнай судаарыстыбаннай тэрилтэтин салайааччыта:
– Хаһыаты уонна социальнай ситимнэри ааҕааччы – тус-туһунан көлүөнэлэр. Онон “сиэни кытта эһэ хайдах да күөн көрсөр” кыахтара суох. Арай бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн биэрдэхтэринэ, үчүгэй сэһэн тахсыан сөп.
“Сахабэчээт” хас улуус аайы социальнай ситимнээхпит, олохтоох сонуннар итиилии тахсан иһэр буоланнар, дьон-сэргэ ааҕар, көрөр-истэр. Улусмедиа биир саамай ааҕыллар ханаал буолла. Күннэтэ Аммаҕа – амгагазета.рф, Сунтаарга – сунтаарсонуннара.рф, Чурапчыга – саҥаолох.рф, Өлүөхүмэҕэ – олекма.рф, уо.д.а. улуустарын сонунун таһаара олороллор. Интэриниэт ситимигэр төһө киһи ааҕара, көрөрө чуолкай биллэр, онтон көрдөххө, былырыыҥҥыттан бу таһаарыыларбыт ааҕыллыылара хас эмэ бүк үрдээбит. Дьон олорор сирин, дойдутун сонунун билиэн баҕарара көстөр. Холобур, Чурапчы саайта 500 тыһыынчаттан тахса көрүүлээх (просмотр). Интэриниэт арыый бытаан, уустук да сиригэр, холобур, хоту улуустарга сүүһүнэн тыһыынча көрүү баара куһаҕана суох.
Соцситимнэр, мессенджердэр дьон болҕомтотун тардар биир уратылара – ким баҕарар, хантан баҕарар, тугу баҕарар таһаарыан сөп. Киһи тугу айара уонна ону тарҕатара көҥүл. Ол эрээри мөлүйүөнүнэн сонун сымыйатын-кырдьыгын быһаарар уустук. Оттон кумааҕы хаһыат тугунан да солбуллубат. Төһө да ыараханы көрүстэр (почта ситэтэ суох үлэтин, кумааҕы, кырааска сыаната үрдүүрүн, бэчээттиир тэрил эргэрэн, саппаас чаас көстөрө ыараабытын), аныгы технология кэмигэр, тыыннаах тиийэн кэлбитэ туһугар биир дьикти көстүү.
Туйаара НУТЧИНА, Aartyk.Ru интэриниэт-таһаарыы сүрүн эрэдээктэрэ:
– “Сахалыы тыл элэктэриэн ситимҥэ, ол аата интэриниэккэ бигэтик киирдэ” диэххэ сөп, онон сахалыы сирииби толкуйдаабыт программистарбытыгар барҕа махтал. Тыл туттуллар эйгэтин кэҥэппит, аныгы олоххо киирэр ааны аспыт дьон кинилэр. Билигин социальнай ситимҥэ сахалыы буукубалары туттан, тылы сөпкө суруйуу – туспа кэрэхсэнэр, ытыктанар көстүү. Интэриниэт ситимигэр тыл култуурата үөскээн эрэр диэххэ сөп.
Олохпут, технология буут быстарынан сайдар. Бэҕэһээ эрэ “кумааҕы хаһыат мөдөөн, саайтар ордук түргэннэр” дии олорбуппут баара, бүгүн аны интэриниэт-хаһыаттары, саайтары “бытааннар” диибит. Информация телеграм-ханааллар сыыдам аттарыгар олоруста. Ол эрэ кэнниттэн саайтарга сонун буолан тахсар буолла.
Социальнай ситимнэргэ «личный бренд» диэн баар буолла. Ити блогердарга туһааннаах, биирдии киһи “брендэ”. Блогер лиичинэс быһыытынан тугу этэрин-тыынарын, олоҕун көрдөрөрүн дьон сэргиир, кэтиир, сирэйигэр суруйтарар. Социальнай ситимнэргэ үксүн эдэр дьон олорор буолан, тыл-өс эмиэ ыччат киэнэ, «бааһынайдааһын» элбэх. Ону бэрээдэктии сатыыр сыыһа буолуо уонна кыаллыа да суоҕа. Кэмэ кэллэҕинэ, бэйэтэ оннун-тойун булуо.
Сонуннары тарҕатар ситимнэргэ «эрэдээксийэлэр», «админнар» үлэлииллэр, биир киһи аатынан буолбакка, хас да киһи үлэлиир. Манна бренд – эрэдээксийэ, телеграм-ханаал, сирэй аата.
Саха сиригэр сүрүн ааҕааччы – саха. Онон соцситимҥэ да, саайтарга да, кумааҕы хаһыаттарга да сурутааччы – саха. Элбэх сурутааччылаах блогердарбыт бары сахалар эбээт.
