Москубаҕа Саха сирин поспредствотыгар “Саха волонтёр” салайааччыта Туйаара Николаевна Константинова урукку премьербит А.В. Тарасенко, РФ РФ Уопсастыбаннай палаататын Махтал суруктарын киэн тутта көрдөрөр. Биир сыллаах үлэҕэ үрдүк сыанабыл. Волонтёрдар кимнээхтэрин, хайдах үлэлииллэрин, туох кыһалҕалаахтарын биһиги, кырдьыга, билбэппит. Харчыта суох туох да хамсаабат кэмигэр амарах, аһыныгас санаа норуоту түмэр улахан сырдык күүскэ кубулуйбута, чахчы, сөҕүмэр.
Үтүө санаа харчынан кэмнэммэт
– Бу наҕараадаларынан тойонноотохпуна, “волонтёрдар диэн бааллар эбит” диэн, дьон, үрдүкү салалтаҕа тиийэ соһуйдулар быһыылаах. Волонтёр диэн кимин уопсастыба билигин да ситэ өйдүү илик курдук. Бастаан дьон өссө итэҕэйбэт да курдуктар этэ. Араас тыл-өс да тахсара. Онтон дьэ өйдөөн, кыттыһан, көмөлөһөн барбыттара. Биир интэриэһинэй түгэни кэтээн көрдүбүт. Урут госпитальга сытар бааһырбыт уолаттар биһиги кэллэхпитинэ үөрэллэрэ, ону-маны ыйыппат этилэр. Кэнникинэн контрактниктар, мобилизацияламмыттар уо.д.а. “эһиги, волонтёрдар, төһө хамнастааххытый?” диэн ыйыталлар. “Хамнаһа суохпут” диэтэхпитинэ, наһаа соһуйаллар. Кырдьык, билиҥҥи олоххо туох да босхо суох ээ. Уопсастыба олус уларыйда, уу да көрдөөтөххө, ким да босхо биэримиэн сөп курдук. Оннук кэмҥэ мин бааһырбыттарга босхо көмөлөһөр үтүө санаалаах дьону – волонтёрдары – булбуппуттан наһаа үөрэбин. Амарах санаа – саха саамай өрө тутар хаачыстыбата, сыаннаһа. Волонтёрдар элбииллэриттэн “биһиги норуоппут дьиҥнээх сыаннастарын төннөрөр дьон эбиппит” дии санаабытым.
Харчы таҥаралаах олоххо биһиги, сахалар, өй-санаа өттүнэн уларыйан хаалбыппыт. Мин ол иһин уруккуттан туох эрэ уларыйыан баҕарарым, “бу олоххо туох эрэ тиийбэт” дии саныырым. Билигин “эн дьоҥҥо харчы эрэйбэккэ көмөлөһөр буоллаххына, ол – олоҕуҥ саамай үрдүк сыанабыла” диэхтэрин наһаа баҕарабын. Анал байыаннай дьайыы буолбутугар бары тэҥнэһэн хааллыбыт. Саллаат оҕолор төрөппүттэрэ, аймахтара, билэр дьонноро бары биир санаанан мустан, “хайдах, тугу гынабыт?” диэн сүбэбитин холбообуппутуттан саха волонтёрдарын хамсааһына үөскээбитэ.
Хамсааһын хайдах саҕаламмытай?
– Айыына Храмова былырыын миэхэ: “Владик Кондаков диэн уол госпитальга сытар эбит. Суос-соҕотох, хайыыбытый, сүбэлэһиэххэ”, – диэтэ. “Чэ, Айыына, дабаай, барыахха” диэн, бэйэбит да омуннаах баҕайы кыргыттарбыт, сарсыныгар ыллыбыт да уолбутугар бардыбыт. Сирэйин-хараҕын, балаһыанньатын билбэппит. Аата-суола, төлөпүөнэ эрэ баар. Биэс киһи сытар балаататыгар уолбут саамай түгэххэ сытар. Олох хаҕа эрэ хаалбыт, ырбыт, сүгүн аһаабат эбит. Ким да кэлбэтин билэр буолан, олох сууланан баран сытар. “Владик, биһиги эйиэхэ кэллибит” диэбиппитигэр, соһуйда аҕай, аттынааҕы нуучча уолаттара биһигини көрө түстүлэр. Икки бакыат ас туттардыбыт. Уолбут саҥардыы куоматтан, анараа дойдуттан, тахсан, дьэ, киһи буолан, кыралаан хаама сылдьар эбит. Кини кэнники “ким эмэ, биир эмэ саха миэхэ наадыйан кэлэрэ буоллар диэн, таҥараҕа үҥэр этим” диэн кэпсээбитэ. Эр киһи бааһырдаҕына, ыарыйдаҕына, көрдөһөрө ыарахан эбит.
