Тыатааҕы

 

 

   Бу түбэлтэ Аҕа дойду сэриитин сылларыгар Амма оройуонугар Болугур нэһилиэгэр буолбута. Оччолорго ити нэһилиэккэ “Сырдык сулус” диэн холкуос баара. Холкуос чилиэнэ Охоноон Никифоров отутуттан тахсыбыт, бэйэтин кыанар киһи баара. Кини табаарыһын кытта хойут күһүн тыаҕа бултуу тахсыбыттар. Үүтээннэрин көрөн-истэн баран Охоноон үрэх кытыытыгар хаама диэн барбыт. Балачча хаампытын кэннэ аппа сир кэлбит. Хайа өттүнэн барабын диэн ону-маны көрө-истэ турдаҕына, сыгынах кэнниттэн кэлэн эһэ үрдүгэр саба түспүт.

   Охоноон бастаан уолуйан эһэни кууһан иһэн, кыыл обургу айаҕын киэҥник аппытыгар өйдөнөн, уҥа илиитинэн тылын төрдүттэн харбаан ылбыт, уонна эһэни бэйэтиттэн тэйиччи анньа сылдьыбыт. Ити сырыттаҕына эһэ Охоноону харытын тыҥыраҕынан хайыта охсубут, кэннинэн үтүрүйэн охто сытар мастан бүдүрүтэн тиэрэ көппүт. Охоноон охтон да иһэн эһэ тылын мүччү туппатах, эр санаатын киллэрэн, туппут илиитин өссө лаппыйан кытаанахтык тутар. Ити сытан Охоноон куругар быһахтааҕын саныы биэрэр. Эһэ буоллаҕы­на, ырдьыгыныы-ырдьыгыныы кэ­­тэ­­ҕиттэн харбаан ылан куйахатын сирэйигэр саба тардар. Эмискэ хабыс-хараҥа ортотугар баар буола түһэр. Төбөтө итийэр, иэдэһинэн итии хаан биллэр. Охоноон “дьэ, сиэтэ” дии санаат, мөхсө-мөхсө хаҥас илиитинэн быһаҕын ылар. Ол кэннэ эмиэ хаҥас илиитинэн куйахатын өрө анньынар. Уҥа хараҕа дьэ көрөр. Оҥостон баран сүрэҕэ манан буолаарай диэт, иккитэ быһаҕынан батары анньар.

   Эһэ утарсара мөлтөөн, охсуһарын ууратан, устунан Охоноонтон араҕан тыа диэки сүөдэҥнии турар. Охоноон эһэм ырааппатаҕа буолуо, иккиһин төннүө диэн хамсаабакка сыппахтаан баран олорор. Төбөтө ыаҕастаах уу курдук. “Бу кырдьаҕас сиэбит ээ” дии санаан сымыһаҕын быһа ытырбытынан, куйахатын өрө тардыммыт уонна ис ырбаахытынан төбөтүн эринэн баран бэрт эрэйинэн үүтээнин булар. Кини дьолугар табаарыһа урут кэлэн уотун оттон олорор эбит. Охоноону көрөн, соһуйуу бөҕөнү соһуйан атынан дьиэтигэр киллэрэр.

   Охоноон доҕоро икки хонон баран ити сиртэн эһэ өлө сытарын булар. Охоноон үтүөрэн, бастыҥ үлэһит аатын ылан баран букатын кэлин өлбүтэ.

 

 

 

* * *

   Сааһын тухары бултаан аһаабыт Тыыллар Марков кыр­дьаҕас төһө да 80-тан та­ҕыстар, күһүн куобахха сохсолуу сылдьыбыт. Биир сарсыарда куобахха сохсотун иитэн букунаһа турдаҕына, куп-кугас түүлээх хара тыа адьырҕа эһэтэ часкыйбытынан сүүрэн кэлэн оҕонньор үрдүгэр саба түспүт. Хапсан ылбыттар. Ол сылдьан эһэ оҕонньор куругар бааммыт кыыннаах быһаҕын быатын быһа охсон кэбиспит. Оҕонньор эһэни сабырҕаҕыттан ылаатын кытта мастан иҥнэн тиэрэ баран түспүт. “Баччаҕа диэри тулуһан сылдьан баран, хара тыа адьырҕатыгар сиэтэн суорума суолланар муҥум дуо” диэн кыламмытынан уҥа сутуругунан туох баар күүһүнэн эһэни хаҥас чачаҕайга охсубут. Эһэ тиэрэ баран түһээт, ойон туран ойуур диэки сүүрэ турбут.

