Петр Тимофеевич Михайлов – Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Харьков туһаайыытынан элбэх киһи өлүүлээх уоттаах сэриигэ кыттыбыт саллаат. Кыра-хара омуктары өлөр өлүүгэ бастакынан инники кэккэҕэ ыыталыыллара. Ол кистэл буолбатах. Ильмень күөлгэ эмиэ биир оннук дьаһал этэ. Ону таһынан сэрии кэмигэр араас үлэҕэ сыччах күрдьэх тутуурдаах сылдьыбыт саллаат эмиэ элбэҕэ.
Олор, биллэн турар, өстөөх төгүрүктээһинигэр түбэстэхтэринэ, билиэҥҥэ түбэһэллэрэ өйдөнөр. Урут Петр Тимофеевич сэриигэ сылдьыбыт ыар сылларын айаҕа аһыллан кэпсээбэт этэ. Бэл, оҕолоругар, сиэннэригэр кэпсээбэтэх эбит. Барытын сурах хоту эрэ истэрбит. Өстөөх тааҥкалара субу баргыйан кэлэн өлө сытар, бааһыран нэһиилэ тыын былдьаһа сытар саллааттар барахсаттары илдьи тэпсэн, “өтүүктээн” ааһалларын, хайа киһи тулуйан ахтыай... Өстөөхтөр лааҕырдарыгар уҥуох-тирии буолбут билиэннэйдэри күннэтэ тыыннаахтыы уматалларын, хайа өй мэйдээх саныай... Быыһаммыттарын кэннэ, аны, бэйэлэрин дьонноруттан “таҥнарыахсыккын” диэн дьаралыктаналлара, ыттыы кырбаныылара, ама, хайа бэтэрээҥҥэ харах уутун таһаарбат буолуой... Хата, өлүөн иннинэ олохтоох суруйааччыга – Николай Егоровка – кэпсээн кэбиспитэ кинигэҕэ киирбит эбит. Түмээһэ Бүөтүрүн бу суос-соҕотох ахтыыта диэтэхпинэ, сыыстарбат буолуохтаахпын. Петр Михайлов үлэ удаарынньыга, икки кыыс, биир уол аҕата, элбэх сиэн эһэтэ. Хата, биир дойдулаахпыт, сиэннэрин, хос сиэннэрин көрөр дьоллоох буолан, өстөөх оһоҕор тыыннаахтыы уматыллыбатах эбит.
Туйаара СИККИЭР.
“Күндэйэҕэ Петр Тимофеевич Михайловы ытыктаан “Түмээһэ Бүөтүрэ” диэн ааттыыллара. Кини Күндэйэҕэ 1963 сылга үлэҕэ киирбит оскуоланы, 1967 сылга тутуллубут кулуубу, араас тэрилтэ, ыал дьиэлэрин, хотоннору, сайылыктары тутуспут болуотунньук этэ. Миэхэ 1990 сыллаахха Улуу Кыайыы 45 сылынан кэпсээбитин, оччолорго оройуоннааҕы “Ильич уоттара” хаһыакка таһаартарбытым.
Үөрэх диэн суох. Ол да буоллар, холкуоспар биригэдьиир, бэрэссэдээтэли солбуйааччы этим. 1941 сыллааҕы бастакы хомуурга Чакыртан 40-тан тахса буолан Сунтаарга киирбиппит. Сэбиэппит Мисаил Васильев, дьоммун барытын ыллыгыт диэн, үс киһиэхэ фроҥҥа барартан тохтотон эрэр бронь бэрдэрбитэ. Миигиттэн эмиэ ыйыта сылдьыбыттарын аккаастаммытым, доҕотторум бары тутуспутунан баран эрэллэрэ. Туруктаҕа диэри сатыы барбыппыт.
