“Уһук Хоту диэннэригэр, дьэ, бу учууталлыы кэлэн олордоҕум” диэн саныырын быыһыгар Ыкынаас дьэс чаанньыгыттан тимир куруускаҕа сойон эрэр чэйин куттан испитэ. “Чэй” да диэхтээн,маннааҕылар сииктээх сиргэ үүнэр моруоска угун хатаран, ону чэй оҥостон иһэллэр. Бастаан утаа уу судураай курдугун иһин, үөрэннэххэ, олус бэрт эбит. Амтана дьэдьэҥҥэ маарынныырын ааһан, доруобуйаҕа олус туһалаах быһыылаах: Ыкынаас кыраттан да тымныйан ыалдьар бэйэтэ, манна кэлэн, дьөрү, сөтөллүбэт да буолан хаалла. Түннүгүн сыыһынан кыһайан көрдөҕүнэ, ыраах өрүс көҕөрүмтүйэн көстөр, арыый бэтэрээ кумах кырылаабыт. Төрөөбүт-үөскээбит Бүлүүтүгэр тугунан да маарыннаабат, хайдах эрэ курус. Дьиҥэр, Саха сирин улуу өрүһэ тайаан сыттаҕа эбээт!
Бу дойдуга добдурҕа саҕана кэлбитэ. Табаһыт Сэмэнчикээн туркутугар нэһиилэ “иҥнэн”, аара төкүнүйэн хаалыам диэн, ол куттала этэ. Уокуруктарын киинигэр үөрэх салаатын сэбиэдиссэйэ Дьөгүөрэп “үөдэн түгэҕэр” айанныыр эдэр учууталга, маҥнай утаа олохсуйарыгар диэн, додо курдук сүгэһэргэ бурдук, туус, аҕыйах тойуу саахар бэрдэрбитэ.
Ыкынаас Дьокуускайга учууталлар икки ыйдаах куурустарыгар үөрэнэ сырыттаҕына “үгүскүт хоту дойдуга учууталлыаҕа, дьэ, онно киин сирдээҕэр лаппа үгүөрү хамнастаныаххыт” диэн, лиэктэрдэр ону эрэ ахталлара. Сорох өттө, бэйэтин курдук бу идэҕэ саҥардыы холонуохтаах ыччаттар, ону үөрэ истэллэрэ. “Бултаах-алтаах дойдуга туох улахан ороскуота кэлиэй, хата, ол ымсыырдар хамнастарын уурунан, үс хас сыл үлэлээн баран, байан-тайан кэлиэхпит” дии саныыллара. Ыкынаас, төрөөбүт Бүтэйиттэн тэйбитэ ырааппыт уол, ийэлээх аҕатыгар хайдах курдук кэһиилэнэн-тойдонон тиийэрин санаан, мэктиэтигэр, сүрэҕэ сүр күүскэ тэбиэлээн ылбыттаах.Учуутал кууруһугар үөрэниэн иннинэ тыа хаһаайыстыбатын техникумугар сыл курдук үөрэммитэ уонна Дьокуускай таһынааҕы нэһилиэктэргэ артыал, табаарыстыба, холкуос тэрээһинигэр үлэлээбитэ. Ол холкуос диэн ааттыыр тэрилтэлэригэр ким даҕаны үтүө баҕатынан киириэн баҕарбат этэ. Дьиҥэ баара, Ыкынаас даҕаны сүүрбэ икки сааһыгар диэри тугу даҕаны үлэлээн дьодьуйбатах буолан, ол аҕытаассыйалыыр холкуоһа хайдах буолуохтааҕын, туох үчүгэйдээҕин билбэт да этэ. Кырдьыга да, хаһан ситэн билээхтиэй.
Уон биэс сааһыгар диэри эдьиийдэрин кытта сыһыы муҥунан сүөһүлээх Тимэппиэйэптэр хотонноругар саах күрдьээччинэн сылдьыбыта. Онно ынах ыыр эдьиийдэрин хоннохторугар хорҕойон, төһө эмэ көмүскээччилэрдээх курдук сананара. Баай Тимэппиэйэп мааны кыргыттара, киниттэн сиргэммиттии тутта-тутта, нууччалыы тугу эрэ кэпсэтэллэрин сөбүлээбэккэ “бэйикэй, мин даҕаны үөрэнэн, нууччалыы итиччэ саҥарыаҕым, өссө учуутал буолуоҕум” диэн иһигэр ботугуруура.