– Уолгут хаһан үчүгэй буолан тахсыбытай?
– 2022 с. ахсынньытыгар госпитальтан тахсыбыта. “Саха волонтёрдарын” докумуоннарыгар “Владислав Алексеевич Кондаков кыттыылаах тэрилиннэ” диэн сурулла сылдьар. Ийэтин кытта постпред А.С. Федотовка киирэн, “волонтёрдарга бу дьиэҕэ кыра туспа хос биэриэххит дуо?” диэн кэпсэппиттэрэ. Тохсунньуга наһаа үчүгэйдик бу хоһу биэрбиттэрэ. Онтон ыла көһөн, бэйэбит дьиэлээх-уоттаах курдук сананан сылдьабыт. Билигин бэйэбит хоспутугар. Ити курдук дьон-сэргэ үтүө санаатынан хомуллан, бааһырбыт уолаттарга наадалаах мал-сал, ас-үөл үксэ баар буолла.
Амарах санаа күүһэ
– Бааһырбыт байыастар кэлбиттэрин ким биллэрэрий? Аһы-үөлү, малы-салы хайдах атыылаһаҕытый?
– Колл-кииммитигэр хайа эрэ төрөппүт, аймах “биһиги оҕобут госпитальга Москубаҕа кэллэ” диэн суруйар. Биһиги тута маллаах-саллаах бакыаты, аһы-үөлү туттубут да, ол уолга барабыт. Манна үксэ Саха сирин олохтоохторо, эбэлэр, ийэлэр харчыларыгар, элбэҕи түһэрсэн туран атыылаһыллар. Эбэлэрбит өссө олох сытар уолаттарга анаан, “пролежень” үөскээбэт сыттыктарын тигэллэр. Систэрин, атахтарын анныгар укталлар. Бастаан тигэрбитигэр олох итэҕэйбэтэхпит. Онтон Коля диэн уолбутун абыраабытын илэ көрбүппүт. Биһиэхэ Саха сириттэн барытыттан көмө элбэх. Холобур, бу баттыктары “Анаабыр алмаастара” тэрилтэттэн биэрбиттэрэ. Чурапчыттан кэлбит Бахсы Уус кыл көбүөрдэрин уолаттар атахтарын ньиэрбэтин уһугуннарарга тутталлар.
Саамай киэн туттарбыт – аспытын буһаран, эрдэттэн бэлэмнээн тоҥорбут “морозилкабыт”. Тас өттүгэр биһиэхэ аһынан-үөлүнэн көмөлөспүт улуустар ааттарын суруйабыт. Саха сирин үгүс улууһуттан, нэһилиэктэриттэн ас-үөл кэлэ турар. Волонтёр госпитальга барарыгар бэлэм аһы ылан барар. Бэрэскини эҥин барытын Саха сириттэн кэлбит этинэн астыыбыт. Москубаҕа үчүгэй эт суох, эрэһиинэ курдук, барыта антибиотик, уолаттарга сөп түбэспэт. Үтүөрэллэригэр сахабыт аһа ордук эмтээҕин былырыын илэ көрөн, чахчытын биллибит. Биһиэхэ биир саамай күндүбүт – оскуола, дьыссаат оҕолорун байыастарга суруктара, уруһуйдара. Ону илдьэр баһыылкаларбытыгар кыбытан иһэбит.
Сороҕор дьон “бааһырбыт байыастар эмтэнэллэригэр харчы бөҕө көрүллэр, бэйэлэрэ тоҕо ылымматтар” диэччилэр. Араас быһыы-майгы үөскүүр. Бааһырбыт кэмнэригэр 20 тыһ. эрэ төлөнөр, сорохтор бааһыра сытан карточкаларын сүтэрбит буолаллар. Эмтэнэргэ көрүллэр харчы тута кэлбэт. Оттон тустаах киһи наадыйара элбэх, суһал көмө сонно наада буолар.
Харах чаҕылыйар үөрүүтүн көрөөрү
– Бааһырбыт уолаттары хастыы да филиаллаах Бурденко, Вишневскэй ааттарынан сэрии бэтэрээннэрин, бойобуой дьайыылар кыттыылаахтарын, Росгвардия, Москуба уобалаһын устун баар госпиталларынан тарҕаталлар. Волонтёрдар мантан ас, мал-сал ылан, ыраах 20–30 км, кэлэ-бара 4 чаас айанныыллар. Бириэмэлээх эрэ киһи сылдьар. Аны уйулҕа өттүнэн бэлэмҥин учуоттуохтааххын. Ыараханнык бааһырбыт, илиитэ-атаҕа суох буолбут дьону көрөргө, кэпсэтэргэ бэлэм буолуоххун наада, көрөөт, ытаан барарыҥ сатаммат. Бааһырбыт уолаттарга бадаарак сүгэһэрдээх Моруос оҕонньор курдук үөрбүтүнэн-көппүтүнэн, туох баар кыһалҕаҕын быраҕан, “Саха сириттэн кэллим” диэбитинэн, киирэн кэлиэхтээххин. “Саха кэллэ” диэн, харахтара умайа түһэр, ити үөрүүнү да көрөөрү киһи сылдьыах курдук.
