Булчут ыт этэ

 

Табалаах дьоно Аҕа дойду сэриитин кэмигэр судаа­рыс­тыбаҕа үгүс кылааннаах түүлээҕи – кииһи, саһылы, тииҥи туттаран, өрөспүүбүлүкэҕэ булчуттарынан биллибиттэрэ. Олортон биир бастыҥнара – Иннокентий Гаврильевич Эверстов.

   Лэгиэнтэй үчүгэй кэпсээнньит, сэһэнньит, былыргыны-аныгыны тэҥнээн кэпсиирин сөбүлүүр, кыра сааһыттан эһэтэ, аҕата үөрэппитинэн, булт диэн баран муннукка ытаабыт кырдьаҕас этэ.

   Биирдэ биһиги кинини кытта кустуу сылдьан “40 сыл бултаабыт кэмҥэр туох эмэ быһылааҥҥа түбэспитиҥ дуо? Кылгастык кэпсии түспэккин ээ” диэбиппит. Онуоха оҕонньорбут ааттаһыннара-көрдөһүннэрэ барбакка, биирдэ бөһүөлэктэн 10 көстөөх сиргэ Чуорунай диэн ытын кытта атынан бултуу сылдьан түбэспит быһылаанын кэпсээбитэ.

   – Аара биир сиргэ хонон, хоммут сирбиттэн сарсыарда эрдэ туран, былыргыта эһэм уонна аҕам бултаабыт үүтээннэригэр тиийэн кэллим. Урут ол сиргэ оҕо сылдьан аҕабын кытта биир күһүн бултаһан турардаахпын. Онтон ыла онно сылдьыбатаҕым, дэриэбинэ таһыгар, 10-15 килэмиэтирдээх сиргэ, бултуурум. Тоҕо диэтэххэ, кэлин кэргэннэнэн, оҕолордонон ырааппат буолбутум.

   Кэлин сопхуос тэриллэн эдэр булчуттар элбээбиттэрэ. Онон кинилэргэ үтүрүйтэрэн, дьонум сирдэригэр тиийдэҕим.

   Дьонум үүтээннэрэ үс киһи хонор ороннооҕо, көмүлүөк оһохтооҕо, таһырдьа ат баайар сэргэлээҕэ. Хата, мин дьолбор, хас да сыл устата эспэдииссийэ дьоно оҥостон олоро сылдьыбыт буоланнар, сэнэх этэ. Холкуос эспэдииссийэлэргэ ат биэрэрэ. Онон сайыны быһа сири кэрийэ сылдьан үлэлииллэрэ.

Дьиэм иһин көрөн, үөрэ санаатым. Барыта орун-оннугар эбит. Аппын илин атаҕын баайан, кыра көлүйэ баарыгар илдьэн ыытан кэбистим. Ыҥыырбын ыҥыыр уурар сис маска куурда ыйаатым уонна Чуорунайбыныын мас мастаан дьиэбитигэр тастыбыт. Ыппын хайытыллыбыт, мастаммыт маһы айаҕынан дьиэҕэ таһарга үөрэппитим. Аһыыр миискэтин эмиэ бэйэтэ ытыран дьиэҕэ киллэрэрэ. Оччоҕуна эрэ аһатааччыбын.

Аппын куска-хааска сатаан үөмэргэ эмиэ үөрэппитим. Сымнаҕас, сиргэмтэҕэ суоҕа. Бултуурбар үксүн сиэтэ сылдьааччыбын. Оччоҕуна ханнык да ат сиргэмсэҕэ суох буолар баҕайыта. Киһини доҕор оҥостор, эрэнэр.

Сарсыныгар аппын ыҥыыр­даан бултуур сыһыылар­бытын көрө бардыбыт. Онтон эргиллэн кэлэн баран, аны эбиэттэн киэһэ дьиэбит биир өттүгэр сырыттыбыт. Кыра күөллэрбит тоҥон эрэллэр этэ. Үрүйэлэр сорҕолоро эмиэ мууһунан бү­рүллэн сыталлара. Сирбитигэр куобах ороҕуттан атыны көр­бөтүбүт. Хаар түспэтэх буолан, туох баара биллибэт.

   Киэһэ аппын икки илин атаҕын баайан баран аһата ыыттым. Чуорунайым маспын таһан биэрбитинэн киирэн дьиэбин отуннум уонна ыппын таһырдьа хонноро таһаардым. Ол түүн үс чаас саҕана ытым мыраан диэки көрө-көрө үрдэ. Арааһа, тугу эрэ сибикилээтэ быһыылаах.

