Сайыммыт тиһэх күннэрэ “элэс” гынан ааһан, бастакы хаһыҥ түстэ. Ону тэҥэ хаһаайкалар үүнүүлэрин сыыйа хомуйан эрэллэр. Дэлэй-холой үүнүүлээх тиэргэн кураанахсыйан, хара буорунан көрүө да буоллар, уһун кыһыҥҥа хаһаастаах буолартан эрэх-турах сананаҕын. Хас биирдии дьиэ кэргэн оҕуруотун аһын харайарга туһунан ньымалаах, көрүүлээх. Ол эрээри эбии сүбэттэн батынар хаһаайканы буларыҥ саарбах. Онон оҕуруот аһын харайыыга тэттик сүбэлэри билиэҕиҥ.

Укуруоп

Аска ураты минньигэс, сибиэһэй амтаны иҥэрэр от – укуруоп. Бу күөх үүнээйигэ киһи ааҕан сиппэт элбэх микроэлэмиэн, минеральнай эттик, битэмиин баар. Ол барыта киһи доруобуйатыгар олус туһалаах. Укуруобу өр кэмҥэ харайбат буоллаххына:

– Суулуу тутан баран, халадыынньыкка угаҕын.

– Тутум укуруобу кураанах бааҥкаҕа эмиэ уган эриэххэ сөп. Сууйар, силиһин быһар наадата суох. Бааҥкаҕа кыра ууну кутан баран, салапаан бакыатынан бүрүйэҕин. Бааҥкалаах укуруобу халадыынньык аллараа долбууругар уураҕын. Итиннэ кини саһаран да көрбөккө, 1-2 нэдиэлэ хайдах баарынан туруоҕа.

Кыһыҥҥыга хаһаанарга укуруобу тоҥоруохха, хатарыахха, тууһуохха сөп. Атыылаһыллыбыт эбэтэр хомуллубут укуруобу, бастатан туран, сүүрэ турар уунан сууйуохха наада. Кураанах таҥаска сытыаран, көннөрү салгыҥҥа куурдаҕын.

Тоҥоруу

– Халадыынньыкка тоҥмут от састаабын, хаачыстыбатын, амтанын да сүтэрбэт. Биир сыл туга да уларыйбакка сытар кыахтаах. Укуруоп лабааларын 2 чаас устата морозильникка уган ылыҥ. Тоҥмут оту ороон ылан, өлүү гына-гына кыра салапааннарга угуталаан, тоҥоруҥ. Кыһын наада буоллаҕына, биир-биир ороон, аһылыкка туттуохха сөп.

– Сууллан баран куурдуллубут оту 0,5-1 см гына кырбаталаан баран, бакыакка эбэтэр герметичнэй муос иһиккэ хас да хос гына уур. Бэлэм укуруобу морозильникка тоҥор. Кыһынын бэлэм оту ороон ылан, аска туттар олус табыгастаах.

– Укуруобу муус өлүүскэлээн эмиэ харайыахха сөп. Куурдуллубут оту 0,5 см гына быһыталаан баран, мууһу тоҥорор куормаларга кыра-кыра гына уурталаа. Онтон олору уунан толор уонна морозильникка уган, тоҥор. Итинник бэлэм бородууксуйа уһун кыһыҥҥа сайыны санатыа, чэлгийэн турбут оҕуруотуҥ туһунан үтүө өйдөбүлү өрүкүтүө.

Тууһааһын

Сууллубут укуруобу сотторго сытыаран, куурдан баран, силиһин быс. Суон отторун быһан бырах. Сибиэһэй, эдэр отун бытархай гына кырбаа. Кырбаммыт укуруопка аҥаарын саҕа тууһу кутан баран, оргутуллубут бааҥкаларга угуталаа. Үрдүгэр тууста кут. Бааҥканы ыга гына хаппахтаа. Маннык тоҥоруллубут укуруоп эмиэ састаабын, сытын, амтанын сүтэрбэт. Билигин эрэ кирээдэттэн киллэриллибит укуруоп аска кутуллубутун курдук өйдөбүлү биэрэр. Ас буһарарга укуруоп туустааҕын учуоттуур наадалаах.