Аҕата Уһун Баһылай, ийэтэ Хараҕа Суох Суоппуйа уолларын “тойоттор тылларын истэр буол, бөппүрүөк майгыгынан сир өтүөҥ суоҕа” диэн, түгэн эрэ көһүннэр, иитэн-такайан тахсаллара. Бааска диэн убайа уон алта сааһыгар хаайыыга, инньэ Уркуускай куоракка, утаарыллан сураҕа суох сүппүтүн улахан туоһубут оҥостон кэпсииллэрэ.
Дьэ, ол убайа, Бааска, Ыкынаас уон алталаах сырыттаҕына, эмискэччи күөрэс гынан кэлэн, быраатын Дьокуускайга илдьибитэ. Хамыһаар буолбут, байыаннайдыҥы таҥастаах, сүдьүҥнээн хаамар (кэлин билбитэ, Илин Сибииргэ үрүҥ чиэхтэри кытары сэриилэһии кэмигэр атаҕын тосту ыттарбыт эбит).
Убайа детдомҥа олордон үөрэттэрбитэ, Ыкынаас онно 1924 сыллаахха маҥнай – биэнньиэргэ, онтон хомсомуолга киирэн биэс кылааһы бүтэрбитэ. Ол кэнниттэн “уон аҕыс сааскын туоллуҥ” диэн, детдомуттан таһаарбыттара, салгыы үөрэппэтэхтэрэ. Онтон ыла олоҕун сүнньэ наар сир үллэһигэ, табаарыстыба, артыал, холкуос тэрийиитэ буолбута. Холкуоска дьону киллэрэр сүрүн ньымалара: “Холкуоска киириэххин баҕарбаккын, ол аата Сэбиэскэй былааһы сөбүлээбэккин!” – диэн сүгэ-балта тыл этэ. Ким ону утара барыай...
* * *
Саҥа учууталы нэһилиэк Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Хонооһой Мөлөкүүрэп, 23 саастаах (Ыкынааһы кытта араа-бараа саастаах) эдэр киһи, оскуола дьиэтигэр олохтообута. Сэбиэт, кыра үөрэхтээх буолан, Ыкынааһы сонно сэкирэтээринэн үлэҕэ киир диэн аҕытаассыйалаабыта. Онуоха биирдэрэ, учуутал үөрэхтээх, хомсомуол ааттаах киһи, кыратык мунаахсыйа түһэн баран сөбүлэспитэ. Салла санаабыта диэн, урут учууталлаан көрө илик, онон үлэтэ хайдах-туох салаллан барыа биллибэт, оттон нэһилиэк Сэбиэтин сэкирэтээрэ диэн букатын даҕаны атын эйгэ буоллаҕа дии. Саатар, икки кылаастаах оскуолаҕа соҕотох. Учуутал даҕаны, сэбиэдиссэй даҕаны. Оскуолалара – уруккута нэһилиэк сис баайа Силэпсиэп дьиэтэ. Өрөмүөн диэни билбэтэҕэ ырааппыт, бэл, муннугунан тарбах да батан тахсыах хайаҕастаах, алларанан аргыара амырыын. Биир хоско икки кылаас оҕотун олордон үөрэтэр. Хата, Дьокуускайга маннык тутуллаах оскуолаҕа уруогу хайдах үөрэтэри син добуочча көрдөрбүттэрэ. Онон икки ыйдаах кууруһа, чахчы, туһалааҕа көстүбүтэ. Оҕолоро даҕаны бастакы кылааска – алта, иккискэ түөрт эрэ этилэр. “Кылаас” диэн ааттанар хоско икки паарта, үс эргэ остуол элээмэтэ баара. Хараҥардаҕына, сырдатынныннар диэн, түөрт кыраһыын лаампатын биэрбиттэрэ да, онтон