Мэкиэрэ: олоҕум кэрчиктэрэ

 

 

   Тыыл бэтэрээнэ буолбатахпын, биэстээх-алталаах эрдэхпиттэн холкуоска оҕус иччитэ буолан от үлэтигэр сылдьыбатаҕым. Ол эрээри биһиги көлүөнэ оҕолор, аны санаатахха, сүрдээх аһаах, хатыҥыр баҕайы эбиппит. Элбэх оҕо быччархайын ириҥэтэ сүүрэрин бу баардыы өйдүүбүн. Кырдьык, үөлээннээхтэрим, ордук уолаттарбыт, күн сириттэн барыталаабыттара ыраатан эрэр. Онуоха холоотоххо, биһиги, кыргыттар, син добуочча тулуктаһан сылдьабыт. Дьэ, онон кырдьар сааспар туох-туох өйбөр киирбитин кэпсиим эдэр киһиэхэ – эйиэхэ.

 

 

   Эһэлээх эбэм былыргы дьон сиэринэн нэһилиэктэн тэйиччи олорбуттара. Урут, элэктэриичэстибэ эҥин суох эрдэҕинэ, маннык олоруу туох да куһаҕана суох курдуга: сириҥ-уотуҥ – бу, булдуҥ-балыгыҥ – аттыгар.

   Тэҥкэҕэ аспыт-үөлбүт олус үчүгэй этэ. Үрүҥ ас арааһа, дьэдьэн, биэ эмиийэ (малина), хаптаҕас, ыт тиҥилэҕэ, отон, сугун, бэс үөрэтэ хааһы, күөх луук, кииһилэ – барыта баара. Мин өссө сардаан төрдө (аадылыта) диэн дьикти минньигэс аһы сөбүлүүрүм. Бу сибэкки төрдүн хастахха, обургу соҕус эриэпчэтэй луугу майгынныыр астаах буолар. Ону үүккэ биитэр хааһыга булкуйан аһаталларын өйдүүбүн. Эбэм Ылдьаана билбэт үүнээйилэрбин (оту-маһы) аска кыайа-хото туттара.

   Тэҥкэ барахсан ол саҕана булда дэлэй этэ. Саас тыыраахы сымыытын хомуйан сиирбит. Күһүөрү сайын дьоммут тиргэлээн куһу бултууллара, оттон тыатыгар улар, куртуйах, бочугурас толору буолара. Туулаан, собону да мэлдьи сиэтэллэрэ. Күһүөрү, хаар түспүтүн кэннэ, куобаҕы тэптиргэлээн, туһахтаан балачча ылаллара.

   Балаҕан олус итийэриттэн эбитэ дуу, күһүҥҥү хараҥаҕа улары, куртуйаҕы таһырдьа кулуһуҥҥа буһаралларын өйдүүбүн. Таһырдьа сөрүүнэ, тулаҥ хараҥата, кулуһун таһа, дьонуҥ бу бааллара олус да үчүгэй буолара.

   Эһэм аах оҕуруотчут бэрдэ этилэр. Арааһы бары үүннэрэллэрэ: бурдугу, хортуосканы, хаппыыстаны, эриэппэни. Бэл, табах, маак үүннэрэн, эһэм кэриэйдэргэ атыылыыра. Аны санаатахха, кэриэйдэр маактан опийын ылан эмкэ тутталлар эбит быһыылаах. Эһэм, үүннэрбит табаҕын хатаран баран, кырбыы олорорун биһиги, оҕолор, бэркэ кэрэхсээн көрөрбүт. Ити табахтарыгар, маактарыгар биһигини ончу чугаһаппат этилэр.

   Эбэм өйбөр дьаһаллаах хамандыыр курдук хаалбыт: мэлдьи тугу эрэ оҥоро, дьаһайа сылдьара. Элбэх да буолларбыт, дьиэ иһэ-таһа өрүү ыраас, хомуллубут буолара – ити барыта эбэбит үтүөтэ.

