Күһүҥҥү куобах күрэҕэр

 

   1978 с. күһүнэ. Мин анал үөрэҕи бүтэрэн, улуустааҕы милииссийэҕэ үлэлии сылдьабын. Балаҕан ыйын тиһэх күннэрэ, куобах кэмэ. Оччолорго киин улуустарга – куобах мэнээгэ. Онон нэ­һи­лиэктэр куобаҕы турардыын-турбаттыын бары тах­сан күрэтэр буола сылдьы­быттара. Улуус тэрилтэлэрэ саҥата суох ким төһөнү кыайбытынан куоталаһаллара. Би­һиги, милииссийэлэр, онтон хаалыахпыт дуо, бары эр дьон буоллахпыт. Инньэ гынан суут-силиэстийэ, борокуратуура – барыта 24 киһи – Бээрийэҕэ барар буоллубут. Уолаттар онно сирдьитинэн доҕордорун, кэлин улуу эмчит буолан бар дьон ытыктабылын ылбыт Гууруй Турантаайабы кэпсэппиттэр.

 

   Кини – оччолорго саас ортолоох, биһиги аҕа табаарыспыт. Болдьоспут күммүтүгэр массыына куусабыгар тиэллэн тиийдибит. Гууруйбут эбии икки бырысыаптаах тыраахтары кэпсэппит. Онно куобахпытын тиэйиэхтээх үһүбүт.

   Бултуур сирбитигэр халлаан сырдыыта тиийдибит. Тохтообут сирбит икки туруорбах балаҕаннаах. Онтуларбыт сайынын отчуттар хонор-өрүүр буоланнар, киһи быр бааччы хонор сирдэрэ. Онон асчыттары хаалларан баран, Гууруйбутун батыһан бултуу бардыбыт.

 

 

   Бээрийэ – үөс сир курдук алааһа, киэҥ сирэ суох үрэх дойду. Онон биир үрэх тү­гэҕэр тиийэн тохтоотубут. Сир­дьиппит Гууруй, массыынаттан түһээт, дьаһайбытынан барда. Ходуһаҕа үтэн киирбит уһун синньигэс титирик ойууру тараахтаан, куобаҕы тумуска ыган ныһыйтыахтаах үһүбүт.

   Гууруй, чиҥ-чиҥник быһы­та саҥаран, олох сэриигэ киирэн эрэр саллааттары дьаһа­йар курдук хамаандалыыр. Ол иһин киһибитин бары Генерал диэн ааттыы оҕустубут. Кырдьык, саалаах дьон сирэйбит-харахпыт туран, саллаакка чахчы майгыннаан эрдэхпит.

   Генералбыт биһигини дьа­һай­таат, икки тырахтарыыһын уонна суоппарын кытта төттөрү тоһуйа барда. Биһиги, «саллааттар», тыабытын бы­һан сэлэлии турдубут. Манна эмиэ туспа хамандыырдаахпыт – холуобунай ирдэбил иниспиэктэрэ Кууһумун Станислав. Силиэдэбэтэл Боппуоп Сэмэн, профилактика иниспиэктэрэ Окойуомап Дьууруй, Баһылайап Киэсэ, биир учаскыабай уонна мин кыра «тойонтон» – Кууһумунтан ырааппаппыт. Тоҕо диэтэххэ, «атаакаҕа» киириэх иннинэ ки­һибит кыра-кыралаан, көрөн «наркомовскай» кутаттыыр.

 

 

   Бары миэстэбитин булан баран Кууһумун хамаандатынан тараахтаан саҕалаатыбыт. Былаан быһыытынан, хаһыы­таа­бакка хаамыахтаахпыт.

   Саҥардыы хоҥнон эрдэхпитинэ, иннибитигэр муус ма­ҥан куобахтар көстү­тэлээ­битинэн, ону тэҥҥэ саалар тыастара бачыгыраабытынан бардылар. Мин, дьи­ҥэр, оҕо эрдэхпиттэн дой­дубар – Да­баадымаҕа – куобахха сыл­дьыһар этим эрээри, маннык хойууну өссө көрө илигим. Инньэ гынан бастакы уххаммар көрбүт кыылбын харса суох ытыалаан, өтөр үрүсээгим туолан хаалла, ордугун илиибэр туттум. Ол да буоллар саа ылар сиригэр куобаҕы көрдүм эрэ, тутуурбун ыһык­таат, ыппытым эрэ баар буолар.

   Ити курдук тумуспутугар чугаһаан кэллибит. Куобах ыгыллан, биир кэм элэҥнээн, саабыт тыаһа тибиргээн олорор. Букатын сэрии курдук. Ол да буоллар сотору намыраан ньим барда. Чочумча Генералбыт ха­һыы­таан, «куобаҕы хомуйан манна тахсыҥ!» диэн буолла.

   Булпутун аҕала-аҕала, тыраахтар бырысыабыгар тамнаабыппыт, быһа холоон, 200-чэ куобах буолла. Дьэ, биир сырыыга элбэх диэтэҕиҥ.