  Марков сиртэн турбутугар, арай, иһэ олус күүскэ аһыйан ыалдьар эбит. Өйдөөн көрбүтэ, оһоҕоһо быгыар диэри иһин эһэ тоҕо тиэрэн кэбиспит. Иһин бобо баанан баран, балыыһаҕа диэри нэһиилэ алтахтаан тиийбит. Оҕонньор бэттэх кэлбит.

   Ол эһэни Мордьуускун Ньукулай диэн аатырбыт булчут сарсыҥҥытыгар ыттардаах тахсан өлөрбүт. “Хаҥас чэчэгэйигэр хаан туран хаалбыт. Оҕонньор эһэни кытаанахтык охсон, куттаан ыыппыт эбит”, – диэн булчут кэпсээбит.

   Тыыллар Марков хаһан да, кимиэхэ да күүһүмсүйбэккэ өлбүтэ. Арай эдэр сылдьан дьаҥҥа өлбүт сүөһүнү кутуругуттан тыаҕа соһон таһааран уоттаабытын дьон көрбүт. Ол соһоругар үүт бүтэй аннынан таһаарбыт. Онуоха сүөһүтүн иһэ үллэн хаалан кыайан батымына, күрүө алларааҥҥы сиэрдийэтин тосту тардан ааспыт. Ону сөҕөллөрө.

   Оҕонньор кырдьыбытын кэннэ көрдөххө, хайдах эрэ туу курдук быһыылаах, букатын мүлтүгүр сарыннаах, нүксүгүр, кыра гынан баран, иһиттэн кимиэллээх саҥалаах, бэйэтин холоонугар кыра төбөлөөх киһи этэ.

   Эдэригэр оттуу сылдьан, саахар куһуогун хаҥас илиитигэр тутан олорон, уҥа илиитин эрбэхтээх сөмүйэтин төбөлөрүнэн ойута тутан ылан сиирин көрбүтүм, дьэ, дьикти киһи быһыылааҕа диэн үөлээннээҕэ кэпсээбитин муодаргыы истибиттээхпин.

 

   Бу түбэлтэ сүүрбэһис үйэ саҕаланыытыгар буолбут. Таатта талыы тамана кубарыйа куурар уот кураан сайыныгар Биэскэлэй уола Сэмэн Эрэһэлээнэп диэн баай киһи олоҕуттан түөр уон көстөөх Куолума диэн үрэххэ алта оччуту оттоһо таһаарбыт. Олус моҕуһун иһин Хааһах дэттэрэр ааттаах булчут киһини тайахтаан, балыктаан аһатааччынан кэпсэтэн илдьибит. Оччолорго билиҥҥи курдук лимиит-нэрээт диэн суох буолан, булчут ааттааҕа үөнүргээн, утатан ууга киирбит тайаҕы элбэҕи өлөрбүтэ. Куйааска дьүдьэй­битин быраҕан, саҥаны өлө­рөн уонча тайаҕы отчуттарга сиэппит. Сайыны быһа күр­гүөмнээхтик үлэлээн, отучча сүөһү сыл тахсар отторун оттоон, онно сөп тиһэ хотонноох балаҕан тутан, дал, кыбыы оҥо­рон, күһүн балаҕан ыйыгар дойдулаабыттар.

   Кыстыыр үлэһиттэр астара-таҥастара, сэптэрэ-сэбиргэллэрэ элбэх буолан хара сиргэ барытын көһөрөллөрө күчүмэҕэй этэ. Сыарҕа хаара түспүтүн, өрүс мууһа турбутун кэннэ сэтинньи ый ортото отучча субан сүөһүлээх, түөрт көлөлөөх хас да хонон тиийбиттэр. Дьиэлэриттэн отучча хаамыылаах сиргэ буор хайа тэллэҕэр бугул быһаҕаһын саҕа хаар үллэ сытарын муодаргыы көрбүттэр. “Бу бугул сайын суохха дылы этэ” диэн бэркэ соһуйбуттар. Хаары таһыйа тэппиттэрэ, хаар түһүөн эрэ иннинэ саҥа хаһыллыбыт кумах буор көстүбүтэ.

   Иин буоругар күтүрээн сал­лыбыттара. “Дьэ, накаас! Ааһан иһэр киһи доҕоро өлбүтүн көмнөҕө дуу? Булчуттар алҕаска дэҥнэһэн баран иин хаспыттара дуу? Тоҕо дойдутугар илдьибэтэҕэй? Иирсээн кэннэ өлөрбүт киһилэрин кистээбиттэр дуу? Тоҕо киһи көрбөт сиригэр хаспатахтарый?” – диэн араас санаа киирбит.