Хатарыы

Аска туттарга олус табыгастаах. Саамай үчүгэй көрүҥ – салгыҥҥа хатарыы. Оннук хатарыллыбыт укуруоп өр буолту буолбат. Онуоха укуруоп саһарбыт лабааларын ыраастаа, силиһин быс. Ыраас сүүрэ турар уу анныгар сууйан баран, куурт. Ол кэнниттэн 10-15 оту тэҥҥэ тутан, хараҥа, сөрүүн уонна салгыннаах сиргэ хатара ыйаа. Укуруоп хаппытын кэнниттэн хордуон эбэтэр муос хоруопкаҕа, эбэтэр таҥас саппыйаҕа харай. Итинник ньыманан сэлээппэлэммит укуруобу эмиэ харайыахха сөп. Хатарыллыбыт укуруобу ханнык баҕарар бүлүүдэҕэ буһа турдаҕына кутуохха эбэтэр остуолга ууруох иннинэ үрдүгэр табыгынатыахха сөп.

Укуруобу бытархай гына кырбаан баран хатарыахха эмиэ сөп. Онуоха салгыннаах сиргэ, холобур, күүлэҕэ, кумааҕы үрдүгэр чараас гына тарҕатан хатарыллар. Укуруобу кэмиттэн кэмигэр эргитэн биэриэххэ наада.

Духуопкаҕа хатарыллыбыт укуруоп эмиэ кыһын битэмиининэн хадаҕалыа. Кыра гына кырбаммыт укуруобу духуопка долбууругар тарҕата ууран баран, 50 кыраадыстан итии духуопкаҕа аһаҕас ааннаах хатарыллар. Укуруоп ото умайан хаалбатын курдук, көрөн олорон эргитиэххэ наада. Хатарыллыбыт укуруобу сойутан баран, кыстыыр иһитигэр ууруллар. Укуруобу хаппахтаах истикилээҥкэҕэ эбэтэр хордуон хоруопкаҕа харайар ордук. Күн уотугар хаппатын диэн, ыскаап иһигэр уга сылдьыллыахтаах.

Моркуоп

Билигин хайа да хаһаайка куукунатыгар моркуоба суох сатаммат. Бу оҕуруот аһа олус элбэх иҥэмтэлээх битэмииннээҕин ааһан, тотоойу уонна дэлэй. Билигин хаһаайкалар моркуоптарын биэдэрэнэн таһан эрдэхтэрэ. Онон дьиэ аайы моркуоп сии сылдьар оҕо хайаан да баар буолуохтаах. Моркуобу уһун кыһыны быһа сииргэ хайдах харайабыт?

Кумахха харайыы

Онуоха сир кумаҕа, уу уонна дьааһык наада. Кумах моркуоп сиигин тутар, сытыйартан харыстыыр, биир сылааһы тутар. Кумах сииктээх буоларын туһугар биир биэдэрэ кумахха биир лиитирэ уу кутуллар. Дьааһык түгэҕэр 3-5 см гына кумаҕы тарҕата ууран баран, моркуобу бэйэ-бэйэтигэр таарыйсыбатын курдук сааһылаан ууруллар. Ол кэнниттэн кумаҕынан саба ууруллар. Салгыы эмиэ моркуобу сааһыланыллар. Ити курдук, хас да хос ууруохха сөп.

Көөбүлгэ харайыы

Ыраас көөбүл уонна дьааһык наада. Көөбүл тэллэй үүнэрин, бактыарыйа олохсуйарын бохсор. Кумахха курдук, эмиэ кыратык сииктээх көөбүлгэ моркуоптары хас да хос сааһылыы ууруллар.

Салапаан саппыйаҕа харайыы

5-30 кг иэннээх салапаан саппыйалар наадалар. Сөрүүн сиргэ саппыйа аһаҕас сытыан наада. Моркуоп сытан эрэ углекислай гааһы таһаарар. Ол аһаҕас мөһөөччүккэ аҕыйах буолар. Оттон сабан кэбистэххэ, гаас кислороду баһыйан, моркуоп сытыйыан сөп. Өскөтүн сабар да буоллахха, кыра хайаҕастары оҥоруохха наада. Мөһөөччүктэр сиигирэр буоллахтарына, моркуоптаах дьааһык таһыгар кураанах испиэскэни уурар ордук.

