Бөтөс

 

   Булчукка үчүгэй саа, ыт уонна ат наада. Саам бэйэбин хаһан даҕаны түһэн биэрэ илик. Атым суох. Дьиктитэ диэн, хайа да бэйэлээх сыыдам аты мииннэхпинэ, ол ат миэхэ кэлэн, хамсаабат буолан хаалар идэлээх. Ат даҕаны сыылба киһини билэр быһыылаах. Төһө даҕаны “һай-һат” диэн ыксаппытым иһин, аргыстарбыттан лаппа хаалан айаннааччыбын. Хата, аппын кытта эрийсэрбиттэн ордук сылайааччыбын.

   Ыт туһунан атын кэпсээн. Эдэр эрдэхпиттэн күн бү­гү­нүгэр диэри ыт арааһын иитэн көрдүм да, үчүгэй булчут ыт үөс­кээбэтэ. Аны кэлэн үөс­кээбэт буоллаҕа. Бадаҕа, ыкка холумтаным куһа­ҕан бы­һыы­лаах. Үчүгэй ыт түбэстэҕинэ да, туох эмэ сылтаҕынан өлөн турар идэлээх. Үчүгэй ыт өйдөөх, сүрэхтээх уонна хорсун буолуохтаах. Орто баайыы ыт үөрэтиини эрэйэр. Оттон дьоҕурдаах ыт ким да үөрэтиитэ суох бэйэтэ айылҕатынан булчут буолар.

   Мин ииппит ыттарым араас өйдөөх, майгылаах-сигилилээх этилэр. Убайбыттан ылбыт Чысхаан диэн ыппын күтүөппэр киистэтэ биэрбиппин бөрөлөр сиэн кэбиспиттэрэ. Дьиктитэ диэн баар, тайах эргэ суолугар түбэһэн хайан барбытын күтүөтүм төттөрү ыҥыран ылбыт. Ол тайах суолун иккистээн быспыттарыгар ыта эмиэ төттөрү хайан барбытын күтүөтүм өйдөөн көрбөккө хаалбыт. Сарсыҥҥытыгар ытын ирдэһэн көрбүтэ, оруобуна 4 дуу, 5 дуу бөрө кэтээн олороллоругар уун утары сүүрэн тиийэн, айахтарыгар киирэн биэрээхтээбит этэ. Охсуһуу да суола суох үһү. Аҕыйах түү уонна хаан эрэ суола хаалбыт.

   Мас кэрдээччилэртэн ылбыт, саһыл курдук дьүһүннээх ытым хаайыы-күрүөтүгэр биир эрэ хоммута. Эмиэ Чысхаан курдук олуурун муннунан аһан, тахсан барбыта. Уһулуччу өйдөөх, хорсун уонна өйдөөх ыт этэ. Тэлгэһэтин тас өттүгэр кимиэхэ даҕаны кыһаллыбат, оттон тэлгэһэтигэр – тойон. Кими даҕаны киллэрбэтэ. Мин ииппит ыттарбыттан кини отой уһулуччу этэ. Ыт ыарыытыттан өлөөхтөөбүтэ.

   Султааным мас акаары, олус толкуйа суоҕа. Арай сыапка туран харабыл эрэ буолуон сөптөөҕө. Харабыл ыкка туох өй наада буолуой? Эрэйдээх, үйэтин тухары хаайыы күрүөтүттэн тахсарыгар өйө тиийээхтээбэтэҕэ.

   Билиҥҥи ытым эмиэ биир оннук. Арай бостуук дьоҕурдаах быһыылаах. Ол эрээри аҕыс саастаах диэтэххэ, ыт оҕотун курдук толкуйа суох. Уопсайынан, бачча сааспар диэри араас ыты ииттим: куттас, акаары, сүрэҕэ суох. Бу Орто дойдуга бэйэ-бэйэтигэр майгыннаһар суоҕун курдук, ыттар даҕаны бары атын-атыннар.

* * *

   Бүгүн кэпсиир ытым – Бөтөс – айдарыылаах ыт быһыылаа­ҕа (мин ытым буолбатах).

  Бөтөс атын ыттарга холоотоххо, көрөрдүүн-истэрдиин, туттардыын-хаптардыын, түү­түнэн-өҥүнэн да атына. Онон, хайдах эрэ, бэйэтин сыанатын билиммиттии туттара. Өйдөөх харахтардааҕа.