   Ити киһи иинэ буолбатах, эһэ арҕаҕа этэ. Эһэ манна хайдах олохсуйбутун көрбүт-истибит суох эрээри, сэрэйдэххэ, сайын сытыйбыт тайах этэ, уҥуоҕа быраҕыллыбытын күһүн булан аһаан-сиэн күннээтэҕэ. Букатын дьиэ аттыгар арҕах хастара дьиибэ. Дьон кэлиэ, сүгүннээмиэ суохтара диэн билбэтэҕэ буолуо дуу? Аны иккис дьиктитэ диэн, тыаһы-ууһу, дьон саҥатын-иҥэтин истэ сытан тоҕо куоппата?

   Дьон эһэ “ыалланан” кыстаабыттара. Саас тииттэр төрүттэрэ быһыта сиэһэн, томтор сиргэх бастакы харалдьык тахсыыта мас эрбии туран көрө түспүттэр. Били иин үрдүгэр сүүнэ улахан хара эһэ тахсан кинилэри көрө, кыҥастаһа олорор эбит. Дьон соһуйан, куттанан хаһыы-ыһыы бөҕөнү түһэрбиттэр. Онтон соһуйан, эһэ эргичис гынаат, куобахтаан эрэр курдук ойуолаан, хайаны дабайан ойуоккалыы турбут.

   Эһэ кыһын тугу да билбэккэ утуйара айылҕатын сокуона. Оттон күһүн, саас дьоҥҥо боотурҕаабатаҕына, “сымнаҕас барахсан эбит” дэттэриэн сөп.

 

 

   Чурапчы оройуонугар Сутуруолаах диэн сир баар. Манна Үрэх Күөрэ олохтоохторо сайын аайы сайылыыллар. 1965 с. сайылаабыт ыаллар умуһахха тар хаһааммыттар. Күһүн хаар түспүтүн кэннэ биир дьахтар хаһааммыт тарын көрө барбыт. Умуһаҕы аһа баттаабытыгар буочука аттыгар эһэ олорор эбит. Дьахтар часкыйа түһэн баран ааны сабан кэбиһэр уонна туох баар күүһүнэн дэриэбинэҕэ тыллыы ыстанар. Бу сураҕы истээт, кырдьаҕас булчут Мэхээлэчээн Сысолятин сүбэтинэн биригэдьиир Христофор Матвеев хамаанда тэринэн, умуһахтан эһэни өлөрөллөр.

   Амма Болугуругар 1982 сыл сайыныгар ынах ферматын умуһуҕар турар үүт бааҕыттан хас да түүн уоран киирэн эһэ ыаммытынан үүттэрин иһэн турар. Ону салайааччы Тимофеев салалтатынан эмиэ өлөрөн тураллар.

   Онон, эһэ оҕо эрдэҕинэ ийэтин үүтүн испитин санаан, үүт сытын ыллаҕына, туохтан да иҥнибэккэ аһан-сабан, түүн киһи-сүөһү утуйбутун кэннэ уоран киирэри-тахсары олус мындырдык сатыыр эбит. Кини тугу тыыппытын оннугар букатын биллибэт гына уурарынан хайа да тыа кыылынааҕар ордуктара. Ити үүт иһэ сылдьан тырахтарыыстар суухараларын ылан сиир эбит. Сиэн баран мөһөөччүктэрин киһи курдук кичэллээхтик суулан уурарын кэлин өлөрөн баран билбиттэр.

 

 

   Торҕоннообут эһэ арҕахха өр сытааччыта суох. Кыһын тахсан мэниктиир. Кыһыннары сылдьар эһэ кутталлаах. Аны туран, сорох эһэ түбэспиччэ арҕахтанар эбит. Холобур, биир оннук эһэ кэбиһиилээх от үрдүгэр тахсан, оту хаһан киирэн утуйан хаалбыт.

   Ону кыһын “ДТ” тыраахтарынан болокуусалаан пиэрмэ күрүөтүгэр илпиттэр. Ол үлүгэр тыаска-ууска, айан нэксиэтигэр уһуктубатах. Хас да хоммутун кэннэ сүөһү аһа­тааччы оту хаардыы сылдьан от түһэ кырыарбытын көрөн, күрдьэҕинэн анньыалыыр. Ото көҥдөйдөөх буолан биэрбит.

   Арай ити турдаҕына, ыар-нүһэр ырдьыгынааһын иһил­лэр. Өлө соһуйан, куттанан дьиэтигэр ыстанар. Онон да эһэ куота сорумматах. Эһэни хайдах гыммыттарын кэпсээбэппин...

 

2019 с.