   Эбэбит Ылдьаана эмээхсин саха төрүт итэҕэлин бэркэ билэр, ытыктыыр, араас сиэри-туому мэлдьи тутуһар эбит. Обуодай диэн сайылыктарыгар бардылар да, ойууну ыҥыран кыырдарар, араас абааһыттан араҥаччылыыр сиэри-туому толорторор эбит. Ол сир чугаһыгар – биир мас анныгар – бугул үтэһэтин курдук мастарга араас кус, балык эмэгэттэрин оҥортоон уурбуттарын көрбүтүм. Кыра сылдьан көрдөхпүнэ, Обуодай хотонун иһэ бүтүннүү кириэстии салама буолара. Кыстыктарыгар хоту кэллэхтэринэ, ынах уулатар Дириҥ Көлүйэ үрдүгэр баар аар хатыҥҥа эмиэ салама элбэх этэ.

   Сайылыкпыт Обуодай киһи хайдах эрэ ис-иһиттэн сүр баттатар сирэ этэ. Тула былыргы дьон уҥуохтара барыһан тураллара. Итинтэн адьас чугас Күөхтүй диэн сыһыы баара. Манна тоҕо эрэ оттообот этилэр. Кэлин даҕаны. Тыатын саҕатыгар кэрэх мас баара. Онно хойуккааҥҥа диэри сылгы тириитэ, төбөтүн уҥуоҕа, туйахтара ыйанан турбута. Итини «Мэхээлэ ойуун кэрэҕэ» дииллэрэ. Ол кырдьаҕас өтөҕө кэлиҥҥэ диэри баара, бэл, мас ороно кытта турара. Итинник суоһар дойду буолан эбитэ дуу, эбэбит биһигини айдаардыбат, мэниктээри эҥин гыннахха, өрүү буойа сылдьар буолара.

   Эбэбит сайын аайы биэ тутан кымыстыыра. Обургу оҕолорго сорудах биэрэн баҕа батаһын үргэтэрэ. Ону умуһахха тэлгээн, кымыстаах сири иһитин, ыаҕастарын онно уурара. Сөп буола-буола уларытара.

   Ол иһин да буолуо, аас-туор сылларга Тэҥкэҕэ олорон аччыктаабатахпыт, оттон бөһүөлэккэ дьон «дьэҥкэрэн» өлүүтэ элбэх үһү.

 

 

   Үрдүк үөрэхтэнэн, кэргэннэнэн, оҕолордонон Дьокуускайга уруккунан Петровскай аатынан уулусса 12-гэр олорбутум. Бу өрөбөлүүссүйэ быдан иннинэ тутуллубут, 11 түннүктээх үрдүк мас дьиэ этэ. Кэргэним дьоно аах дойдуларыгар кулаак аатыран кэлэн баран, хайа эрэ дьэбириэйтэн бу уораҕайы атыыласпыттар. Баайдарын-дуолларын син төһөнү эрэ кистэммит буолан, оннук гыннахтара.

   Араас кэмҥэ саха бастакы көлүөнэ суруйааччылара, биллэр-көстөр интэлигиэннэр, атыыһыттар кыбартыраан буолан олоро сылдьыбыттар.

   Өйбөр дьиэбит лүҥкүрэн түһэн хараҥата, тугу эрэ иһиллээбит курдук, соҥуоран турара ордук хатаммыт. Ол курдук киһи кутун-сүрүн баттыыра. Отуттан тахса сыл олордорбун даҕаны, соҕотоҕун хоммуппун төрүт өйдөөбөппүн.

   90-с сылларга, кэм эдэр эрдэхпитинэ, куоракка олох-дьаһах уустугурбута. Хамнас хастыы эмэ ыйы быһа суоҕа. Хайдах, тугу аһаан-сиэн сылдьыбыппыт буолла? Бары-барыта нуорма, унньуктаах уһун уочарат. Харчыланар инниттэн тугу-тугу гымматахпытый: бүтүн дьиэнэн ритуальнай сулууспа тэрилтэтигэр венок сибэккитин оҥорорбут, хортуосканан бэрэски буһаран атыылыырбыт. Атыылыы үөрүйэҕэ суох, туохтан барытыттан симиттэр-кыбыстар дьон, оҕолорбут туһа диэн ону төрүт умнубуппут. Үлэ чааһын кэмигэр маҕаһыыҥҥа килиэп атыылаһа тиийдэххэ, биир туспа кыһалҕа – милииссийэ тааҕы-таах тутан ылыан сөп. Үлэ эрэсиимин кэстиҥ диэн.

