Киргиэлэй тыа киһитин сиэринэн сүөһү-сылгы ииттэн ой бото олорор. Тыа түбүктээх олоҕуттан быыс-арыт булан, күһүн-саас кустуурун сөбүлүүр. Куһу күөрэтиигэ хапсаҕай туттуу, бэргэн ытыы – киниэнэ буоллаҕа. Оннооҕор матасыыкылга олорсон иһэн ботуруонун аахтара түһээччи. Үөлээннээхтэрэ: “Тэриэлкэ ытыытыгар күрэхтэс”, – диэтэхтэринэ, “оҕоҕо дылы, эмиэ тугун баҕайытай”, – диэччи. Ити кини майгытыгар сөп түбэһэр. Сэмэйэ бэрт буолан, онно-манна көстө-биллэ сатааччыта суох. “Өссө билигин сааһыран бытаардым” – диир даҕаны, кинини кытта кыттыспыт “дьолго тиксэр”.

 

   Күһүҥҥү кус көҥүллэннэ. Оҕо-дьахтар сир астыы, эр дьон көччөххө саа­лана таҕыстылар. Тыа эрийэ-буруйа, оллур-боллур суолунан “УАЗ” мас­сыына иҥнэри-таҥнары түһэн, бэрт илистиилээхтик айаннаан иһэр. Киргиэлэй улуус кииниттэн хаһан да харахтаабатах дьонун кытта, саалана баран иһэр. Кини бэргэнник ытарын билэн, дьиэтиттэн ылбыттара, күһүҥ­ҥү кустааһыны тэлэбиидэнньэҕэ устуохтара үһү. Булт туһунан устууга куонкурус буолар эбит. Онно Киргиэлэй сүрүн дьоруой буолан хаалла. Бастаатахтарына – аптамаат саа.

   Суоппардыын кэккэлэһэ бэрт киппэ көрүҥнээх, саас ортолоох, ытыктаан Уйбаанабыс диэн судургутук ааттыыр бас-көс киһилэрэ хас нэксиэ аайы ачыкытын өрө анньартан соло булбакка олорор. Ол быыһыгар хоту андылаабытын кэпсээн үллэҥнэтэр. Суоппар булка сыстаҕас эбит. Бэркэ сэҥээрэн истэр. Кэнники олбоххо Киргиэлэй икки өттүгэр киинэҕэ устар уолаттар олороллор. Хаҥаһа өсөһө-өсөһө утуйа сатыыр да, төбөтүнэн онно-манна сааллаары Киргиэлэйи ыксатар. Биирдэһэ үлүбүөй күһүҥҥү айылҕаны одуулуу иһэр.

   Саҥа сокуонунан саатын хаатыгар уган массыына багааһыгар сытыарар. Киргиэлэй ону сөбүлээбэт, кини сааны хороччу сүгэ сылдьааччы. Кус бааллан турбат, хаһан баҕарар эмискэ кэлиэн, эмискэ көтөн тахсыан сөп. Онно бэлэм буоллаххына, өттүк хараланаҕын. Аны сааҕын дьиэҕэр хара харахтаах көрбөт тимир дьааһыгар эбэтэр сиэйпэҕэ ыга хатаан сытыараҕын. Бу соторутааҥҥа диэри дьиэ иһин саа киэргэтэрэ. Араас мааркалаах саалар истиэнэҕэ ыйанан тураллара бу ыалга улахан убаастабылы үөскэтэрэ. Сааны хайа булка баралларынан талан ылаллара. Киргиэлэй санаатын ситимин, массыына эмискэ тохтоон, быһан кэбистэ. Суолга мас туора охтубут.

   Кустуохтаах алаастарыгар түөртүүр ыам саҕана тиийдилэр. Уолаттар бэрт өр тулалыыр эйгэни уһуллулар. Булт быраабылатын тутуһан, аптамаат саатын хос-хос ыстаран-таҥыннаран Кир­гиэлэйи дэлби илиһиннэрдилэр. Ас-үөл дэлэй дьоно эбит. Сиэр-туом туту­һуутун ымпыктаан-чымпыктаан уһул­лулар. Каадыр тас өттүгэр уохтаах утаҕынан Баай Барыылаах Байанайдарын айах туттулар, бэйэлэрин да умнубатылар. Барыта санаа хоту буолан, көнньүөрбүт дьон кус кэтэһэ киирдилэр. Кыһайбыт курдук сырдыкка кус көппөтө. Борук-сорук буолуута дьэ билиннэ. Киргиэлэй хараҥарыар диэри уон икки куһу түһэрдэ.