Кыһалҕалар суох буолбатахтар
Кыһалҕалар бааллар, холобур, сорохтор биирдэ-иккитэ сылдьан, хаартыскаҕа түһэн баран сөп буолан, тохтоон хаалааччылар. Ол эрээри син көмөлөстөхтөрө дии, “миэнэ буолбатах эбит” диэн туораан биэрэллэрин туох да диир табыллыбат. Билигин Москубаҕа аҕыйаатыбыт, нэһиилэ уонча киһи сылдьар уонна бириэмэ көстөрүнэн биирдиилээн дьон кэлэллэр. Ол иһин дьон көрдөөн тахсабын. Онон “Саха волонтёрдар” бааһырбыттарга көмөлөһүөн баҕалаах дьону күүтэбит.
Саха сиригэр марафонецтар курдук сылайбакка, санааларын ууран өр үлэлиир эбэлэрбит, көмөлөһөр дьоммут бааллар. Биэнсийэлэриттэн ый аайы харчы ыытар дьонноохпут. Хомойуох иһин, ааттара чиэккэ толору суруллубат. Ордук кыһаллан көмөлөһөр Геннадий Р., Анисия В., Александра Г. диэн дьоҥҥо махталбыт улахан. Ый аайы “ээ, бу киһибит эмиэ ыыппыт” диэн үөрэбит, кинилэри эмиэ волонтёрдар диэн ааҕабыт. Тоҕо диэтэххэ, биһиэхэ үбүлэнэр атын сирбит суох.
С.В. Диодорова-Лаврентьева, былырыын 4,5 т аһы ыыппытын курдук, эмиэ улахан үлэни тэрийэн, быйыл эмиэ улуустарбыт, нэһилиэктэрбит олохтоохторуттан хомуйан, эт, балык, отон, бурдук ас – барыта биир туонна кэриҥэ кэһии аһы аҕалла. Аспытын постпредство биһиэхэ анаан оҥорторбут морозильниктарыгар сытыаран, харыстаан туттан, уолаттарга тиэрдэбит.
Саха сиригэр кимнээх эрэ ас ыытар былааннаах сылдьар буолуохтарын сөп. Биһиги колл-кииммитигэр эрийэн сибээстэһиҥ. Ас хомуурун Светлана Владимировналаах курдук биир ыалга ыытар ноҕуруускалаах. Онон аска волонтёрдуон баҕалаах дьону көрдүүбүт. Дьокуускайга, чахчы, күүһүрүөхпүтүн наада дии саныыбын, ол иһин бэрэстэбиитэлистибэ тэрийбиппит. Туспа ас мунньар пуун аһар туһунан толкуйдуур наада эбит. Ас буортуйбат тымныы ыскылааттаах буоллахха, дьон аҕалан туттарыа этэ.
Норуот дипломатиятын күүһүнэн
– Биһиги Москубаҕа “Саха волонтёр” киин ыстааба буолабыт. Кырыымҥа, Казаҥҥа, Новосибирскайга, Екатеринбурга волонтёр буларга үлэлэһэ сатыыбыт. Питердэри кытта үлэлээн иһэн, тохтуу сылдьыбыппыт. Билигин саҥа дьону булан, иккистээн үлэлэһэн эрэбит. Уһук Илин госпиталларын Саха сирин постпредствотын уолаттара дьаһайаллар. Биһиги бааһырбыттар тустарынан биллэриэхпитин эрэ наада.
Госпиталлар ханна баалларынан, Кавказка тиийэ дойдуну барытын хабар курдукпут. Ол гынан баран син биир волонтёр тиийбэт. Кинилэр, тыыннаах дьон, хамсыы тураллар, ким эрэ дойдутугар төннөр, ким эрэ аахсыллар биричиинэнэн тохтуур. Саратовка, Самараҕа, Архангельскайга, Ульяновскайга дьоммут суох. Тас сибээс министиэристибэтигэр куораттарынан сахалар землячестволарын кытта сибээс туталлара буолуо диэн тахсыбыппыт да, суох эбит, арай Калининграды эрэ булан биэрбиттэрэ.
Инньэ гынан волонтёрдар “норуот дипломатиятынан” хомуллабыт. Үтүө санаалаах дьон ыйан, саҥаттан саҥа амарах санаалаах дьон көстөн иһэллэр.