   Итиччэ бултуйбут дьон Ге­нералбыт таһыгар мустан күл­сүү-салсыы, былдьаһа-был­дьаһа ким хайдах, төһөнү өлөр­бүтүн туһунан кэпсэтэ-ипсэтэ турдахпытына, киһибит күлэ-күлэ «чэ, бардыбыт, билигин өссө элбэх куобахтаах сиргэ тиийиэхпит» диэбитигэр, үөрэн сахсараҥнаһа түс­түбүт.

 

 

   Бээрийэттэн Түүлээххэ барар суолга обургу үрэх баарыгар тиийэн тохтоотубут. Ге­нералбыт кэпсээнинэн, үрэ­ҕи туоруур эргэ мас күргэ Сэттэ Тааҥкалаах диэн үһү. Бу күргэни эмиэ сахаҕа киэҥник биллэр Түүлээх киһитэ, норуот ааттыырынан, Мойуор Оллооноп оҥорбут. Кини күргэни сэрииттэн кэлээт туппут уонна бүтэрэн баран үрдүгэр туран ыстаҥалаан көрөн баран, «сэттэ да тааҥканы уйууһу!» диэн саҥа аллайбыт. Онтон ыла күргэ итинник ааттаммыт.

   Мин Миитэрэй Оллоонобу бэйэтин кэмин чаҕылхай киһитинэн ааҕабын. Кини сэрии бүтүүтэ мойуор сыбаанньалаах бүтүн батальону салайбыт. Өссө, буолаары буолан, тааҥкабайы. Кини хамаандалыыр батальона биир бастакынан Польшаҕа киирэн аатырбыт Освенцим лааҕыры босхолообут. М.Оллооноп онтон уон аҕыстаах нуучча кыы­һын булан, кэргэн ылан дойдутугар аҕалбыт. Дьэ, уол оҕото диэтэҕиҥ!

 

 

   Ол курдук кэпсэтэ турдахпытына, биһигиттэн тыаһыр­ҕаан буоллаҕа, ыраахтан икки тайах баран эрэрин ким-хайа иннинэ Дьууруйбут көрө охсон, «оо, тайахтар, тайахтаар!» диэбитинэн биһигиттэн тэйэ түһээт, омунугар доруоп саатынан иккитэ ытан хаалла. Онуоха Генералбыт: «Ок-сиэ! Хата, биһиги киһибит улахан саа ылбат сириттэн доробуунанан тапта быһыылаах», – диэбитигэр, элбэх киһи күлэн тоҕо бардыбыт. Онтон ыла Дьууруйбут күн бүгүҥҥэ диэри «Доруобунньук» диэн ааттана сылдьар.

   Итинтэн үрэҕи кыйан, балайда уһун сири батан, хо­дуһаҕа түстүбүт. Генералбыт эппитин курдук, дьэ, хойуу куобах бу үрэх кытыыгар баар буолар эбит. Мин бу сырыыга уруккум курдук көрбүт куобахпын сонно ыппакка, хаһыытыы-ха­һыыты ин­ним диэки хаамабын. Оттон куобах элэҥ­нэс, сорох куттаммакка утары сүүрэн кэлэн ардыбытынан ааһар, сорох үрэҕи харбаан уҥуор тахсан куотар.

   Биирдэ хаҥас кынакка киһи хаһыытаата-кыланна эрээри, бэйэбит хаһыытыы иһэр буолан кыһамматыбыт. Өтөр куо­бахпытын тумуска үүрэн аҕа­лан, балачча сэриилээтибит.

   Ити күрэтиигэ 300-чэ куобах өлбүт. Эмиэ үөрүү-көтүү буолла. Барыбытыттан ордук судьуйабыт Мэхээлэ Боппуоп оргуйар. Кини хаҥас кынатынан истэҕинэ, бастаан биэс-алта куобах ходуһанан киирэн төттөрү түспүт. Өр буолбатах, олору батыһан өссө элбэх куоппут. Онуоха Мэхээлэ ыксаан, хаһыыра-хаһыыра, ходуһаҕа киирэн күөйэ сатаабыт эрээри кыайбатах. Биһиги кини абаккарбыт хаһыытын истибит эбиппит.

   Уолаттар оччолооҕу таах хаалыахтара дуо, ол ходуһабыт тута Судьуйа Сүүрэкэлиир Хо­дуһата диэн ааттанна.

 

 

   Киэһэ хонук сирбитигэр кэллибит. Күөсчүттэрбит Генерал аҕалбыт тайаҕын этин икки биэдэрэҕэ ыгыччы буһа­ран кэбиспиттэр. Отчуттар оҥор­бут уһун остуолларыгар олорон аһаатыбыт. Ыһык оҥос­тон аҕалбыт бытыылкаларбытын Генералбыт солбуйааччыта Кууһумун уопсай остуолга хомуйтаан ылла (сөп буоллаҕа, барыта – нуорманан). Генералбыт остуол баһыгар олорон хас да бириис олохтоото. Онно бастакы куобаҕы өлөрбүт киһиэхэ – судьуйабытыгар – бириис тиксэн, Мэхээлэбит үөрэн көө­ҕүнээтэ. Биир үүрүүгэ саамай элбэх куобаҕы өлөрбүт буолан, мин эмиэ бириис туттум. Отой дьоруой курдук сананныбыт.

