Аар саарга аатырбыт айылҕаттан айдарыылаах улуу отоһут Бороҕон оҕонньор, уолаттара бултаан Танда Эбэлэриттэн киллэрбит аарыма улахан уон салаалаах силис муостаах буур бэрийэр бэрдин этин сытыы быһаҕынан аргыый наллаан элийэн ылан ыстыы-ыстыы, маннык сэһэннээх буолла.
Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр, уон биэс саастаахпар икки улахан булчуту кытта булка уһуйулла тыалаабытым. Ол оҕонньору кытта сылдьан элбэххэ үөрэммитим.
Биирдэ кукаакы кыһыл түүтүн курдук кугас, эмиэ да көтөр, эмиэ да нэтээгигэ маарынныыр, эмиэ да кыыл курдугу көрбүтүм. Сыгынах кэнниттэн көтөн дуу, сүүрэн дуу тахсыбытын быһаарбатаҕым. Хаары үрдүнэн барбытыгар сыа хаар өрүкүйэн ыһыллыбыта. Күлүкүчүйэн наһаа түргэн, өйдөөн-дьүүллээн көрбөтөҕүм. Соһуйан-өмүрэн кэлэн оҕонньотторбор кэпсээбитим, дьонум сибигинэйэн эппиттэрэ: “Ол Баай Байанай кыыла, ону улахан Улуу булчут үйэтигэр үстэ көрөр”.
Оҕонньоттор тайаҕы салгыырга хаһан да сүүскэ ыттарбаттара, хоолдьукка эбэтэр кулгааҕын үүтүнэн ытаҕын. Кыылы бааһырдан баран, өр салҕаабакка эрэйдиири улахан аньыы дииллэрэ. Тайаҕы салгыырга ыттар чугас буоллахтарына ыттарбаттара, ыт дөйөр, онон аҕыйах сылынан тугу да истибэт дөйүҥү буолар диэн. Тайаҕы охтороот да хабарҕатын быспаттара, тоҥ күөс быстыҥа сойутан, хаанын этигэр тарҕаталлара, оччоҕо этэ минньийэр дииллэрэ. Оҕо сырыттахпытына ол оҕонньоттор элбэххэ уһуйбуттара. Былыргы байанайдаах булчуттар тутта-хапта сылдьаллара, сиэри-туому тутуһаллара, көннөрү дьонтон чыҥха атын дьон этэ. Ол Улуу булчут оҕонньоттор этэллэрэ, Аар тайҕаны харыстыыр, булду араҥаччылыыр сиэри-туому тутуһар буоллаххына, Баай Байанай бэйэ киһитэ диэтэҕинэ, сыл аайы өлүүлүө. Адьас таһы-быһа мэлийэр кэмҥэр, аһыҥ-үөлүҥ татымсыйдаҕына, соҕуруулуу-арҕаа хайыһан тобуктаан олорон, Аал уоккун күндүлүү-күндүлүү Баай Байанайтан көрдөстөххүнэ, хантан эмэ тайҕа баһыттан аарыма бууру дуу, байтаһын тыһыны дуу үүрэн үтүрүйэн аҕалыа. Көрдөһүүнү сылга биирдэ эрэ оҥороҕун, элбэхтэ көҥүллэммэт. Байанай үүрэн аҕалбыт кыылын мүччү-хаччы тутар табыллыбат. Байанай хомойон, бултуургун кылгас кэмҥэ тохтотуон сөп. Оттон бултаммыт булду сытытары-ымытары адьас сөбүлээбэт, төрүт да үйэҥ тухары Байанайыҥ ханныан сөп. Бииргэ бултуур дьонуҥ ыраас суобаһа суох, куһаҕаны оҥорор дьон буоллаҕына, ол кирдэрэ сыстан, эн эмиэ мэлийиэххин сөп. Кирдээх дьону кытта сылдьан, баҕар, кыылы табыаҥ да, атын булчуттарга баран бултатыа.
Мин Байанайы илэ-бодо биир бэйэм итэҕэйэбин, итэҕэппитэ. Ыттарым тайаҕы туруораары гыннахтарына, ойоҕоспор киһи иһиирэн чыскыйар эбэтэр сөҥ куолас көхсүн этитэр. Бииргэ сылдьар дьонум бары истэллэр. Бултуйар буоллахпына, түһээн билэбин. Сороҕор атын дьон түүллэригэр киирэн илдьит ыытар. Булка сыһыаннаах киһи үксэ бултуурун түһээн билэр. Барыылаах Баай Байанай кыылын кэлин өссө иккитэ көрөн турабын. Онно да быһаарбатаҕым, кыылын дуу, көтөрүн дуу. Баҕар, атын сиргэ оннук кыыл элбэх буолуо.
Түүн утуйа сыттахпына уһугуннарааччылар. “Тур-тур, тыаҕар таҕыс!” – диэччилэр. Уһуктан баран хараҥаҕа ханна харбыалаһан барыахпыный, салгыы утуйар буоллаҕым. Сарсыарда турдахха, үүтээним таһынан туох эмэ кыыл ааспыт буолар. Биирдэ биһиги далбыт таһыгар үс тайах кэлэн турбутугар, иккиэммитин уһугуннарбыта. Киһи саҥата: “Тур-тур, булкар бар”, – диэбитэ. Бииргэ бултуур киһиҥ Байанайыттан сыһыннаҕына, Байанайыҥ уларыйар. Иччилээх түүл диэн туһунан буолар. Эдэрбэр бултуйар буоллахпына, саастаах эбэҥки дьахтара көстөрө, оттон кэлин түүлүм уларыйда, сүөһү-ас буолан хаалла. Оҕус кэйээри эккирэттэҕинэ, бууру бултуубун. Оттон кыра сүөһүнү өлөрөн астыы сылдьар буоллахпына, кыра тайаҕы бултуубун. Улахан булчут буоллахха, Байанайыҥ түүлэ уларыйар. Сүөһүнэн-аһынан биллэр буолар. Дьэ, оннук таһымҥа тиийдэххэ, Байанайтан сылга биирдэ улахан булду көрдөөн ылыахха сөп.
Сиэр-туом быһыытынан тыҥырахтаах кыылы өлөрүллүбэт, аньыы. Алҕаска тойон кыылы уларга балыйтаран дэҥнээтэххэ, сиэниллэр, ордугун, түүтүн эҥин уокка бэриллэр. Оттон алҕаска суору дэҥнээтэххэ, тумсугар куобах түүтүн кыбытан баран, ытыгылаан моонньуттан тииккэ өрө ыйаан кэбиһэҕин. Тумсугар куобах түүлээх үөһэ үҥсэ таҕыстаҕына, үөһээҥҥилэр бэйэҥ буруйдааххын дииллэр үһү. Улахан көтөрү – кубаны биһиги диэки аньыырҕаан ыппаттар.
Дьэ, ситинник, сир түннүгэ сээркээн сэһэн Гурий Уйбаанабыс биир үтүө киэһэ, миэхэ атах тэпсэн олорон кэпсээбитэ.
ЧОРУУН.
