Аҕа дойду сэриитин кэмэ. Сут дьыллар сатыылаан тураллара. Үөһээ Бүлүү улууһун биир хоту нэһилиэгэр, барыларыгар буоларын курдук, үлэ “фронт туһугар” диэн барара. Чорбоппуттарын барытын фроҥҥа ыыталлара.
Муус устар буолан, халлаан лаппа сылыйан, дьон үксэ куйуурдуура. Собо, мунду барахсан... Былырыыҥҥы курдук элбэх мундуну баспатылар. Ааспыт сайын халлаантан таммах да уу түспэккэ, күөллэр үксүлэрэ уолбуттар. Аны сайын кураан буоллаҕына, отторо үүнүө суох.
Алта уонус хаарын уулларбыт Киргиэлэй сарсыарда эрдэ туран, атыгар сыарҕатын көлүйэн, куйуурун уонна биир уостаах саатын ылан, тэйиччи соҕус сытар Быыра уонна Бүүрүү күөллэр диэки айаннаата. Бу күн халлаан лаппа ириэрдэ, хаар ирэн уймалас буолла. Кыһын үктэниллибит суолунан айанныыр син ама, этэҥҥэ тиийииһи. Күөс бастыҥа кэриҥэ айаннаан Быыраҕа тиийдэ. Атын тыа саҕатыгар баайда. Туут хайыһарын кэтэн, куйуурун сүгэн күөл дириҥ уута манан буолуохтаах этэ диэн, ол диэки барда. Сайынын манна оттуур уонна илимниир буолан, үчүгэйдик билэр сирэ. Ирэн эрэр хаары оймоон, үрдүк тииттэр анныларыгар тиийэн тохтоото. Бу өндөс соҕус тииттэр анныларынан син уулаах буолааччы этэ диэн, Киргиэлэй ботугураан ылла.
Хаары ойбоҥҥо сөптөөх гына күрдьэн, анньыынан халыҥ мууһу өр соҕус алларан тэспитигэр, уу эмискэ түллэн тахсыбытын кытта икки бочоох күөрэс гынна. «Ити аата мунду баар буолуон сөп эбит» диэн балыксыт үөрдэ. Куйуурун уган, эрийэн барда. Балачча эрийбэхтээт, бадарааннаах да буоллар, син үгүөрү мундуну баһан таһаарда. Дьэ, бу курдук хас даҕаны ойбону тэһэн балачча өр куйуурдаата. Элбэҕи ылыан наада. Элбэх тыынньалаах киһиэхэ үгүөрү соҕус наадатын ааһан, ыалга бэрсиэ турдаҕа. Бачча ыраах кэлбитэ даҕаны баар. Күн лаппа арҕаалаан, борук-сорук буолан, Бүүрүү күөл үрдүгэр турар үүтээнигэр айаннаата. Күөллэр ардылара икки биэрэстэ кэриҥэ. Баран иһэн, суолу тайах туораан ааспытын бэлиэтии көрөн тохтоото. Соторутааҕыта аҕай ааспыт. Халлаан лаппа тымныйан, хаар үрдэ муус буола тоҥон эрэр. Маннык тоҥорууга тайах ырааппат: тыһын хайа сүүрдэ да тохтуур. Сарсыарда эрдэ туран батыһан көрбүт киһи дуу дии санаата. Үүтээнигэр тиийэн, атын дьоҕус далга киллэрэн ыытта, сыарҕатыгар тиэйэн аҕалбыт отуттан бэристэ. Иһирдьэ киирэн уот оттон, эмээхсинэ укпут өйүөтүн үссэннэ. Утуйардыы оҥостон сытта. Тайах санаатыттан арахсан биэрбэтэ. Сарсыарда эрдэ туран батыһарга сананна. Халлаан сырдыан иннинэ Киргиэлэй туран, чэйин өрөн киэһээҥҥиттэн хаалбыт лэппиэскэтин тобоҕун сиэтэ. Туут хайыһарын кэтэн, тайах бу диэкинэн барбыт буолуохтаах диэн, хоту диэки барда. Сарсыарда дьыбардаммыта сүрдээх, тоҥот буолан, туут хайыһарын суола да хаалбат. Сатыы да киһини уйууһу. Икки чаас кэриҥэ хааман тайах бэҕэһээ ааспыт суолун булла. “Чэ, мантан, арааһа, ырааппатах буолуохтаах”, – дии санаата. Түүн хайдах да сир өппөт. Син балачча хааман эмиэ да ыарҕалаах, эмиэ да таппараахтаах сиргэ кэллэ. Ол аата Кэнэлийэ үрэххэ чугаһаабыт. Итинник дии санаан истэҕинэ, эмискэ аттыттан