    – Өлбүт кустар сыттыннар, сарсыарда сырдыкка хомуйуохпут, тахсан чэйдиэҕиҥ, – Уйбаанабыс миигин батыһыҥ диэбиттии, отуу диэки алтахтаата. Булчут кутаатын суоһугар өтөр-наар умнуллубат, ырыа доҕуһуоллаах чэйдээһин буолла. Хас туос көтөҕүүтүн аайы Киргиэлэйи арбаан, аатырдан аҕай биэрдилэр. Ол быыһыгар саас бииргэ кустуох да буоллулар, эрдэ төрөөбүтэ буоллар, сэриигэ сынаайпардаан дьоруой буолуохтааҕа да хаалбыт эбит диэн эттилэр-тыыннылар.

   Күһүҥҥү түүн үрүҥ туманы бүрүнэн, сыыйа сырдаан барда. Киинэһиттэр үлэлэрин түмүктээри, кус көрдүү арҕам-тарҕам тарҕастылар. Киргиэлэй ууга түспүттэри эрэһиинэ тыынан киирэн, хомуйан таҕыста. Уолаттар кустары хонууга тэлгэтэн кэбистилэр. Киргиэлэйи аттыгар туруордулар уонна сөҕө-махтайа устан бардылар. Уйбаанабыс кэлэн кустары сирийэн көрдө, ачыкытын өрө анньыалаата:

  – Хайа, доҕоор, барыта бобуулаах кустары өлөрбүппүт дии, – итэҕэйбэтэхтии кустары эргитэлээн көрдө. Күө-дьаа буола сылдьыбыт дьон, “эн буруйдааххын” диэбиттии бары Киргиэлэй диэки хайыһа түстү­лэр. Киргиэлэй ыксаата, көхсүн этинэ-этинэ кэннинэн тэйбэхтээтэ, “барыта эйигиттэн” дии-дии саатын көрбөх­төөтө. Ууга түһэн эрэр киһи оттон тар­дыһарыныы:

   – Хараҥа этэ, – диэмэхтээтэ. Суоппар уол “бу үлүгэр элбэх кустан биир атыыр суоҕа дьэ кыһыылаах”, – дии-дии, кустар обот түүлэрин үргээтэ.

   – Дьэ, доҕоттоор, киинэбит табыллыбата, сорохторо эмистэр да эбит, – Уйбаанабыс сыҥааҕын уута сүүрдэ быһыылаах, силин ыйыстан “кылк” гыннарда.

   – Киргиэлэй буруйа суох. Аҥаардас атыырын өлөрүү диэн олох олоҕо суох сокуон. Былырыын Сиидэрдээх Бүөтүр сүөһүлэрин балыйсан, сууттаһан аҕай биэрбиттэрэ дии. Оннооҕор бааллан турар бэйэлээх бэйэҥ сүөһүҥ дьүһүнүн булкуйар буоллахха, эмискэ көтөн кэлбит көҥүл көтөрүн хайдах атыырын араарыахха сөбүй? Бэлэм олорор киһи ытара биллэр буоллаҕа, – диэн Гуоса уол Киргиэлэйи көмүскэстэ. Тыһы көҕөнү моонньуттан ылан, ыараҥнатан көрдө.

   – Кустары хайыыбыт? Тыһылар диэн үөн-көйүүр аһылыга оҥоробут дуо? – суоппар бары санаабыттарын таба эттэ быһыылаах. Уйбаанабыстарын сирэйин-хараҕын кэтэстилэр.

