Вампирдар уонна саха тыла: туох ситимнээҕий?
Вампирдар тустарынан, истэҕит-билэҕит буоллаҕа. Эмиэрикэ суруйааччыта Брэм Стокер “Дракула” диэн айымньыны суруйбута, ол кэннэ араас киинэлэр, уобарастар төрөөн тахсыбыттара. Вампир уобараһа маннык: муус маҥан тириилээх, муус тымныы эттээх-сииннээх, инники аһыыта уһуктаах, үйэлэр тухары өлбөт сигилилээх, тыыннаах дьон хаанынан утахтанар илэ абааһы.
“Вампир” диэн, уопсайынан, туох тылый? Тыл диэн эмиэ киһи курдук: төрүччүлээх, өбүгэлээх. Син биир хантан эрэ түҥ былыргыттан силистэнэн-мутуктанан, билиҥҥи олоххо симэлийбэккэ устан кэлэр. Ханнык эрэ тыл тоҕооһо сүтэн, төрүтэ-ситимэ да биллибэккэ үйэлэр ыпсыыларыгар, ханан эрэ сүтэн-оһон хаалар.
Чэ, вампир диэн тылбытыгар төннүөх. “Вампир” диэн тыл нууччалыы барыйаана – “упырь”. Тылдьыттары көрдөххө, бу тыллар этимологиялара (үөскээһиннэрэ) бүдүө-бадыа. Бикипиэдьийэҕэ сурулларынан, “вампир” диэн тыл славян ”упырь” диэн тылыттан французтарга, ньиэмэстэргэ тарҕанан “вампир” диэҥҥэ кубулуйбут” диэн. Соторутааҕыта Германия университетын учуонайа Е. Рагагнин бу тылга ситимнээх “Вампир” – түүр тыла дуо?” диэн билим ыстатыйатын таһаарбыт эбит. Кини бу тылы былыргы түүр тылыгар баар “ооп” диэн олохтоох туохтууру (ол аата сахалыы “уоп-”, “обор”) кытары ситимнээх диир.
Кини суруйарынан, бу тыл түҥ былыр түүр тыллаах омуктартан сербтэргэ кэлбит, онтон ол нөҥүө XVIII үйэҕэ дьобуруопалар атын тылларыгар тарҕаммыт диир. Аан маҥнай ньиэмэстэргэ, онтон французтарга, ол кэннэ биирдэ атын тылларга.
Номнуо V үйэҕэ Византия хотугу өттүгэр түүр тыллаах огурдар тарҕаммыттар, онтон бу үйэ маҥнайгы аҥаарыгар Аспарух диэн салайааччылаах түүр тыллаах булгардар (огурдар бөлөхтөрө) билиҥҥи Болгария сиригэр-уотугар кимэн киирэллэр. Ол эрээри, кэм-кэрдии ааһан, икки үйэ иһигэр түүрдүү тутулларын сүтэрэн, славян хааныгар, тылыгар баһыйтараллар. Ол да буоллар, билиҥҥи болгар тылыгар онон-манан түүр тылын олохторо бааллар. Бу булгардар билигин баар соҕотох удьуордара – түүр тыллаах чуваштар. Чуваш тылыгар былыр-былыргыттан “во-пар”, “ву-пар” диэн абааһыны ааттыыллар, оттон “вуп-кан”, “воп-кан” диэн “обжора”, “оборотень” диэн суолтаҕа туттуллар эбит. Чуваш тылыгар тоҕо эрэ “оо” диэн уһун дорҕоон эбэтэр “уо” дьуптуон оннугар, үгүс тылларыгар “во” диэн дорҕооҥҥо уларыйбыт. Холобур, “уот” диэн чуваштыы “вот” диэн.