Мин саныахпар, сонуну тарҕатар көрүҥнэри тэҥниир наадата суох. Спецификалара атын-атын. Кумааҕы хаһыат сурутааччыта, биллэн турар, аҕыйаан иһэр. Ол гынан баран, төһө да киинэ уһулуннар, дьон кинигэни син биир ааҕарын курдук, “кумааҕы хаһыат сүтүө” диэн этэр эрдэ. Ордук официальнай, судаарыстыбаннай хаһыаттар, сурунааллар кумааҕы барыйаанынан баар буолуохтаахтар. “Суруллубут суоруллубат” диэн кумааҕы хаһыакка эрэ сыһыаннаах.
Аны уһун-киэҥ ыстатыйаны интэриниэт-саайка, социальнай ситимҥэ суруйар кыаҕыҥ суох. Онно түргэҥҥинэн ылаҕын. Барыта кылгас, тэттик кээмэйинэн бэриллэр – дьоҥҥо түргэнник тиийэрин курдук. Сахалыы хаһыаттар хайаан да элэктэриэн барыйааннаныахтарын наада. Наһаа үчүгэй ыстатыйалары дьон билбэккэ хаалаллар.
Онон олох уларыйарын кытта сонуну тарҕатар ньыма эмиэ тэҥҥэ уларыйа-тэлэрийэ турар. Тыл туттуллуута эмиэ уларыйар. Эдэр ыччат олоҥхолуур, туойар, уһанар, айар-тутар буоллаҕына, төрүт тыыммыт, култуурабыт үс куппутугар иҥэ сылдьан, кэмиттэн кэмигэр төлө тэбэн син биир тахса туруо. Саха тыла саха хааннаах баарын тухары баар буолуоҕа, тыл сүмэтин, баайын сыаналыыр дьон син биир баар буолуохтара.
Наталья Кычкина, “Киин куорат” хаһыат кэрэспэдьиэнэ:
– Сүүрбэччэ сыллааҕыта “кумааҕы хаһыат сыыйа сүтүө, дьон аахпат буолуо” дииллэрэ, “үлэтэ суох хаалыаххытын сөп” диэн куттууллара.
Биллэн турар, билигин дьон социальнай ситими, ТГК-ны ааҕара элбээтэ, онно бэйэтигэр сөптөөх, барсар “хонуутун” талар. Бу ситимнэр уопсай сыаллара – ааҕааччыны тардыы, былдьаһыы, интэриэһинэй матырыйаалы тиэрдии. Социальнай ситимнэр сонуну тиэрдэ охсорго түргэн-тарҕан, суһал буолан, уратылара, күүстэрэ онно. Итэҕэстэрэ – сонун үксэ хатыланар, хос-хос угуллар, киһини тардар, угуйар ураты иһитиннэрии биирдэ эмэ баар буолар.
Интэриниэт син биир харгыстаах үлэлиир, онон сонуну кумааҕы хаһыаттан буолбакка, дьон хантан билиэхтэрэй? Ол эрээри почта сорох сиргэ ыйга биирдэ тиийэрин иһин, дьон хаһыаты суруппат буолан иһэр. Ити – билигин да кыалла илик улахан кыһалҕа.
Билигин сахалыы хаһыат буолла да саайтаах, ТГ ханааллаах, онно хаһыакка туох тахсыбытын таһааран иһэллэр. Хас биирдии хаһыат, саайт бэйэтэ туһунан сирэйдээх, туһунан форматтаах. Сороҕор соцситимнэргэ ааҕааччыны элбэтэ, ахсааны эккирэтэ сатаан, сиэрэ суох үөхсүү, күлүү-элэк гыныы баар. Итиннэ хаһыакка курдук, суруйуу этикатын булгуччу тутуһар наада. Бэчээт эйгэтигэр үлэлээбитим эһиил отут сыла буолар. Өр үлэлээбит киһи быһыытынан, кумааҕы хаһыаппын туохха да биэрбэппин уонна ону социальнай ситимнэр солбуйуохтара диэн итэҕэйбэппин. Аҥаардас субу бэчээттэммит хаһыат сыта, ону эргитэ сылдьан, илдьирийиэр диэри ааҕарыҥ, уура сылдьан көрөрүҥ – туохха да тэҥнэммэт үөрүү, астыныы.
Наталья Нетребенко “Сардаҥа” хаһыат шеф-эрэдээктэрэ, Өлөөн:
– Билиҥҥитэ кумааҕы хаһыат социальнай ситимҥэ баһыйтаран эрэр. Интэриниэт сайдан, дьон ааҕар култуурата мөлтөөн, сурутааччы да аҕыйаата. Социальнай ситим күүстээх өрүтэ – түргэнник ааҕааччыга тиийэрэ уонна сиэдэрэй өҥнөөх хаартыскалардааҕа, видеолааҕа, кэмэнтээрий биэрэрэ, о.д.а. ресурсалааҕа буолар. Хаһыат бэчээттэнэригэр чопчу болдьох наада, онтон сылтаан сонун бытааран тиийэр. Ол эрээри сир аайы, улууска хаһыат (кинигэни ааҕыыны кытта тэҥҥэ) булгуччу баар буолуохтаах. Ити – уопсастыба култууратын сайдыытын бэлиэтэ. Туох уратылаһар өрүттэр баалларый диир буоллахха, сорох тиэмэ социальнай ситимҥэ таһаарарга эппиэттээбэт. Холобур, улуус сытыы, кыһалҕатыгар ааҕааччы тус санаатын хаһыакка үллэстэри ордоруо дии саныыбын.