   – Байанай даҕаны кэлэйэр ини. Ол эрээри атыырын эрэ өлөрүү сааскы эрэ куска баар быһыылаах, күһүн тоҕо эрэ ол туһунан айдаарбаттар дии, – аны Баанньалара тыл көтөхтө. Уйбаанабыс судургута суох балаһыанньаҕа түбэспитин өйдөөтө. Саха былыр-былыргыттан булдунан ииттинэн олордоҕо, онон булт кини хааныгар баар. Куска төһө да кытаанах хааччах таҕыстар, аҥаардас атыырын талан ылан ыталларын кини итэҕэйбэт. Хата, ол оннугар, сайын кус оҕотун бултуулларын булгуччу бобуо этилэр. Оннооҕор киин улуустарга сүүсчэкэ кус оҕотун өлөрдүбүт диэччилэр бааллар. Уон киһи тыһыынча куһу өлөрөр. Саас оччо куһу биир нэһилиэк сааһыта кыайан өлөрбөт.

   – Дьэ, доҕоттоор, сокуон сокуонунан, ол эрээри Байанай бачча биэрбитин тэҥҥэ үллэстэн кэбиһиэҕиҥ, – мин этэрим манан бүтэр диэбиттии, Уйбаанабыс көхсүнэн буола уонна тыа кэтэҕиттэн тэмтэйэ ойон эрэр саҥа күнү кэрэхсээн көрө турда.

   Саҥа сокуон олоххо киириитигэр итинник сыыһа өйдөбүллэр бааллара. Кэнники биллибитинэн, күһүҥҥү кус барыта бултаныан сөптөөҕө.

 

 

 

   Төрөөбүт Сахабыт сирин айылҕатын, көтөрдөрүн дьаныһан туран үөрэппит киһи – учуутал Борис Николаевич Андреев. 2015 сылга кини сүүс сааһа бэлиэтэммитэ.

   Кини Элгээйи оскуолатыгар юннаттар куруһуоктарын тэрийбитэ. Учуутал оҕолору түмэ тардар, умсугутар талааннааҕа, онон куруһуокка элбэх оҕо сылдьара. Үөрэнээччилэргэ төрөөбүт айылҕаларын туһунан ылынымтыалаах гына кэпсиирэ, төһө элбэх кыыл, көтөр көрүҥэ үөскүүрүн ааҕа билэрэ. Тыыннаах муннукка туруйалар кытта бааллара. Борис Николаевич ордук дьаныһан хара туруйаны үөрэтэрэ, уйаларын көрдүүрэ. Бу туруйа сэдэх көтөр, бороҥ туруйаттан кыра. Моонньун ортотун үөһэ маҥаннаах бүтүннүү хара көтөр. Киһи наһаа тартаран көрөр кырасыабай көтөрө. Бу дьикти туруйа уйатын көрдөөн кыраайы чинчийээччи хас да сайын элбэх сири кэрийбитэ. Кинини кытта билиэн-көрүөн баҕалаах оҕолор сылдьыспыттара. Билиҥҥи Мииринэй оройуона урут Сунтаар сирэ этэ. Саха сирэ бараныар диэри наһаа киэҥ сирдээҕэ. Ыраахтан харахха быраҕыллар улахан халыҥ сис элбэх. Ахсаана биллибэт үрүйэлэр, элбэх кыра уонна улахан үрэхтэр Бүлүү өрүскэ сүүрүгүрэн киирэллэр. Систэр икки ардыларыгар киэҥ-куоҥ бүтүннүү сөкү, үрдүк дулҕа, талах, кута буолбут маардар бааллар. Бу инчэҕэй, бадараан сирдэри киһи эрэйинэн туоруур. Хамсыы турар куталары тумнан эрэ бараҕын. Алмаас көстүөн иннинэ Сунтаартан олох ыраах, чиэски сиргэ олохтоох да киһи аҕыйаҕа. Урукку дьон айылҕаны харыстыыллара, ытыктабыллаах сыһыаннаахтара. Онон ол кэмнэргэ билиҥҥи курдук сири-дойдуну ньимси сиир ынырыктаах баһаардар турбаттара. Ойуур үлтү кэһиллибэккэ, мэлдьи үөл турара. Урут үөс сирдэртэн тыаһыттар тахсаллара. Олор Бүлүү баһын тыата наһаа киэҥин сөҕөн кэпсииллэрэ. Киһитэ аҕыйах, мэлдьи үөл турар сиргэ, саас аайы араас көтөр халыҥ үөрэ тоҕо анньан кэлэрэ. Бүтүннүү уу буолбут киэҥ толооннору, куталары, күөллэри сааскы көтөр быыһа суох саба түһэрэ, саҥа-иҥэ буолара. Былыр ырыаҕа ылламмыт кыталык элбэхтик түһэн ааһара. Онтон туруйа хас кута, айаан аайы түһэрэ. Бу дойду тыытыллыбатах ойуурдарын туһунан Борис Николаевич урут онно сылдьыбыт дьонтон истэрэ. Онон ол сири хара туруйа төрүөн-ууһуон саамай сөптөөх сиринэн аахпыта. Учуутал бу сирдэргэ сорунан туран хас да сайын сылдьыбыта. Саха сиригэр ханна да суох дьикти үүнээйилээх, туһунан айылҕалаах Чуона өрүһүгэр тиийбитэ. Кини бу ураты сири элбэхтик кэрийбитэ. Тахсыбыт сирэ Сунтаартан 60-тан тахса көс этэ. Киэҥ сири кэрийбитэ да хара туруйаны көрбөтөхтөрө. Биир сайын эмиэ Бүлүү уҥа салаатыгар Күччүгүй, Улахан Ботуобуйа үрэхтэрин кэрийбитэ. Манна эмиэ Чуонаҕа сылдьыбытын курдук хара туруйаны булбатаҕа. Баһын ыраах хотуттан ылар улахан үрэххэ Ыгыаттаҕа кытта тиийбитэ. Борис Андреев сылайбакка-элэйбэккэ баһаам үрүйэни туоруура, киэҥ үрэхтэр ууларын кэһэрэ. Халыҥ систэри быһа түһэрэ.