  Сарсыарда турбутум, хаһыҥ түспүт, сир тоҥон атах тыаһа лоһугурас буолбут. Маннык бириэмиэҕэ мыраан үрдүгэр ат атаҕын тыаһа иһиллэр буолан, улахан булт ыраахтан күрэнэр. Ол иһин аппын хаалларан бардым.

   Хааман иһэн көрдөххө, онно-манна эбээкий, тайах суоллара көстөллөр. Чуорунайым саҥа сиргэ тахсар буоллахха, хаһан да миигин куота барбат, сытыргыы-сытыргыы, оргууй кэннибиттэн батыһар идэ­лээҕэ. Үөрэтиитэ оннук этэ. Тугу этэрбин өйдүү сатыыр курдук туттара-хаптара, сирэйбин-харахпын одуулааччы. Олус өйдөөх, саха ыта этэ. Ол иһин дьиэбэр киирдэхпинэ, ытым өйө-төйө ыһыллыбатын диэн, бөһүөлэктэн 3 килэмиэтирдээх сиргэ бүк олорор оҕонньотторго хаалларааччыбын.

   Сирбитин кэрийэн, туох баарын-суоҕун көрөн-истэн баран, астынан, дьиэбит диэки эргилиннибит.

   Арай, мырааммын түһэн иһэн көрдөхпүтүнэ, биир ыҥыыр тутуурдаах киһи аппын батыһа сылдьар. Бачча ыраах сиргэ ким кэллэҕэй диэн дьиибэргии санаатым. Аны туран, ол киһи аппар чугаһаатаҕына, атым барахсан иннин диэки ойон биэрэн иһэр. Онтон өйдөөн көрбүтүм, доҕоор, киһи диэбитим олох даҕаны эбээкий эбит! Дьэ ыксаатым, саабын иннибэр туттум, ону кытта ытым сыт ылаат, кэннибэр испит бэйэтэ эмискэ атын диэки ойдо уонна тиийээт, үрэн моргуйда. Эһэ ыппын эккирэтэн, тула холоруктаатылар.

   Утаакы буолбата, аны, эһэ миигин таба көрөн, утары сүү­рэн истэҕинэ, хата, ытым эмэ­һэтигэр түһэн онно аралдьытта. Эмиэ биир сиргэ эргийбитинэн-кулахачыйбытынан бардылар.

   Чуорунайым эһэни миэхэ ыытар санаата суох. Эбээкий мин диэки хайыһыах курдук буоллаҕына, борбуйугар түһэн, төттөрү эргилиннэрэр.

   Ол курдук үстэ эргийдилэр. Онтон биир түгэҥҥэ хойуу талах иһигэр киирэн истэхтэринэ, адьырҕаны ытан көрдүм эрээри, анарааҥҥым часкыйа түһээт, суох буолан хаалла. Арааһа, сиирэ-халты таптарда быһыылаах.

   Ытым бэрт куһаҕаннык “ньах” диирин иһиттим. Хойуу талахха сэрэҕэ бэрт буолууһу диэн, аппын тутан, ыҥыырдаан, үөһэттэн көрөргө сананным. Саам сомуогун туруорбутунан, оргууй аҕай талах быыһынан киирдим.

   Балай да барбытым кэннэ туох да сибики биллибэтэ. Арай өйдөөн көрбүтүм, иннибэр ытым илин холо сытар эбит. Оттон бэйэтэ буоллаҕына уонча миэтэрэлээх сиргэ ыйылыы сытаахтыыр. Хайыыр да кыах суох буолла. Холун аҕалан, миэстэтигэр саба тутан баран баайдым уонна атым үрдүгэр ууран кэлгийдим. Оннук айаннаан үүтээммитигэр кэллибит.

   Сарсыарда эрдэ туран ыппыныын аһаатыбыт. Чуорунайы кытта уонча сыл олус үчүгэйдик тапсан булт бөҕөнү бултаабыппыт. Онтон ыла үчүгэй ыкка тиксибэтэҕим. Онон ол сиргэ бултаан бүппүтүм. Дэриэбинэҕэ төннөргө күһэллибитим. Бараары туран ыппын өлөрүөхпүн илиим барбатаҕа. Ол иһин оронугар кэлгийэн баран, туох баар аһым тобоҕум иннигэр ууран биэрбитим уонна ытыы-ытыы, сүүһүттэн сыллаан баран, тахсан барбытым. Кини эмиэ өтөр өлөрүн, мин букатыннаахтык тахсан баран эрэрбин биллэ быһыылааҕа: ытыы хаалаахтаабыта.