Улан-Удэҕа тимир суол байыаннай сэриилэрин 9-с пуолкатыгар үс ый үөрэммиппит. Сунтаартан элбэх этибит. Хомсомуол оройуоннааҕы кэмитиэтин сэкирэтээрэ Конон Архипов, үп салаатын сэбиэдиссэйэ Константин Прокопьев, үөрэх салаатын иниспиэктэрэ Николай Екатеринов, учуутал Василий Степанов уо.д.а. курдук үөрэхтээх дьон бааллара. Онтон пуойаһынан соҕуруу ыыппыттара. Балашов куоракка тиийэн, түөрт ый аэродром тутуутугар, тимир суол өрөмүөнүгэр үлэлии-үлэлии, салгыы үөрэммиппит. Ас быстар мөлтөҕө, саатар, ыраас иһэр уубут суоҕа. Үлэ ыарахана. Тимир суол ыарахан шпалаларын, ыстаал эриэлсэлэрин эт санныбытынан таһан, үрдүк томтор курдук куппут буорбутун дэхсилээн уурарбыт. Сааскы хаар ууллубут кирдээх уутун, чалбаҕын иһэн, элбэх киһи иһэ ыалдьан, өлөр өлүүгэ былдьаммыта.
1942 сыл ыам ыйын саҥатыгар Харьков туһаайыытынан инники кирбиигэ киирбиппит. Элбэх хаан тохтуулаах, өлүүлээх-сүтүүлээх ынырык кыргыһыылар буолбуттара. Бинтиэпкэ тутуурдаах саха саллаата онно үксүгэр кыттыбытым. Уҥуоҕум улахан буолан, хамандыырдар таба көрөн иһэллэрэ. Туох эмэ сорудаҕы толоро барыы буолла да, өрүү миигин талаллара. Биир хабараан атаака кэмигэр өстөөх траншеятын ыллыбыт. Мин, бинтиэпкэбин туппутунан, траншея устун сүүрдүм. Баҕар, ханна эмэ тыыннаах ньиэмэс саһан, кирийэн олороро буолуо. Өлбүт, туора-маары охтубут ньиэмэс элбэх. Олору үрдүлэринэн атыллыы-атыллыы баран истим. Арай траншея эргииригэр биир ньиэмэс олорор. Бастаан чуут ыта сыстым. Онтон өйдөөн көрбүтүм, тоҕо ыттарбыт иһиттэн оһоҕоһо субуллан тахсыбыт. Ону синиэлигэр суулуу сатыыр. Мин ону көрөн, аччык эрэ буолан, хотуолаабатым быһыылаах. Тыынын салгыырга илиим барбата, ааһа сүүрэ турдум. Сотору ньиэмэстэр хардары атаакалара саҕаланна. Хас да тааҥкалаахтара буору бурҕатан, уотунан уһуутаан, олох бу кэллилэр. Биһиги буускабыт суох, уолаттар “матыйар” диэн анал саанан (ПТР – противотанковое ружье) ытыалыы сатаабыттара эрээри, инниттэн хотуппаттар этэ. Биир тааҥка биһиги хорҕойбут траншеябыт аҥаар муннугуттан “өтүүктээн” барда. Ол аата, төттөрү-таары кирдиэхтээн, дьону тэпситэлиир. Саллымар дьыала. Аны кыранаатабыт эмиэ суох. Хата, лиитирэ аҥаардаах арыгы иһитигэр кутуллубут сэлээркэлээх бытыылкалаахпыт. Ыстапаан Чыычаахап диэн Уус Алдан уолун кытта биирдии бытыылканы тутан баран, траншея эргииригэр кэтэһэн турдубут. Мин табах тардыбаппын, ол иһин испиискэм да суох. Чыычаахабым испиискэтигэр, хата, аҕыйах сото ордубут эбит. Тааҥка өрө бааҕынаан бу кэллэ, траншеяны өтүүктээри, биһиэхэ ойоҕоһунан буолла. Тыаһа-ууһа, сыта-сымара сүрдээх. Ыстапаан умаппыт бытыылкатын бырахта. Оруобуна уматыгын бааҕын кэннигэр түһэрдэ. Уот күлүбүрээн эрдэҕинэ, онно бытыылкабын кыыраттым. Бытыылка тимиргэ охсуллан үлтүрүйээтин кытта, уокка уматык түспүтэ эбиллэн, тыас сатараата. Тааҥка бэйэтэ да оҕунуоҕа, уматыга кэннигэр дэлби тохтон биһиллибитин биһиги уоппут күөдьүтэн биэрдэ. Умайан эрэр тааҥка мотуорун умуруорбакка эрэ, хорус гынан тохтоото. Үөһээҥҥи лүүгэ аһыллаатын кытта, хап-хара таҥастаах киһи тахсаары түөһүн тылыгар диэри быкпытын бинтиэпкэбинэн ытан, моонньуга түһэрдим. Тахсар лүүккэ ыйанан хаалла. Сотору тааҥка баага эһиннэ да, бүтүннүү уот кутааҕа кубулуйда. Ыстаал тимир кумааҕы курдук умайарын онно көрбүтүм. Уопсайа икки ньиэмэһи дьиҥ чахчы дьууктаабыппын илэ көрбүтүм. Оттон ытыы, кыранаатаны быраҕыы элбэх этэ. Онно биир-икки ньиэмэс хайаан да табыллыбыт, өлбүт буолуохтаах...
