Киир

Киир

   Кэннигэр тимир аан “лас” гына сабыллаатын кытта Бүөккэ муннугар ураты салгын билиннэ. Көҥүл сыта... Хатыылаах боробулуоха анараа өттүгэр даҕаны кини таһырдьа сылдьара эбээт. Ол эрээри онно салгын маннык ыраас буолбатаҕа дьикти. Бүөккэ салгыны иҥсэлээхтик эҕирийбэхтээтэ. Үчүгэйиин! Хараҕын симириктэтэн күнү утары көрө сатаата. Көҥүл күнүн сардаҥата, эчи, сытыытын! Бүөккэ күҥҥэ сыламнаан, чочумча тура түстэ. Онтон өй ылан, иннин диэки дьүккүйдэ.
 
 
   Бу күнү кэтэстэ да этэ! Түөрт сыл кэннэ көҥүлгэ, дьэ, таҕыста. Ол былаһын тухары бүгүҥҥү күнү санаабатаҕа суох. Бүөккэ оптуобус түннүгүнэн элэҥниир оту-маһы көрө олордо. Бачча тухары төбөтүгэр араас баҕа санаа киирбитэ эрээри, көҥүл дьоллоох күнэ син биир уруккутун курдук буолан эрэриттэн сонньуйан ылла. Бүөккэ хаста-хаста сылаас дьиэҕэ-уокка киирэн кэлэрин, кэргэнэ кууһан туран ытамньыйарын, оҕолоро бастаан атыҥыраабыттыы көрөн баран, кэлин моонньугар иилистэллэрин, доҕотторо-атастара үөрэ-көтө илии тутуһалларын, дьон-сэргэ салгыы этэҥҥэ буоларыгар баҕарарын ыраланан да көрөөхтөөбүтэ. Хомойуох иһин, ити барыта киниэхэ суох. Биирдэ баран эттэххэ, Бүөккэ тиийэр да сирэ суох. Эгэ, кэтэһэр дьонноох буолуо дуо?
 

Ыал олоҕо хара ааныттан табыллыбатаҕа

 
   Кини дэриэбинэҕэ улааппыта. Төрөппүттэрэ, тыа дьонун сиэринэн, сүөһү ииттэн, оттоон-мастаан олорбуттара. Үс кыыс кэнниттэн балачча өр буолан баран төрөөбүт соҕотох уолларыттан күннэрэ-ыйдара тахсара. Эдьиийдэрэ Бүөккэни өрүү көтөҕө, сыллыы, имэрийэ-томоруйа сыл­дьаллара. Сэттэлээҕэр аҕата өлбүтэ. Болҕомто киинигэр сылдьар уонна кырата да бэрт буолан буолуо, уол онтон са­наарҕаабытын, оҕус­тар­бытын өйдөөбөт. Оскуоланы бүтэрэр сылыгар ийэтэ өлбүтэ. Икки улахан эдьиийдэрэ кэргэн тахсан, туһунан барбыт кэмнэрэ этэ. Онон тулаайахсыйыы тыына биллэ быһыытыйбыта. Ол эрээри Бүөккэ доҕоро-атаһа, дьарыга, интэриэһэ эл­бэҕэ. Эдьиийдэрэ соҕотох уолларын бэйэлэриттэн тэйитимээри көрдөспүттэрин быһа гыммакка, аймах киһилэрэ кэпсэтэн, аармыйаҕа барбатаҕа. Бүөккэ пиэрмэҕэ быстах-остох үлэлэргэ сылдьарын, хочуолунайга хачыгаардыырын сирбэтэ. Баара эрэ 19 саастааҕар нэһилиэгин оскуолатыгар кэлэн үөрэммит атын улуус кыы­һын кэргэн ылбыта.
   Любата эдэрэ өтөн, дьоҥҥо да иитиллибит буолан, дьиэ үлэтиттэн, хаһаайыстыбаттан ырааҕа. Бүөккэ киэһэ үлэтиттэн кэллэҕинэ, кэргэнэ тыбыс-тымныы дьиэҕэ оҕотунуун утуйа сытар буолаллара. Оннук курдук орон нэдиэлэни нэдиэлэнэн хомуллубакка, иһит да сууйуллубакка туруон сөбө. Оттон Бүөккэ оннугу билбэккэ улааттаҕа. Дьиэ хомуллубакка турарын, ас кэмигэр астамматын көрө илигэ. Эдэр ыал кыыһырсара элбээбитэ. Бүөккэ уолаттары кытта арыгыны иһэрэ чаастатыйбыта. Арыт Любата бэйэтэ арыгы атыы­лаһан көрсөр буолбута. Оннук киэһэлэргэ ардырҕаһыы, дайбаһыы, үүрсүү ханна барыай? Сотору кэргэнэ дойдутугар баран кэлэргэ быһаарыммыта уонна төннүбэтэҕэ. Автовокзал эргин сылдьарын Бүөккэ биир дойдулаахтарыттан элбэх киһи көрбүт этэ.
 