   Биир сайын Борис Николаевич Сүлдьүкээр бөһүөлэгэр кэлбитэ. Бу кыра бөһүөлэк дьоно бары булчуттара, киэҥ сиринэн сылдьаллара. Учуутал олохтоох дьону кытта кэпсэппитэ, сыалын-соругун эппитэ. Кини биир да учуонай хара туруйа уйатын була илигин, хас сымыыттааҕын чопчу билбэттэрин иһитиннэрбитэ. “Ол биһиги сүрүн сыалбыт буолар” диэбитэ. Олохтоох дьон үксүлэрэ хара туруйаны саас аайы мэлдьи көрөллөрө. Кинилэр күннэтэ көрөр көтөрдөрө билимҥэ оннук айылаах суолталааҕын билбэттэрэ. Учуутал уонна кини аргыс оҕолоро сири-сибиири бараабыттара эрээри, хара туруйаны син биир көрсүбэтэхтэрэ. Ол оннугар кыраайы үөрэтээччилэр мээнэ киһи сылдьыбатах саҥа сирдэрин көрбүттэрэ.

   Билигин Мииринэй улууһун сирэ бүтүннүү тоҕо кэһилиннэ. Күүстээх тиэхиньикэ киэҥ профиль суол бөҕөнү астарар. Дэлби тэптэрии, дьөлө үүттээһин элбэх. Маны таһынан сайын аайы улахан уот турар. Төрүүр-ууһуур сирэ алдьанан, тыастан-уустан айманан, турар мастааҕар элбэх киһи хото буолтаан – көтөр-сүүрэр аҕыйаата. Туруйа көрүҥэ эмиэ. Сүлдьүкээр сиригэр урукку курдук элбэх да буолбатар хара туруйаны син көрөллөр. Биир саас бөһүөлэк кытыытыгар соҕотох хара туруйа хас да хонук түһэ сылдьыбыттаах. Элбэх эдэр дьон, оҕолор ити көтөрү онно саҥа көрбүттэрэ.

   Саха биллиилээх кыраайы үөрэтээч­читэ, учуутал Борис Николаевич Мииринэй сиригэр дьаныһан туран хара туруйаны, уйатын көрдөөбүтэ, аныгы дьоҥҥо холобур буолуон сөп.