От ыйын саҕаланыыта Купянскай–Валуйки диэн сирдэри ситимниир тимир суол өрөмүөнүгэр ыыппыттара. Сүүстэн тахса этибит. Бары тимир күрдьэх, хойгуо сүгэһэрдээхпит. Бинтиэпкэ аҕыйах сержаҥҥа эрэ баар. Артылыарыйа сэнэрээттэрэ дуу, сөмөлүөт буомбалара дуу урусхаллаабыт тимир суол шпалаларын, эриэлсэлэрин көннөрө сатыы сырыттахпытына, тааҥкалаах, массыыналаах, матасыыкыллаах ньиэмэстэр ыга сүүрдэн кэллилэр. Бинтиэпкэлээх дьоммут ытыалыы сатаатылар эрээри, ити үлүгэр сэриини хантан тохтотуохтарай? Взводнайбыт нагаанынан бачырҕатан көрөн баран, бүтэһик буулдьатынан төбөтүн хампы ытынан кэбистэ. Оттон биһиги, күрдьэхпитин быраҕа-быраҕа, куота сатыыбыт. Киллэм хонууга матасыыкыллаах ньиэмэстэр ханна гыныыһылар?! Бүлүмүөтүнэн киптэрэ-киптэрэ, бу ситэн, эргийэн кэбистилэр. Аны мин атахха таптардым. Бүттэҕим ол. Билиэҥҥэ түбэһэн хааллыбыт. Дьэ, итинтэн ыла унньуктаах уһун, эрэйдээх олоҕум саҕаламмыта. От ыйын өҥүрүк куйааһа сатыылаан, атаҕым бааһа сэтэрээн, сүүлэ иһэн, биир эрэй. Хата, уҥуоҕум бүтүн буолан уонна саха уолаттара көмөлөһөн абыраабыттара.
Украина Белая Церковь диэн куоратын кытыытыгар улахан хонууга хатыылаах боробулуоханан төгүрүтүллүбүт сиргэ билиэннэй бөҕөнү мунньубуттара. Апчаарка ыттаах ньиэмэстэр харабыллыыллар, ас, уу диэн суох. Биирдэ эмэ уһаакка кутан аҕалар сиикэй ууларыгар кыайан тиксибэккэ эрэй бөҕө. Оттон килиэп, хааһы туһунан этэ да барыллыбат. Хата, хонуу буор буолуор диэри тэпсиллэ илигинэ сэбирдэхтээх аҕыйах оту булан, атахпар эргитэ сылдьан баайан, сүүлэ испитин арыый тартарбытым. Уолаттарым быыкаайык кэнсиэрбэ бааҥкатын ортотунан уу аҕалан биэрэллэригэр баһыыба. Киһи бөҕө өлбүтэ, сорохтор ыксаан, собус-соруйан хатыылаах боробулуохаҕа баран түһэллэрин, харабыллар ытан иһэллэр. Онтон сатыы хаамтаран, Киев таһынааҕы Дарница лааҕырга аҕалбыттара. Наһаа элбэх киһи сылбах курдук тэлгэнэн сытара, хаамар да, олорор да сир суох. Күнүс ардах ыаҕастаах уунан кутар, ибили сытыйан хаалаҕын, аны ол дойду түүнэ наһаа тымныы уонна тыаллаах. Дьон быыһыгар симиллэн киирэн, көхсүгүнэн сыстыһан олороохтуугун. Киһи бөҕө суорума суолламмыта. Күннээҕи үлэбит диэн – өлбүт дьону таһан тахсабыт. Ону киэҥ баҕайы дириҥ ханаабаҕа үрүт-үрдүлэригэр быраҕаттаан, туоларын саҕана көмтөрөллөр. Бу лааҕырга элбэх саха хаалбыта. Мин биир дойдулаахтарбын эрэ билэттиир буоллаҕым: Конон Архипов (Хадан), Афанасий Мазин (Сунтаар), Семен Аввакумов (Хоро), сорохторун умнубуппун.