Буруйдаах кини буолбатах!

 
   Оҕолорун кытта бастаан утаа бэйэтэ олоро сатаабыта. Эдьиийдэрэ кыах баарынан көмөлөһөллөрө. Бэйэлэрэ ыал буолан олорор дьон күн ахсын кининэн олорботторо биллэр. Оттон Бүөккэ аҥаардас хаалбыт кыһыытын-абатын арыгынан сууйар буолбута. Сотору оҕолорун эдьиийдэрэ ылаттаабыттара. Биир күн туох алаа муостааҕа киирбитэ буолла, дэриэбинэ устун саанан ытыалыы сылдьарын туппуттара. Дьолго, кими да өлөрбөтөх, дэҥнээбэтэх. Бастакы болдьо­ҕор, бүтүн аҕыс сылга, итинник түбэспитэ. Ол кэмтэн хаайыыга бу бэһис төгүлүн сытан та­ҕыста... Эдьиийдэрэ, дэриэбинэтин дьоно Бүөккэ хаайыы дьылҕаламмытыттан бастаан утаа олус хараастыбыттара. Оттон кини бэйэтэ улаханнык соһуйбатаҕа. Бэрт кылгас кэм иһигэр олох аһыынын-ньулуунун билбитэ таайдаҕа. Бииртэн биир кэлэн иһэр охсууттан синигэр да түспүтэ буолуо.
   Хаайыыга сытааччылар эмиэ бэйэтин курдук хара ааныттан оннуларын-олохторун булумматах сордоохтор этилэр. Бэрт ахсааннаах киһи көмүс кытахтан төкүнүйбүттэр. Бу олорон иһиттэҕинэ, үгүстэр хаайыыга ылбыт болдьохторун кытта сөпсөспөт, оҥорбут буруйдарын билиммэт эбиттэр. Кинилэри ким эрэ оннукка тиэрдибит, судьуйа сыыһа уураа­ҕы ылыммыт, дьонноро кө­мүскүү сатаабатахтар, билиитэ суох албакаат түбэспит аатырар. Онон да буолуо, Бүөккэ бүдүрүйбүт төрүөтүн бэйэтиттэн тэйитэн, атыттарга соҥнуур идэлэммитэ. Эрдэ өлбүт төрөппүттэрэ, аһара атаахтаппыт эдьиийдэрэ, сэлээрчэх кэргэнэ, өрүү ыалдьар оҕолоро, кинини сыаналаабатах биир дойдулаахтара... Бары! Кини эрэ буолбатах!
 