 

 

   Дьиэбитигэр Тиигир диэн ааттаах куоскалаах этибит. Барахсан оруобуна тиигир курдук өҥнөөх, көхсө туора дьураалардаах. Өйө диибин диэн! Оҕолорбут оскуолаҕа баралларыгар Ярославскай уулуссаҕа диэри хайаан да атаарар, онтон, эбээһинэспин толордум диэбиттии, аа-дьуо төннөн кэлэр. Аны ыттар баар буоллахтарына, соппулуот, турба үрдүнэн сыбдыйан сылдьар. Биир сарсыарда чэйдии олордохпутуна, биир паалка ыыһаммыт халбаһыны соһон-сыһан аҕалан, иннибитигэр ууран кэбистэ. Хантан итиччэ үлүгэр эрэйдэнэн аҕалбытын билбэтибит, ымсыырдарбыт да, сиэбэтибит. Куоскабыт онтон хомойбут курдук туттар. Оччо кыһаммыт барахсаммытын көтөҕөн ылан, имэрийэн-томоруйан, сыллаан баран, били халбаһытын бэйэтигэр «нуормалаан» сиэппиппит. Ити түбэлтэ кэнниттэн Тиигирбит хас да хаппыт балык тиһигин соһон аҕалбыта. Үгэһинэн, остуолбут аттыгар ууран баран «дьэ, хайыыр эбиккит?» диэбиттии, биһиги диэки истиҥ баҕайытык көрүтэлии олорбута. Көр, куоскабыт барахсаны, күн аайы туох эрэ дьиктини, үөрүүнү бэлэхтиир котокубутун, биһиги олус таптаабыппыт. Хаарыан Тиигирбит соһуччу баҕайытык суох буолбута. Баҕар, хайа эрэ хара санаалаахтар өлөрбүттэрэ буолуо, баҕар, ыттар да тутуохтарын сөбө. Ол эрээри ыкка туттарбатаҕа чахчы. Куоскабыт тыыннааҕа буолуо, булгуччу эргиллиэҕэ диэн өр кэтэспиппит...

 

 

   Дьиэбит таһыгар ас-үөл маҕаһыына баара. Арай биирдэ көрдөхпүнэ, ол маҕаһыын анныттан маҥан ыт тахсан кэллэ. Тулатын көрөн-истэн баран туох эрэ бэлиэ биэрбитигэр хара өҥнөөх тыһы ыт таҕыста. Чочумча буолаат, аҕаларын курдук маҥан өҥнөөх икки ыт оҕото бойборуһан таҕыстылар. Ыраас салгыҥҥа тахсыбыт киэбинэн баларыҥ киһи курдук дьааһыйан ыллылар уонна төрдүөн «борогуулкалыыр» санааланнылар. Чугас эргин сыбдыстылар, санааларыгар, туох эмэ ас баара буолаарай диэн буолуо, ону-маны сытырҕалыыллар. Оҕолоро мэниктээн бараары гыннахтарына, ийэлэрэ дьарыйталыыр, оччоҕо тоспутун ыллыбыт диэбиттии, чуумпуран хаалаллар.

   Биирдэ оҕолорбут сиэбэтэх хааһыларын иһиккэ кутан таһаардым. Онуоха маҥан ыт (аҕалара) кэлэн олорунан кэбистэ: харабыллыыр быһыылаах. Мин ону соппулуотум быыһынан кэтиибин. Онтон тыһы ыт тахсан баран, төттөрү дьылыс гынан хаалла. Сонно кэриэтэ, били, икки оҕолоро ньорохочуһан таҕыстылар уонна хааһыны сиэн сапсырыннылар. Ийэлээх аҕалара итини барытын астыммыттыы көрөн олороллор, туораттан кэлэн былдьаһыахтара диэбиттии, көрүү-истии бөҕөтө. Кэмниэ кэнэҕэс, оҕолоро аһаан бүппүттэрин кэннэ, үгэстэринэн, бары «борогуулкаларыгар» бардылар.

   Итинтэн бэттэх аны оҕо­лорбун кытта «ыалларбытыгар» ас тобоҕун уурар идэлэннибит. Ыттарбыт бэрээдэктэрин халбаҥа суох тутуһаллар, эбиитин ас хантан кэлэрин бэркэ билэр буоллулар. Маҕаһыыҥҥа бардахпытына, эккэлээһин бөҕөтө. Оҕолорум киэһээҥҥи кэпсэтиилэрэ ол ыттарын туһунан буолла.