Итинтэн ыла омук сирдэрин араас лааҕырын кэрийэн, Германия Федеративнай Өрөспүүбүлүкэтин (ФРГ) Дортмунд куоратын лааҕырыгар тириэрдибиттэрэ. Үөрэҕэ суох буолан, ханна-ханна сылдьыбыппын билии суох. Крематорий оһоҕун турбата баарыттан-суоҕуттан, лааҕыр төһө суостааҕын-суодаллааҕын араарарым. Дортмунд лааҕырыгар тимири уһаарар собуокка хаарбах тимири таһарга үлэлэппиттэрэ. Үксэ биһиги дойдубутун утары сэриигэ умайбыт, алдьаммыт тааҥка, бууска, борохуот, пуойас тимирдэрэ этилэр. Наһаа сылаалаах этэ, астара эмиэ дьаабы. Күҥҥэ 150 кыраам уотурбалаах килиэп дуома, икки-үс хамыйах тыыкыба балаанда (хааһы) уонна хаппыыста уута “миин”, сиикэй уу. Сэрии иннинэ 80-тан тахса киилэлээх киһи нэһиилэ 45 киилэҕэ хапсан, крематорий оһоҕор ыытыллыбатаҕым. Үрүт-үрдүгэр турар үс хос үрдүктээх нааралартан сарсыарда аайы өлбүт дьону соһон, үҥкүрүтэн түһэрэллэрэ. Кулгаахтарын, муннуларын, тарбахтарын хайыы үйэ кырыысалар сиэбит буолаллара. Өлбүттэри крематорийга ыытан иһэллэрэ. Үлэни кыайбат буолбуттары эмиэ ол оһох кэтэһэрэ. Күнү супту буруолуу турар буолара, киһи уҥуоҕун күлэ хайа буолан өрөһөлөнөн сытара. Ону массыыналарга тиэйтэрэн, ханна эрэ илдьэллэрэ. Билэр дьон: “Бааһынаҕа, оҕуруокка уоҕурдуу оҥостоллор”, – дэһэллэрэ. Күн аайы элбэх киһи өлөр, икки төгүл элбэх саҥа билиэннэй кэлэн иһэр. Ньиэмэс саллаата охсортон, тэбэртэн атыны сатаабат курдуга. Иккис-үһүс да эрээккэ турдахха, илиилэрэ-атахтара син биир тиийэрэ. Мин дэлби ыран, уҥуоҕум өссө уһаабыт курдуга дуу, хайаан да булан көрөн, охсон, тэбэн баран тэйэллэрэ. Дойдубар төннүөм диэн санаабат да буолбутум. Омук билиэннэйдэрэ (французтар, итальянецтар, англичаннар эҥин) ааһан иһэн килиэп, табах быраҕаллара. Кинилэри ньиэмэстэр сымнаҕастык туталлара, ыарахан үлэҕэ кытыннарбаттара.