Биир Үрэххэ хаһыстаан эмэ киирии

 
   Хаайыыттан тахсыбыт бастакы кэмигэр көнөр суолга турар бөҕөх санаалааҕа. Арыгыны испэтэххэ, киһи өйө-санаата ырааһырар эбит. Хаайыы ин­нинээҕи олох ыҥырара-угуйа­ра. Хаайыллан сытар киһи кө­ҥүлү сыаналыыра күүһүрэр. Эдьиийдэрэ дьиэтин-уотун өрө тардан көрсүбүттэрэ. Санаатыгар, саҥа олох саҕаланыах курдуга. Маҕаһыыҥҥа харабылынан үлэҕэ киирбитэ. Нэһилиэк олоҕор, дьон-сэргэ үөрүүтүгэр-көтүүтүгэр кыттыһыах буолан испитэ эбээт. Онтуката ханна баарый? Сыл аҥаарын курдугунан хаайыыга бииргэ олорбут Куостата булан, биир-биэс тыла суох киниэхэ көһөн кэлбитэ. Оҕо-уруу туппат дьоно төбө ханна хайыһарынан сылдьаллара биллэр. Бүөккэ дьиэтэ уруккулуу арыгы уйата буолбута. Иһэр-аһыыр дьоҥҥо бэйэлэригэр ханыылыы дьон сысталлар. Улуус кииниттэн оннук олоххо үөрэммит дьахталлар тиэстэллэрэ. Олортон биирдэстэрин кытта атын дэриэбинэҕэ ыһыахтыы тиийэ сылдьан, эмиэ дьыалаҕа түбэспитэ. Ол дьахтар билэр ыалыгар тиийбиттэрэ. Дьиэ аана аһаҕаһа, ха­һаа­йыттар бэйэлэрэ суохтара. Кылгас кэмҥэ кэтэһэ түһэн баран, Бүөккэлээх халадыынньык иһигэр баар аһы ылан, атын сиргэ сыҕарыйбыттара. Ол дьахтар билэр дьоно аатыран, өй угар буоллаҕа. Бүөккэ сааһыгар ыйытыыта суох ылбыта суоҕа. Сарсыҥҥы күнүгэр тыа саҕатыгар арыгылыы олордохторуна, милииссийэлэр кэлэн, быччаччы тутан ылбыттара. Кинилэри сылдьыбыт дьонун ыаллара көрбүттэр эбит. Аһылык сүппүтүттэн аймалҕан буолбутугар этэн биэрбиттэр. Бүөккэ, эрдэ ыстатыйалана сылдьыбыт киһи, харытыттан иккис төгүлүн хаптардаҕа. Киһи сонньуйуох, хаайыыга тиийбитигэр Куостата бу ньолойон олорор этэ. Ол сордоох ити болдьоҕун кэнниттэн киһи илиититтэн өлбүтэ.
   Ити курдук сырыы аайы дуона суох уоруулартан хаайыыга төннө турар. Иккис болдьоҕун кэнниттэн дьиэтигэр ким даҕаны көрсүбэтэҕэ. Дойдутугар олохсуйбут кыра эдьиийэ иэдэс биэрэ сылдьар буолбут этэ. Улаатан эрэр оҕолордоох киһи дьаарханара биллэр. Утары иһэр дьон уулусса нөҥүө өттүгэр туорууллара, үөлээннээхтэрэ аатыгар эрэ үөрбүтэ-көппүтэ буолан баран, сүтэллэрэ, куотуналлара – баар суол. Эгэ, сэнэх кэрэ аҥаар сэҥээриэ дуо? Эмиэ бэйэтин курдук бүдүрүйбүттэр булсаллара. Кыра дэриэбинэҕэ дьон дьалты туттара, сэрэнэрэ-сэрбэнэрэ биллэр. Дьон төһө эмэ эрэнэн үлэ була сатыырын арыгылаан мүччү тутан иһэрэ да бэрт. Чэ, ити курдук...
 

Оҕолорун санаабатах күнэ суох

 
   Дьиҥэр, Бүөккэ тарбаҕар талааннаах этэ эбээт. Аҕата сүрдээх үчүгэйдик уһанара. Уолун даҕаны сыһыара сатыыра. Ону ийэтэ, эдьиийдэрэ “уол мас көөбүлүттэн ытырдар” диэн ааттаан, тохтотон кэбиспиттэрэ. Ол эрээри бүргэһи хабахха хаайбаккын. Бүөккэ илиитигэр тугу эмэ ылла да, тугу эрэ кыһа, аала сылдьар идэлээҕэ. Иккис болдьоҕор мас­тарыскыайга үлэҕэ киирэн, сүрдээҕин сэргэхсийбитэ. Кини үлэлэрэ быыстапкаҕа тураллара, атыыга хамаҕатык бараллара. Көҥүлгэ таҕыстаҕына дьарыктаах буоларыттан иһигэр сэмээр үөрэрэ.
   Иккис да болдьоҕун кэнниттэн үлэ көстүбэтэҕэ. Көтөр бэйэтин үөрүгэр талаһарыныы, бэйэтин курдук хаайыыга сыппыттары кытта булса охсоро. Киһи өр кэмҥэ уопсастыбаттан тэйдэҕинэ, көҥүлэ быһылыннаҕына, туттардыын-хаптардыын, саҥарардыын-иҥэрэрдиин ураты буолар эбит. “Куһаҕан үчүгэйдээх” дииллэринии, хаайыыга олорон, нууччалыы чубугураччы саҥарар буолла. Ол саҥарара көннөрү дьон саҥатыттан уратылаах үһү. Ким сыыһа, таба саҥарарын Бүөккэ хантан билиэй? Туохха, хайдах үөрэммитинэн саҥара, быһаарса сырыттаҕа эбээт.
   Эдьиийдэригэр кэлин бэйэтэ даҕаны чугаһаабат буолла. Тэрилтэ салайааччыта, нэһилиэнньэ убаастыыр дьоно буолан олороллор. Хаайыылаах бырааттара сыһыннаҕына, аптарытыаттара түһүөн сөп. Бүөккэ ону бэркэ өйдүүр. Төрөппүт оҕолоруттан эмиэ тэйиччи сылдьар. Улаатан хаалбыт оҕолорго хайдах чуга­һыай? Аҕа буолан киһилии сүбэлээбэккэ, харыстаабакка, көмүскээбэккэ, бэл, соххор солкуобайынан көмөлөспөккө гынан баран, туох диэн сыҥаланыай? Төһө даҕаны киһи сэҥээрбэт сирдэринэн сырыттар, суобас дуомнаах, кыбыстар, толлор диэни кини даҕаны билэр буоллаҕа. Кыыһа ыал буолбут этэ. Икки оҕолоох. Оттон уола билигин аармыйаҕа сылдьар. Бүөккэ ыал эһэтэ буолан дьоһумсуйан олорорун өйүгэр да сатаан оҥорон көрбөт. Сиэннэрин аттыгар аҕалан туруоран кэбистэллэр туохтан саҕалыаҕын сатаан санаабат. Хаартыскаттан көрдөххө, кыра сиэн үүт-үкчү Бүөккэ кыра эрдэҕинээҕитин курдук эбит этэ.
   Дьиҥэр Бүөккэ билигин да­ҕаны эдэр, муус доруобай. Кө­нөр суолга турдар, сөбү­лээ­­тиннэр-сөбүлээбэ­тиннэр, оҕо­­лоругар кыра да буоллар харчы ыытыан санаталыыр. Оҕолорун махтаммыт, кини туһунан сыыһа толкуйдуу сылдьыбыттарыттан кэмсиммит харахтарын көрүөн туохтааҕар даҕаны баҕарар. Кыыһын сүүһүттэн сыллаан ыларын, уолун кытта илии тутуһан баран куустуһалларын түүлүгэр элбэхтик көрбүтэ. Эриирдээх-бутуурдаах, түһүүлээх-тахсыылаах олоҕун саамай кэрэ өйдөбүллэрэ – оҕо сааһын тэҥэ оҕолоро.
 