сүүнэ улахан тайах туран кэлээт, атара сэлиинэн Кэнэлийэ үрэх диэки сүүрдэ. Киргиэлэй ону көрөн, күлүгэр имнэннэ. Кэнэлийэ аһаҕас толоонун хаарын үрдэ бэҕэһээҥҥи ириэриигэ ньылбыччы ирэн баран, бу түүн кытаанахтык тоҥмута чуолкай. Халыҥ тыаҕа оннук буолбат. Тайах суолун аа-дьуо батыста. Туут хайыһардаах буолан, адьас уйдара сылдьар. Балачча батыһан баран тайах суола хааннырбытын бэлиэтии көрдө. Ити аата сотору көрсөр эбиппин диэн, биир уостаах саатын иитиннэ эрээри, соҕотох ботуруоннаах, онон сыыһыа суохтаах. Кырдьык, санаабытын курдук, тайаҕа бу турар. Түөрт атаҕын тыһын тоҥокко хайа анньыбыт, төрдүөннэриттэн хаан оҕуолуур. Киргиэлэй син балачча чугас киирэн, кыҥаан баран, чыыбыһын тардан кэбистэ. Тапта эрээри, анарааҥҥыта тоҕо эрэ охтубата. Түөһүн тылын диэкиттэн барбах хаан тохтор. Киргиэлэй ыраахтан ыппыппын эбэтэр ботуруонум мөлтөөн биэрдэ диэн кыһыйа санаата. Тайаҕа уонча миэтэрэ курдук хаары тэпсэн орох оҥорбутунан төттөрү-таары барар-кэлэр. Тыстара алдьаммытынан, этэргэ дылы, чоҥкутун уҥуоҕа килэйэргэ дылы. Онтон ыарыыланан, тоҥ хаары тэлэн барарыттан саллан барбакка турар уонна таптарбыт аата таптарбыт буоллаҕа. Булчут, баҕар, бааһырбытыттан сылтаан охтуо диэн, кэтэһэн көрдө. Тайах охтор санаата суох. Халлаан хайдах эрэ сылыйа быһыытыйда. Хаар үрдэ сымнаата да, кыыл куотар. Хайдах гыммыт киһи диэн ол толкуйугар түстэ, бачча аас-туор олоххо итиччэлээх булду куоттарар кыһыыта бэрт. Киргиэлэй сототугар укта сылдьар уһун быһаҕын ылан эргим-ургум тутта. Тайах хайдах да быһаҕынан астарар курдук чугаһаппата чуолкай. Ол иһин уһун сонос титириги быһан этэрбэһин быаларынан быһаҕы онно хамсаабат гына үчүгэйдик баайда. Кэнэлийэ үрэххэ таптаан үүнэр таппараах мастар быыстарынан тайахха ыкса чугаһаата. Турдаҕына, быһаҕынан анньар сатаммата буолуо дии санаата уонна баарын биллэрбитигэр анарааҥҥыта төттөрү барда. Ол барбытыгар иһирдьэ диэки турар бөлкөй лабаалардаах таппараахха баран биэрдэ. Тэпсибит ороҕо аттынан ааһар. Тайах турбахтыы түһэн баран, сиэлэр аҥаардаах бэтэрээ хаамта. Онуоха Киргиэлэй хайдах эрэ ойоҕолуу ааһан эрдэҕинэ, хонноҕун диэкинэн анньан кэбистэ. Уһун уонна синньигэс быһах син кэбэҕэстик батары киирдэ. Тайах, өрө мөхсөөт, иннин диэки ыстанна, титириги тосту үктээтэ. Сүүрбэччэ миэтэрэни бараат, иннинэн хоруйа түстэ. Киргиэлэй үчүгэйдэттэ диэн, үөрэн саҥа аллайда. Тиийэн көрбүтэ, кыыла морбойбут. Быһаҕын ылан тайах иһин хостоото, аччыктаабыта бэрт буолан, уот оттон, кыратык эт үөлэн үссэнэ түстэ. Хараны амсайбатаҕа ырааппыт. Дьоно барахсаттар төһө эрэ үөрээхтииллэр. Бэрэмэдэйигэр аҕыйах эти сүгэн, үүтээнигэр тиийэн, атын көлүйэн, балыгын тиэнэн өтөҕүн быста. Сарсыныгар хас даҕаны буолан кэлэн, тайах этин сүгэн, тиэйэн барбыттара. Чугастааҕы дьон мундуну, кыыл этин уос-тиис үллэстэн кэриэтэ бары амсайбыттара. Киргиэлэй ити бултуйбут тоҥоттоох сааһы хара өлүөр диэри саныыра, сиэннэригэр кыылы быһаҕынан хайдах өлөрбүтүн кэпсиирэ.
Александр ТАРАСОВ бэлэмнээтэ.