Саха тылын эмтиир күүһэ
– Госпитальга киирбит билбэт дьоҥҥо аймаҕыҥ курдук сыһыаннаһан, туоххун барытын быраҕан, үтүөрэригэр көмөлөһүөхтээххин. Араас түгэн буолар: сорох уолаттар, олус муунтуйан аккаастаналлар. Олорго психологтар наадалар. Сороҕор, уустук балаһыанньаҕа сылдьан баран, бэйэбит да психологка наадыйарбыт баар буолааччы.
Бөлөхпүтүгэр Тихонова Александра диэн психолог бастакы күммүтүттэн үлэлэһэр. Бааһырбыт байыастар саха тыллаах психологка наадыйар буоллулар. Киһи быраас эминэн-томунан эрэ үтүөрбэт. Ону таһынан киһи ментальнай доруобуйатын туруга туспа эбит. Бу – волонтёр, анал үөрэхтээх психолог көмөлөһөр эйгэтэ. Дьэ, онно кэпсэтэриҥ, аһыҥ-үөлүҥ, наадыйар малын-салын аҕаларыҥ, болҕомтоҥ, уйулҕаҕа көмөҥ киирэр. Өссө кэлин НХСБ-га бэртээхэй быыстапка аһыллан, биир да өрөбүлү көтүппэккэ, уолаттары экскурсияҕа илдьэ сылдьабыт. Онно сылдьан, сэргэхсийэн, үөрэн-көтөн кэллэхтэринэ, олус үөрэбит. Уолаттар балыыһаҕа уһуннук сыталлар, онон күүлэйдииргэ көҥүл ыллахха, чахчы, бырааһынньык курдук.
Саха үтүө сыаннастарын салҕаан
“Саха волонтёрдар” ыччаты, оҕолору волонтёрдуурга, патриот тыыныгар иитэр үлэни саҕалаатыбыт. Былырыын оҕолор саллааттарга көмөлөһөр баҕаларын өйдөөн көрбүппүт. Сунтаар гимназиятын, Суотту орто оскуолатын, Дьокуускай куорат оскуолаларын оҕолоро биһиги хамсааһыммытыгар бэйэлэрэ баҕа өттүнэн кыттыһан барбыттара. Ону учуоттаан, “Фемида” оҕо кулуубун тэрийээччитэ В.Д. Николаева көҕүлээһининэн, Алексей Лаптев, “Алмаасэргиэнбаан” көмөлөрүнэн “Саха волонтёр оҕолоро” диэн социальнай бырайыагы быйылгы үөрэх дьылыгар үлэлэтэн эрэбит. Оҕолорго бааһырбыт байыастарга тугунан көмөлөһүөххүтүн сөбүй диэн араас лиэксийэ ааҕыахтаахтар. Оҕолор бааһырбыттарга сурук суруйуохтаахтар, баҕа өттүнэн гуманитарнай көмө оҥоруохтарын сөп. Уопсайынан, саха волонтёрдара биир дойдулаахтарыгар ис дууһаларыттан көмөлөһөр дьон диэн кэпсиир, иитэр үлэҕэ холобур буолуохпутун баҕарабыт. Саха амарах, аһыныгас санаата көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр үтүө үгэспит. Оҕолорбутугар, сиэннэрбитигэр баар буолуохтаах. Сорох коучтар дьону араарар, тэйитэр, “ситиһиилээх, баай дьон бииргэ алтыһыахтаахтар” диэн үөрэтэллэрин өйөөбөппүн, сөбүлэспэппин. Сахалар үтүө санааны илдьэ сылдьар сыаннастарбыт Арассыыйаҕа барытыгар холобур буолуохтарын сөп. “Уолаттар бааһыран, саамай кыһалҕалаах кэмнэригэр биһиги, биир дойдулаахтара, аттыларыгар баар буолуохтаахпыт” диэн ис сүрэхпиттэн дьиҥнээх, күүстээх өйдөбүллээхпин.
“Саха волонтёрдарга” кыттыһыаҕыҥ!
Туйаара Николаевна уонна волонтёрдар айыы киһитин аһыныгас, амарах санаатынан салайтаран, билиҥҥи үйэҕэ киһи мээнэ санаммат үлэтигэр ис сүрэхтэриттэн үлэлии сылдьаллар. Махталлаах үлэлэригэр ситиһиилэри, норуот билиниитин ылан салгыы сайдалларыгар баҕарыаҕыҥ. “Саха волонтёрдарга” көмөлөһөргө анаан кинилэр аадырыстарын, сибээстэһэр төлөпүөннэрин таһаарабыт.
Владимир Степанов.