   Дьиибэтэ – кини түүтэ. Кү­һүн хаар түспүтүн кэннэ, киис булдугар үгүс ыт тыһа сара­ланан атаҕа суох буолан хаа­лааччы. Оттон Бөтөс атаҕа, тысэтэрбэскэ хаар сыстыбатын курдук, ыраас буолара. Ону таһынан кини ураты ымыылаах быһы­лааҕа. Өлөрүн эрдэттэн билбитэ диэххэ сөп.

Биир күһүн Бөтөс иччитэ Нуучча Уйбаан, мин уонна кынным буолан сиргэ тайахтыы тахсыбыппыт. Мин – массыынанан, дьонум – атынан. Тамма, Таҥха систэрин быһан, Таҥха үрэҕэр турар былыргы үүтээҥҥэ көрсөрдүү айаннаатыбыт. Мин аара суолга куртуйахтарга түбэһэн иккини дуу, үһү дуу өлөрдүм. Дьонум киэһэлик мэлийэн кэллилэр. Ол киэһэ “туох даҕаны суох эбит, сирдэ уларытыахха” диэн, сарсыарда туран бэҕэһээҥҥибит курдук мин – массыынанан, дьонум атынан төттөрү Куоҕастаах диэн сиргэ (Таммаҕа) айаннаатыбыт.

   Киэһэлик дьонум Куоҕас­таахха тиийэн кэллилэр. Аттары сэргэҕэ баайан, сойута таарыйа чэйдээтибит. Ол олордохпутуна, Бөтөспүт эрэйдээх сэргэ төрдүгэр сытан хайдах эрэ ытыыр курдук ыйылаа да ыйылаа буолла. Иччитэ Уйбаан ону сөбүлээминэ: “Тугу биттэнэн ытыыгын?” – диэн, мөҕөн көрөр да, ыта истибэтэ.

   Бөтөс барахсан элбэхтик сыппыт сэргэтин төрдүгэр аны хаһан даҕаны сыппатын, тапталлаах Куоҕастааҕын тыатыгар эргиллибэтин, булдун-алдын сууһарбатын сүрэҕинэн-быарынан сэрэйээхтээтэҕэ буолуо.

   Биһиги сып-сап хомунан, хонук сирбитин булардыы, ыраах төрдүн тутан айаннаатыбыт.

   Мин айаннаан иһэн хайдах эрэ: “Кырдьык даҕаны, тугу биттэнэр баҕайыный? Бачча хараҥаҕа айаммыт даҕаны балысхана, түргэнэ бэрт”, – диэн дьиксинэ санаабытым. Кынным – аты да, массыынаны да хамсатар киһи. Хата, этэҥҥэ айаннаан дойдубутун буллубут.

Сарсыарда бултуур сирбитигэр бараары сырыттахпытына, ыппыт эмиэ ытаата. Уйбаан эмиэ “бу туох айылаах буоллуҥ” диэн ытын үөхсэн көрдө да, туһа тахсыбата. Ол онон ааста.

   Айаннаан иһэн биир сиргэ суол-иис, от-мас көрөөрү тохтоон, Бөтөспүтүм батыһыннаран, тыаҕа таҕыстыбыт. Ол тахсан иһэн ыппыт ханна эрэ сырбас гыммытын өйдөөбөккө хааллыбыт.

   Сотору ыппыт үрэр саҥатын иһиттибит. “Чэ, үчүгэй саалаах киһи эн бар” диэн, кынныбын ыыттыбыт. Чочумча буолан баран, харабыын тыаһа өрө хабылла түстэ. Онтон киһибит тута сөрөөн иккистээн ытта. Ол кэнниттэн уу чуумпу буолла. Туох даҕаны тыас-уус иһиллибэтэ.

   Саа тыаһаабыт сирин диэки баран иһэн киһибин ыҥы­ран көрдүм да, хоруй суох. Кэмниэ кэнэҕэс сүөм түспүт куолаһынан “бу баарбын” диир саҥа иһилиннэ. Киһибэр тиийбитим, Бөтөс эрэйдээх өлөөрү хардыргыы сытаахтыыр эбит. “Хайа, бу хайдах?” диэбиппэр, “тайах диэн, алҕас ытан кэбистим” диэтэ.

   Онтубут маннык буолбут. Бөтөс кыра маска киис та­һаарбыт уонна онтун тутан ылаары кэлин атахтарыгар туран үөһэ чарбачыспыт. Кынным ону тайах турар дии санаан, ытан кэбиспит. “Үкчү тайах курдук этэ” диир киһим. Кини бэйэтэ даҕаны олус хомойбут көрүҥнээҕэ.

   Булка киһи үөрэр даҕаны, хомойор даҕаны түгэнэ элбэх буолааччы. Кэлин ол сир диэки охсулуннахпына, мэлдьи Бөтөһү санаан кэлэбин.