   Аһылык кэмигэр араас кө­рүдьүөһү кэпсэттибит. Генералбыт биһигини хайгыыр: салайан үүрэ сылдьарга улгум, истигэн, быһатын эттэххэ, сүнньүбүт көнө, бэрээдэк бөҕө дьон үһүбүт. Буолумуна, төһөтүн да иһин, сорудаҕы толоро үөрэммит байыаннай дьон буоллахпыт.

   Элбэх күлүүлээх түбэлтэ­лэртэн биири өйдөөн хаалбыппын.

 

 

   Икки сыллааҕыта Гууруй тутар учаастак үлэһиттэрин салайан илдьэ сылдьыбыт. Онно биир үүрүү кэнниттэн биир киһилэрэ сүтэн хаалбыт. Күү­тэ сатаан баран куобахтаабакка, күнү быһа киһилэрин көрдөөбүттэр. Онтон булбакка, хонук сирдэригэр кэлэн олордохторуна, ол уолу атын биригээдэ дьоно булан, аҕа­лан биэрбиттэр.

   Киһилэрэ ол дьоҥҥо саата суох бэйэтэ эрэ тиийэн кэлбит. Кэпсээниттэн өйдөөтөххө, уол үүрэн иһэн, тугу сиэбитэ буолла, иһэ ыалдьан, саатын тииккэ өйөннөрөн баран, наадатыгар олорбут. Өтөр бүтээт, ойон турбут да дьонун ситээри, ыксаан, саатын умнан кэннилэриттэн сүүрбүт, онтон олох даҕаны хайысхатын сүтэрэн, мунан хаалбыт. Ол сылдьан атын куобахчыттар сааларын тыаһын истэн, онно тиийбит. Дьэ, буолар да эбит! Ол сааҕа ким да алҕас түбэһэ түспэтэх буоллаҕына, билигин да тиитигэр өйөнөн турдаҕа.

   Аһылык кэннэ биһиги биэс киһи эмиэ Кууһумуммутун ба­ты­һан иккис балаҕаҥҥа хоно таҕыстыбыт. Оттуллубут, сып-сылаас. Дьэ, биһиги онно кыратык «тэп» гыннара-гыннара хаартылаан имиттибит. Былыргы холумтан оһох сырдыгар эргэ төгүрүк остуол тула олорон кытаанах киирсии буолла. Оонньуу үгэнигэр балыйсан, кыратык ардырҕаһан да ыллыбыт, «һаккай» баран, кыһыытыттан остуолу да сутуруктаабыт баар буолла. Олох былыргы хаартыһыттар курдукпут. Итэҕэһэ диэн, тымтык тутааччы оҕолор эрэ суохтар.

   Бааҥҥа биир испиискэ мас – биир өлүү куобах. Сүүй­дүбүт да, сүүйтэрдибит да. Ол эрээри тиһэҕэр «тойоммут» сүүстэн тахса куобаҕы сүү­йэн, бүтүөххэ диэн тохтоотубут. Ордук ночооттоох Дьууруй биһикки буоллубут. Онон «тойоммутугар» хабалаҕа киирдибит.

 

 

   Сарсыарда эрдэ туран, атын сиргэ тиийэн, иккитэ кү­рэтэн эмиэ куобах бөҕөтүн өлөр­дүбүт. Иккис үүрүү кэнниттэн мустубуппутугар Генералбыт «хайа, уолаттар, сөп буоллугут дуу эбэтэр өссө кү­рэтэбит дуу?» диэбитигэр биһиги, ыраах айанныыр дьон, «сөп буоллубут» диэн тохтоотубут.

   Өтөхпүтүгэр кэлэн куобахпытын үллэһиннибит – икки күн барыта 1 045 куобах бултаммыт. Биирдии киһиэхэ 35-тии тигистэ. Дьэ, элбэх куобах диэтэҕиҥ. Мин ол куобахпын кыһыны быһа сиэбитим. Өссө кэһии гынан сороҕун кэргэним дьонугар Горнайга ыыппытым.

   Дьоммутун кытары быра­һаай­даһан, Гууруйбутугар улаханнык махтанан, эһиил күһүн эмиэ кэлиэх буолан, айаҥҥа туруннубут. Ол эрээри эһии­лигэр кэлбиппит – куобах олох эстибит этэ. Онно икки күн сылдьан нэһиилэ биэстиини эрэ бултаабыппыт. Онтон букатын даҕаны эстибитэ. Ол аата биһиги куобах тиһэх мэнээгэр сылдьыбыт эбиппит.

   Бу кылгас кэпсээммин олох чугас доҕотторум аатта­рыттан (кинилэр билигин ба­ры куоракка олороллор, Ис дьыала министиэристибэтин бэтэрээннэрэ, ол да буоллар билигин даҕаны араас эйгэҕэ үлэлииллэр-хамсыыллар) бу соторутааҕыта күн сириттэн бу­катыннаахтык барбыт аҕа табаарыспыт Гурий Иванович Турантаев сырдык кэриэһигэр аныыбын.