Көстүрүүлэҕэ харайыы

Улахан эмээл көстүрүүлэлэр наадалар. Моркуобу үчүгэйдик сууйан баран, отун, төбөтүн быһан, күн уотугар куурдуллар. Миискэҕэ моркуобу туруору сааһылаан баран, тирээпкэнэн бүрүйүллэр уонна ыга хаппахтаныллар. Сөрүүн сиргэ итинник харайыллыбыт моркуоп кыһын устата хайдах баарынан турар.

Луук хаҕыгар харайыы

Дьааһыктар уонна луук, чосунуок хахтара наадалар. Эрдэ этиллибит көөбүлгэ харайыы ньыматынан дьаһайыллар.

Кирээдэҕэ харайыы

Бириэмэ булан, оҕуруоттарын сатаан хомуйбатах дьоҥҥо быыһанар суол баар! Сорох оҕуруотчуттар моркуобу үүммүт кирээдэтигэр кыстаталлар. Онуоха моркуоп отун быһаллар. Кирээдэ үрдүгэр кумах кутан баран, салапаанынан бүрүйэллэр. Ол үрдүгэр көөбүлү, хара буору, онтон рубероиды кутан баран, үрдүнэн салапаанынан бүрүйэллэр. Итинник харайыллыбыт моркуоп сип-сибиэһэй уонна өссө да сир сыттаах, амтаннаах буолар.

Сүбүөкүлэ

Биири өйдүөххэ наада: сүбүөкүлэни бастакы хаһыҥ иннинэ хомуйар ордук. Үлүйбүт сүбүөкүлэ өр харайыллыбат. Сылаас уонна ардахтаах күһүн буоллаҕына, эрдэ хомуйуллуохтаах. Элбэх ууну оборбут сүбүөкүлэ саһарар уонна хатар.

Сүбүөкүлэни кураанах күҥҥэ хомуйар ордук. Хомуйуох 2-3 нэдиэлэ иннинэ уу кутуллан бүтүөхтээх. Сүбүөкүлэ күрдьэҕинэн хостонуохтаах. Отун 1,5 эрэ хаалларан баран, быраҕыллар. Ол кэнниттэн сүбүөкүлэни күн уотугар хас да чаас куурдуллар. Бу култуураны сууйар көҥүллэммэт. Хаҕын таарыйбат гына сэрэнэн буорун ыраастаныллыахтаах. Сытыйбыт, алдьаммыт сүбүөкүлэни уһун кэмҥэ харайыллыбат.

– Сүбүөкүлэни 2-3 кыраадыс тымныыга харайыллар. Онтон сылааска кини кыратык уһуур. Сүбүөкүлэ хортуоппуй таһыгар олус үчүгэйдик кыстыыр. Сүбүөкүлэни кытта хортуоппуйу булкуйа уурдахха, бэйэ-бэйэлэригэр сииктэрин бэрсэллэр.

– Оҥкучахха эбэтэр сөрүүн сиргэ кумахтаах дьааһыкка тарҕата ууран баран, үрдүгэр кумах кутан харайыахха эмиэ сөп. Арай дьааһык хайаан да хайаҕастаах буолуон наада.

– Салапаан саппыйаҕа эмиэ харайыахха сөп. Бастаан саппыйа айаҕын ыга сабан баран, сиигирбитин кэнниттэн арыйан эбэтэр хайаҕастаан биэриэххэ наада.

– Сөрүүн харааска эбэтэр сылытыллар тэпилииссэҕэ 40 см дьаама хаһан, сүбүөкүлэни тарҕата ууран, онтон үрдүгэр соломону ууран баран, буорунан бүрүйэр ньыма эмиэ баар.

– Сүбүөкүлэ олус уһуннук буһарын иһин, сорох хаһаайкалар фольгаҕа суулаан духуопкаҕа буһаран баран, тоҥороллор. Оннук сүбүөкүлэни салаакка туттар ордук.

Саха сирин кыһына олус уһун уонна тыйыс. Бэйэ кирээдэтиттэн ылыллыбыт оҕуруот аһа кыһын устата күүһү-уоҕу биэриэҕэ. Оҕуруоту үүннэрэр кыаҕа суох дьоҥҥо мантан күһүн атыы-эргиэн дьаарбаҥката көмө буолуоҕа. Мындыр өй уонна сатабыл күүһүнэн кыһыммытын дьоһуннук көрсөргө бэлэмнэниэҕиҥ!