1945 сыл саҥатыгар Америка сэриилэрэ босхолообуттара. Тус-туспа этэрээккэ арааран, билиэннэйдэр урукку саллааттыы таҥастарын ньиэмэстэр ыскылаакка мунньубуттарын таҥнарбытыгар эппиттэрэ. Ким ханнык сыбаанньалааҕынан оҥостуҥ диэбиттэрэ. Онно көрбүтүм, миигин кытта тэҥҥэ муннугу кэйэ сылдьыбыт дьонум үгүстэрэ эписиэр эбиттэр! Эмиэ ыскылаат аһылыгыттан күҥҥэ үстүүтэ үчүгэйдик аһатар буолбуттара. Бэйэбит дьоммут куукунаҕа дьуһуурунайдыыллар, астыыллар. Аны биһигинниин тэҥҥэ сылдьыбыт сорох эписиэр онтон аккаастанар, өссө тойоргуох эҥин курдук буолан барбыттара. Мин, эрэдэбиэй саллаат, кыһалҕам кыра, хайдах эмэ өссө аһаабыт киһи диэн эрэ санаалаахпын. Ол иһин куукунаҕа үөрүүнэн барабын. Били “киэҥ иһит салааһыннаах” дииллэригэр дылы, син, сээкэйгэ тиксэн, эбии үссэнэбин. Сотору сэриилэһэ барабыт диэн буолла. Онтон биһиэннэрэ Берлини ылбыт, Кыайыы буолбут сурахтара иһиллэн, сааны-сэби туппатыбыт даҕаны.
Сотору Польшаҕа диэри пуойаһынан илдьэн, сэбиэскэй сэриилэргэ туттардылар. Онтубут баара, барыбытын эмиэ хаайыы курдук лааҕырга симэттээн кэбистилэр. Билиэҥҥэ сылдьыбыт дьон таҥнарыахсыт курдук ааҕыллан, бэрэбиэркэ, доппуруос, боппуруос бөҕөнү бардыбыт. Били эписиэрдэртэн погуоннарын устуталаан кэбистилэр, эмиэ бары тэҥнэһэн, биир иһиттэн аһаатаҕа буолар, харабыл арыалдьыттаах утуйа түһэн ылар буоллубут. Доппуруос кэмигэр эмиэ кырбыыллар, охсоллор, тэбэллэр. Бэйэ киһитэ охсоро өссө ыарыылаах уонна абалаах этэ. Үс ый курдук муҥнаан-сордоон баран, үрдүк сыбаанньалаахтары салгыы араас лааҕырга ыыттылар быһыылаах. Биһигини, аҕыйах сержаны уонна эрэдэбиэйи, Ленинскэй-Кузнецкай диэн сиргэ шахта үлэтигэр анаатылар. Онно эмиэ харабыллаах сылдьан, “Комсомольская” диэн шахтаҕа таас чоҕу таһыыга үлэлээбиппит. Хамнас диэн көрүллүбэт, ол оннугар күҥҥэ үстэ барбах аһаталлар. Хата, дойдубар сурук ыытан, икки хас суругу тутан, дьонум, дойдум туһунан сонуну билэн, арыый сэргэхсийбитим. Балтараа сыл үлэлэтэн баран, саллаат эргэ таҥаһын кэтэрдэн, босхо айанныырбытыгар “требование” сурук уонна аһылык кыра харчыта биэрэн, дойдубутугар ыыппыттара. Туох баар буруйгут сотулунна диэн буолбута эрээри, биэс сыл устата ханна сылдьарбытын, тугу гынарбытын сэбиэккэ биллэрэ туруохтаах үһүбүт. Мин сэбиэтим дэриэбинэбэр баар, тугу гынарбын барытын билэн сылдьар, онон тугу отчуоттуомуй? Баҕар, кинилэр оройуоҥҥа биллэрэллэрэ буолуо эрээри, миэхэ ол туһунан тугу да эппэтэхтэрэ. 1947 сыл бүтүүтэ дойдубар кэлиэхпиттэн, ханна да халбарыйбакка үлэлээн, биэнсийэҕэ тахсыбытым. Сэриигэ сылдьыбыт туоһум “Германияны кыайыы иһин” мэтээл уонна 1985 сыллаахха наҕараадаламмыт Аҕа дойду сэриитэ иккис истиэпэннээх уордьаным. Ньиэмэс билиэнигэр сылдьыбыт ыарахан күннэрим үйэм тухары умнуллубата буолуо, сороҕор оннооҕор түһээн, көлөһүн буолан ыксаан аҕай уһуктабын. Кырыыстаах сэрии хаһан да буолбатын, айыы киһитэ мин көрсүбүт иэдээммэр түбэспэтин!
Николай Егоров,
Күндэйэ нэһилиэгэ,
Сунтаар улууһа.