Олох саҥа суола тыргыллар

 
   Оптуобус автовокзалга кэлэн, “пуус” гыннараат, аана аһылынна. Бүөккэ, бастатан туран, табахтаата. Онтон дойдутугар барар массыыналары олоотоото. Хаайыыга сыппытын тухары кимтэн да сурук туппатаҕа, туох да сураҕы истибэтэҕэ. Дьиэтэ-уота хайдах турарын хантан билиэй? Эдьиийдэрэ кыыһырбыт уохтарыгар “атыылыахпыт” дииллэрэ. Онон төрөөбүт дьиэтигэр атын да дьон олорор буолуохтарын сөп. Оннук буолар түгэнигэр ханна барарын билбэт. Билиҥҥитэ эдьиийдэригэр ытыһын уунан тиийэр санаата суох. Арай арыгы истэҕинэ тиийбитин бэйэтэ да билбэккэ хаалара.
   Олох тухары бу курдук. Тыал хайа диэки үрэринэн. Бүөккэ суоппар аттынааҕы олбоххо олордо. Кэннигэр хас да киһи киирдэ. Күн чаҕылыччы тыган турар кэмигэр киһи куһаҕаны санаабат. Дьокуускай тутуута элбээбит, биллэрдик тупсубут. Дьон-сэргэ таҥастыын-саптыын уларыйбыт. Массыына иһинээҕилэр куораттан тахса да иликтэринэ нухарыйан-утуйан ырааттылар. Арай Бүөккэ тугу да көтүппэккэ көрө-истэ олордо. Оннук күн арҕаалыар диэри барыны бары сэҥээрэн, кини даҕаны сылайан, кириэһилэтигэр тиэрэ түстэ.
   Массыына көнө суол устун сыыйыллар. Кини аппалаах-дьаппалаах, түһүүлээх-тахсыылаах сирдэри ааһарын курдук, киһи олоҕор эмиэ арааһы көрсөр буоллаҕа. Дьылҕа киһи аайы уратытык суруллар. Ону ким тымтыктанан көрбүтэ баарай? Арай киһи тыыннааҕын тухары сырдыкка талаһар. Бүөккэ кылгас да, уһун да кэмҥэ буоллун, көҥүл тыынын билбэхтэһэр, кыра да буоллар үчүгэйгэ талаһар баҕалаах. Оттон дьылҕатыгар суруллубут буоллаҕына, көнө да суолга моһолго түбэһэн, олоҕун аҥаарын атаарбыт сиригэр аттаныа буоллаҕа. Билиҥҥитэ кини ол туһунан саныан баҕарбат. Тимир аан тыаһын сахалыы намыын муусука, биир тэҥ таҥастаах дьону айылҕа кэрэ көстүүтэ солбуйан, Бүөккэ мичээрдээбитинэн кытаанахтык утуйан хаалла.
 
Оксана ЖИРКОВА.

Сэҥээриилэр

Jeedda
0 Jeedda 18.01.2025 12:10
Наһаа истин кэпсээн
Ответить

Санааҕын суруй

Бүтэһик сонуннар