иккитин оҕолоро алҕаска алдьатан кэбиспиттэрэ. Бэйэтэ ол кылаас таһынааҕы быыкаа хоско олохсуйбута. Тымныы баҕайы этэ. Мас кэмчи дойдутугар онтон атын буолуо дуо. Онон, эмиэ даҕаны, сэкирэтээр буолбучча, оттук маһы булууга, өрөмүөҥҥэ төһө баҕарар туруорсар. Сэкирэтээр диэн эбии дуоһунастанан, хата, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбат диэбиккэ дылы, кыра да буоллар, балык, таба этэ, куруппа ылар буолбута. Учуутал хамнаһа (били, үрдүк диэн аҕытаассыйалаабыттара) диэни умуннахха да сөп эбит – кэлбэт! Кини иннинэ үлэлээн испит учуутал ол да иһин булгунан, күрээн кэриэтэ дойдулаатаҕа. Кырдьыга даҕаны, инчэҕэй эттээх киһи тулуйуох дойдута буолбатах быһыылаах. Оскуолаҕа ким да наадыйбат. Уокуруктара да киэҥэ бэрт, хата, сотору оройуон диэн буолуохтаахтар үһү диэн кэпсээн толору. Онон ол уокуруктара хас да оройуоҥҥа арахсан, бастарын бэйэлэрэ билиниэхтэрэ үһү.
Саҥа учууталларын үөрэнээччилэрэ, дьэ, көрөн молоорутуу! Халыҥнык таҥныбыт обургу оҕолор, тарбахтара бөҕүөрбүтүн үрэн сылыта-сылыта, учуутал кэпсээнин кэрэхсээн истибитэ буолаллар. “Ити кэпсиириҥ төһө кырдьыга буолла?” диэбиттии көрөллөр, сыҥааҕырдыыллар.
Нэһилиэккэ үөрэнэр саастаах оҕо элбэх да, төрөппүттэр оҕолорун оскуолаҕа чугаһаппаттар. Оттон уокурук кииниттэн биирдэ эмэ сурук аҕаллахтарына, оскуолаҕа оҕону ыларга мөлтөхтүк үлэлиигит диэн ис хоһоонноох буолар. Арай туох эрэ бэлитиичэскэй бырааһынньык буоллаҕына, онуоха өссө тугу эрэ дук гынар сурахтарын иһиттэхтэринэ, төрөппүттэр оҕолорун аҕалаллар. Маннык тэрээһиҥҥэ нэһилиэк Сэбиэтэ, олохтоох холкуос салалтата син кыһалла сатыыллар. Маныаха Ыкынаас сэкирэтээр дуоһунастааҕын бэркэ туһанар: эрдэттэн уураах той таһаартарар, тэрээһин бэлитиичэскэй суолтатын тоһоҕолоон санатар. Оннук ньыманы туттан, оскуолатыгар оттук мас киллэртэрдэ, сабараанньа оҥорторон буор куттарда.
* * *
Нэһилиэккэ биэс сүүсчэкэ табалаахтар. Икки холкуос баар. Уопсайынан, булт, балык дьарыктаахтар. Аҕыйах сыллааҕыта Сэбиэскэй былааһы утаран бастаанньаҕа кыттыспыт дьон кытта бааллар. Холобур, биир холкуостарын бэрэссэдээтэлэ Мэхээлэ Мөлөкүүрэп, 37 саастаах эдэрчи киһи, 1922, 1923, 1925, 1930 сыллардаахха “быраат” буола сылдьыбыт. Нэһилиэги олоччу кини дьаһайан олорор диэн сири-буору аннынан кэпсэтэллэр. Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Хонооһой Мөлөкүүрэптиин чугас аймахтыылар эбит.