   Биһиги дьиэбититтэн арыый тэйиччи арыгыны батан иһэр ыаллар олорбуттара. Дьэ, онно этэ мэлдьи кэриэтэ иирсээн, айдаан диэн. Хас эмэ оҕолоохторо эрээри, ону көрөр-истэр диэни умнубут урааҥхайдар этэ.

   Ардыгар кыыллар дьон­нооҕор хас эмэ төгүл ордук курдуктар: оҕолоругар, бэйэ-бэйэлиргэр сыһыаннара, кыһаллыгастара, үөскээбит быһыыны-майгыны өйдүүллэрэ, үтүөнү үтүөнэн төлүүллэрэ...

 

 

   Биирдэ биэс хааһы атыы­лаһан ииттибит. Тыаттан төрүттээх киһи, мин, оҕолорбун үлэҕэ иитэр санааланным. Оҕо эрдэххэ сайын аайы оскуолаҕа куруолук көрүүтүгэр-харайыытыгар, оҕуруот үлэтигэр сылдьыллара, онон туохха барытыгар сыстаҕас курдук сананабын.

   Хаастарбыт ап-араҕас дьүһүннээхтэр, кыаналлара сүрдээх. Даачабыт – ДСК күөлүн үрдүгэр. Чугастааҕы ыалларбыт эмиэ хаас бөҕөтүн иитэллэр.

   Бастаан куурусса сымыытынан, куруппанан, онтон күөх сэбирдэхтээх отунан аһаттыбыт. Дьэ, хаас барахсан омуннаахтык улаатар эбит. Бэйэбит, хааһы ойууга эрэ көрөр дьон, сатаабаппыт элбэх. Хата, кыра сиэммит кыыс кимнээҕэр ордук бодьуустаһар. Инньэ гынан хаастарга адьас »бэйэ киһитэ” буолла. Көтөрдөрбүт киниэхэ дьиҥнээх харабыл (телохранитель) курдук хааман дуодаҥнаһар буоллулар. Атыыр хааспыт хамандыыр курдук туттан өтөлдьүйэр: тылын истибэтэх »саллааты” төбөтүн тоҥсуйар, ытырар даҕаны.

   Кыргыттарбыт ханна эмэ ыксаан сүүрдэхтэринэ, кынаттарын даллаҥната-даллаҥната, кэннилэриттэн сырсаллар. Тиэргэҥҥэ туора киһини саараама киллэрбэттэр: кырбыах да курдуктар, ый-хай бөҕөтүн түһэрэллэр.

   Күһүөрү хаастарбыт ситэн-хотон баран, элбэх хаастаах сиргэ – ыалларбытыгар – »орох тэбэр” үгэстэннилэр. Дьэ, ол сырсыыта, ону аҕала сатаан эрэй-муҥ. Ууга киирдилэр да, булкуһан хаалаллар. Хата, кыргыттарбыт эндэппэккэ билэллэр, хара бастакыттан аат биэрбиттэрэ. Онон хаастарбыт кыраларыттан истэ үөрэммит буолан, ааттарын билэр курдуктар: ыҥырдахха, төбөлөрүн эргилиннэрэн ылаллар.

   Ыкса күһүн (хаар түспүтүн кэннэ) хайыахпытый, кыргыттарбыт көрбөттөрүгэр идэһэ гынныбыт. Уку-суку. Саҥа-иҥэ мэлигир. Аны ким даҕаны хаас этин сиэбэт. Арай тыаттан кэлбит аймахтарбыт, устудьуон бырааппыт бэркэ »тутуспахтаабыттара”.

   Дьэ, олоҕум ити кэрчик кэмнэрин, атын да түгэннэри мэлдьи эргитэ саныыр идэлэнним. Оҕонньорум өлбүтэ ыраатта, оҕолорбут, сиэннэрбит атахтарыгар турдулар. Киһи олоҕо бу курдук лоскуйдартан таҥыллан, элбэҕи толкуйдатан түмүк оҥорторор эбит. Дьэ, ол түмүк киһи-киһи аайы атын-атын быһыылаах. Дьиктитэ диэн, оҕолорум ити кэпсээбит түбэлтэлэрбин үчүгэйдик өйдөөн хаалбыттар.

   Мэкиэрэ эмээхсин киэһээҥ­ҥи чэйин иһэ олорон ити курдук кэпсээбитэ.