Соцситим биир итэҕэһэ – сонун аһара элбэҕэ дьон өйүн сүүйэрэ. Онуоха туох дьиҥнээҕин, туох сымыйатын араарар уустук. Оттон хаһыаты уопсастыбаны кытта ыкса ситимнээх, сокуону утары барбат мэктиэлээх буолан, киһи итэҕэйэр.
Биһиги хаһыаппыт нуучча-саха тылынан тахсар, сороҕор эбэҥкилии матырыйаалы таһаарабыт. Мин икки тылынан суруйабын. Ааспыт сылы 357 тираһынан түмүктээбиппит. Аҕыйах нэһилиэнньэлээх улууска бу – куһаҕана суох көрдөрүү. Хаһыаппыт ТГ-ханаалыгар, саайка сонуну-нуомаһы нууччалыы ыытабыт, тоҕо диэтэххэ, Өлөөҥҥө эрэ буолбакка, Москубаҕа, атын да сирдэргэ, куораттарга олорор дьон ону көрөр-ааҕар. 2023 сылга, холобур, саайпытын 71450 киһи көрбүт, оттон ТГК 1060 сурутааччылаах, барыта 3154469 көрүү буолбут, 1 пост ортотунан 360 көрүүлээх. Сүрүннээн, айылҕа көстүүлэрин, олохтоох видеолары, арыый чэпчэки соҕус дьону саататар тиэмэҕэ суруйдахха, элбэх көрүү буолар. Атын ханаал ыллаҕына, көрүүтэ элбиир.
Биирдэ МЧС-тар ыты быыһаабыттарын туһунан видеобыт ЛентаДобра ханаалга тиийбитэ. Оттон хаһыакка ордук улууска ытыктанар, биллэр-көстөр дьон туһунан суруйдахха, дьон сөбүлээн ааҕар.
Юлия Алексеева-Айархаана, “Сунтаар сонуннара” улуус хаһыатын сүрүн эрэдээктэрэ:
– Улуус хаһыаттара аҕыйах сылтан бэттэх үлэлэрин хайысхата таһыччы уларыйда. Бу иннинэ хаһыатчыттар суруйуубутун наҕылыччы, сыта-тура бэлэмнээн биэрэрбит. Нэһилиэктэртэн сонуну стационарнай төлөпүөнүнэн ыларбыт. Оттон билигин олохпут тэтимэ хас эмэ төгүл түргэтээтэ. Билигин улуустар нэдиэлэҕэ биирдэ тахсабыт, 8 балаһалаахпыт, ол тухары сороҕор матырыйаалбыт баппат. Хаһыакка бары хайысханы хабан сырдата сатыыбыт, рубрикабыт элбээтэ. Ону кытта күн ахсын өрөбүлэ суох үстэн итэҕэһэ суох публикацияны таһаарыахтаахпыт. Саайка, ТГК-ҕа тахсар сонуннарбытын сунтаардар эрэ буолбакка, атын эрэгийиэҥҥэ олорор биир дойдулаахтарбыт, улуус олоҕун-дьаһаҕын сэҥээрэр дьон көрөллөр.
Билиҥҥи хаһыат үлэһитэ – “универсал” суруналыыс. Хаартыскаҕа түһэриини, аудионы, видеоны устууну, быһа эпиири – барытын баһылаата. Олохпут тэтимэ олус түргэн, суруналыыс эмиэ сонуну ким-хайа иннинэ булан-талан сырдата охсуохтаах диэн ирдэбил турар. Социальнай ситим тута сырдатарга абыраллаах. Биир итэҕэһэ – көмүскэлэ суоҕа. Холобур, суруналыыс томороон тымныыга эбэтэр куйааска буһан-хатан булан устан, онтун таҥан, тиэкиһин оҥорон соцситимҥэ таһаарбытын атын ситимнэргэ ааптар аатын ыйбакка, видеотын логотибын бүөлээн таһаараллар. Аны туран, араас түөкүттэр киирэн, аккауну алдьаталлар.
Ол эрээри киэн туттар биир дойдулаахтарбыт, холобур буолар ыччаппыт туһунан соцситимнэртэн булан ааҕар уустук. Оттон хаһыакка суруллубут үйэлэргэ хаалыа – хаһан баҕарар ону булан ааҕыаҥ. Арай билигин сүрүн кыһалҕа – ыччат өттүгэр сахалыы сатаан сааһылаан суруйар киһи лаппа аҕыйаата.
Тиражпытыгар 1000 ахсааны тутан олоробут. Төһө да сайдыылаах үйэ диэбит иһин, төлөпүөн, көмпүүтэр күөх экирээниттэн ааҕыах кэриэтэ, тутан-хабан, кумааҕы хаһыат сытын ылан ааҕар саҕа үчүгэй суох.