Ыкынаас дойдутугар сылдьан былааска тахсарга аймах улаханы быһаарарын төрүт билбэт этэ, кырдьыга баара, ол туһунан кыратык да санаабатаҕа. “Үрдүк дуоһунаска Сэбиэскэй былаас дьону билэн аныыр” диэн бигэ санаалааҕа. Онто баара, бу дойдуга былааска тахсар, туох эмэ дуоһунастанар туһугар абытайдык киирсэллэр эбит. Сөп буола-буола, араас мунньахха “кулаактар, кинилэр хос моонньохторо, кутуруксуттара, бирэдьиитэллэр”диэн тыллар салгыны сатарыталлар. Адьас соторутааҕыта нэһилиэк Сэбиэтин бүрүсүдьүүмүн чилиэнэ буолан олорбут киһи көрүөх бэтэрээ өттүгэр “куорҕаллааччы” аатыран, холкуоһуттан үүрүллүөн да сөп үлүгэрэ. Оннук түбэлтэ тахсара сонун буолбатах эбит.
Уокурук кииниттэн кэлэр бэрэстэбиитэллэр даҕаны үтүө холобур буолар бэрээдэктээхтэрэ көстүбэт. Холобур, сир боппуруоһун быһаара кэлбит Митрохин, Савельев арыгылаан, эбиитин содур майгыларынан дьону кэлэппиттэр. Маныаха урут сэбиэт суруксута буолан олорбут Мөлөкүүрэбэ Татыйаана “көх-нэм” буолан, иккиэннэрин кытта утуйан турбут сураҕа нэһилиэги биир гына тарҕаммыт.
Ыкынаас сайынын ханна барыай, нэһилиэккэ суруксуттуурун таһынан балык артыалыгар боломуочунай буолла. Инньэ гынан үлэтин ыыра кэҥээтэ. Өрүскэ холкуостаахтары таһынан кэтэх дьон балыктыыр сирдэрин быһаарсар бырааптанна. Сорох биригээдэ биэс илимнээх, оттон орто бааһынайга биир эрэ илим тиксибит диэн айдаан таҕыста. Аны туран, кулаактары күһэйэн үлэлэтиҥ диэн ирдээн турдулар.
...Күһүөрү киэҥ айдааны тарпыт суут буолла. Нэһилиэк Сэбиэтэ Сэбиэскэй былааска куорҕаллыыр үлэни ыыппыт холуобунай дьыалата көрүлүннэ. Кимнээх эрэ баһаам матырыйаалы хомуйан үҥсүбүттэр эбит. Буруйдуур ис хоһоонноро маннык буолан тахсыбыт:
1. Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Хонооһой Мөлөкүүрэп кэргэнэ өлбүтүгэр биир табаны бохоруонаҕа туттубут, докумуонун оҥорботох; нэһилиэк үлэтин тохпут; бэлиитикэ боппуруоһугар нэһилиэнньэни сырдаппатах; дьону күүһүнэн холкуоска киллэрбит; сорох киһини сокуоннайа суох кулаак оҥорбут.
2. Холкуос бэрэссэдээтэлэ Мэхээлэ Мөлөкүүрэп, урут баандаҕа кытта сылдьыбыт, балыктааһыҥҥа бытаарыыны таһаарбыт, инньэ гынан былаан туолбатах, Дьокуускайга собус-соруйан сытыйан хаалбыт балыгы ыыппыт. Сөптөөх суот-учуот суоҕуттан таба ахсаана аҕыйаабыт.
Оройуоннааҕы суут Хонооһой Мөлөкүүрэби 5 сылга көҥүлүн быспыта. Мэхээлэ Мөлөкүүрэпкэ 10 сылы биэрбиттэрэ, эбиитин малын 50 бырыһыанын былдьыырга уураахтаабыттара.
Ыкынаас ити “кутталлаах бөлөххө” сэкирэтээр буолан кыттыспытын, алҕаска кулаак аатырбыт дьону хомбуойдаан, күһэйэн үлэлэппитин, өссө оскуолатыгар тустаах өрөмүөнү ыыппатаҕын, хомсомуол эрээри сэрэҕин сүтэрбитин иһин маҥнай 6 сылга уураахтаан баран, биир сыл кыһалаҥ үлэнэн солбуйбуттара.
Оччолорго, отутус сыллар бастакы аҥаардарыгар, Уһук Хоту быһыы-майгы оннук булкуурдаах этэ.
БУТУКАЙ.