Билиҥҥи туроктар аныгы диалектарыгар “обур” диэн тыл баар, өлбүт киһиэхэ сыһыаннаан тутталлар эбит. Онон “упырь”, “вампир” диэн тыллары устуоруйа лиистэрин сэгэтэн истэххэ, былыргы өбүгэтигэр – түүр тыллардаахха төннөр. Саха тылыгар “бырдах хааны оборор” эбэтэр “ким эрэ тугу эмэ уобар” диэн этэбит.
Бу курдук, араас тылы ырытан, туохха туттулларын анааран көрдөххө, интэриэһинэй түмүктэр тахсыах эбиттэр. Эһиги өссө ханнык тылы ырытыа этигитий? Онон хааны оборооччу “вампирбыт”, чахчы, былыргы түүр тылыттан, “обор”, “уоп” диэн суолтаттан үөскээн-кубулуйан билиҥҥэ диэри онон-манан “күүлэйдээн тэлэһийэ”, дьүһүн кубулуна сылдьар буолуон сөп.
Дохсун ааттан “дундуук” буолуор диэри
“Оо, дундук!” диэн биирдэ эмэ үөҕүллүбүт дуу, үөхсүбүт дуу буолуохтааххыт. “Дундук” диэн киэҥ араҥаҕа акаары, халы-мааргы киһини сэмэлээн-сиилээн этэллэрин билэбит. “Дойду сурахтаах” диэбиккэ дылы, бу тыл бэйэтэ туспа киэлилээх, ураты устуоруйалаах, кэм-кэрдии долгунугар оҕустарбыт, “истириэс” бөҕөтүн ааспыт тыл.
Ол курдук, нуучча классик суруйааччыта А.С. Пушкин саҕана Билим академиятын бэрэсидьиэнинэн Корсаков-Дондуков диэн араспаанньалаах киһи үлэлии-хамныы сылдьыбыт. Бу киһини кытары алтыспыт дьон “эр дьону таптыыр” диэн уорбалыыллар эбит. Уваров диэн ол саҕана ити академия бэрэсидьиэнинэн үлэлии сылдьыбыт. Итиччэлээх үрдүк солоҕо олорон, бэйэтин кэнниттэн “тапталлааҕын” – Корсаков-Дондукову анаабыт. Ол иһин Пушкин бу Дондуков-Корсаков өйүн иһин буолбакка, атын биричиинэнэн “үрдээбитин” үөҕэн-хаадьылаан “В Академии наук Заседает князь Дундук. Говорят, не подобает Дундуку такая честь. Почему ж он заседает? Потому что ж.... есть” диэн хараардан, суруйар-тарҕатар эбит.
Ол суруйбут “дундуга” күн бүгүнүгэр диэри куһаҕан суолтаҕа туттулла сылдьар. Дьиҥэ, бу киһи калмык омук хааннаах Дондуковтар диэн улахан династияттан төрүттээх ааты иҥэринэ сылдьыбыт. “Дундук” диэн буолбакка, “Дондук” диэн тыл монгуол тылларыгар барытыгар баар. “Дондок” тибеттии “дондг” диэн тылтан төрүттээх: “эр хорсун, хоһуун-хоодуот, дохсун” диэн кимнээҕэр үчүгэй суолталаах тыл. Били, эр дьону таптыыр ыарыылаах Дондуковтааҕар чыҥха атын, төттөрү суолталаах буолан тахсар. “Дондок” диэн аат билигин даҕаны буддизм итэҕэллээх дьон быыһыгар киэҥник тарҕаммыт. Соччо ким да “дундук” диэн тылы кытары ситимнээбэт. Арай биир бэйэм Бурятияҕа сылдьан, биир Дондук диэн ааттаах бүрээти көрсүбүппэр ити ааты “кэм буолуо” нууччалар буортулаан, хооһурҕатан кэбиспиттэрин туһунан бэркэ кыһыйан туран кэпсээбиттээх...
Онон, киһини даҕаны дьүһүнүттэн буолбакка, ис санаатыттан көрүөххэ наада. Онтон дьону үөҕэргэ-ааттыырга тыл ис хоһоонун, суолтатын билэргэ талаһа сатыахха.