Булт тыла-өһө ардыгар хатат кыымы саҕарын кэриэтэ сэрэхтээх буолар. Ону соччо аахайбат эрдэхпинэ бу түгэннэр буолуталаабыттара. Сааһыары. Муус устар ортото этэ. Хаар чарааһаан, тиит иэччэхтэнэр буолбут кэмэ.
Биирдэ, кус көҥүлэ саҥардыы саҕаламмытын кэннэ, табаарыһым Дьууруй Маамантап бөһүөлэккэ баран кэлээт, сонунун кэпсээтэ. Чархааһыннар Харыйа анныгар хаастыы киирбиттэр. Кыттыгастара Баастааны (В.П. Бубякин) дьиэтигэр сылдьан көрсүбүт. Сорсуннаах булчуттары улахан булчут диир тыл тамаҕа баарыныы, Баастаан ортоһуор булчут. “Хайа, эһиги хайастыгыт?” диэн ыйыппыт. “Биһиги бөлүүн биирдии хоҥордоннубут” диэбитигэр, бука, мин киһим ордугургуу санаатаҕа буолуо. “Көрдөр эрэ” диэбит. Бу кэпсэтиини истэн турбут Баастаан аччыгый уола сүүрэн тиийэн халадыынньык аанын тэлэччи аспытыгар көрбүтэ, аллараатыгар биир чөркөй (дьиҥэ, чөкчөҥө) сытар үһү уонна “хаас диэн бу дии” диэн тылласпыт. Баастаан, халадыынньык аанын сабаат, уолун кэтэххэ саайбыт. Улахан булчуттан хаалсымаары тылласпыта табыллыбатах быһыылаах.
Эмиэ биир саас, муус устар 20 күнүн диэки, быһыылааҕа. Бөһүөлэк хаара баранан эрэрэ. Урут дьыл хойутуура. Хаар киин улуустарга күлүк сиргэ сороҕор Кыайыы күнүгэр кытта тиийэрэ. Биир сарсыарда булууспар киирэ сылдьаммын күһүн Элик Таастаах күөлгэ муус туруута бултаабыт көҕөнүм баарын таһаардым. Киллэрэн, оһох таһыгар муостаҕа ириэрэ ууран кэбистим. Күнүс икки киһи матасыыкылынан тирилэтэн кэллилэр. Сытыы-хотуу сирэйдээх-харахтаах Ноҕуруодап Бааска, дьиэҕэ киирээт да, хараҕа куска хатана түстэ. Мин сопхуос мастарыскыайыгар үлэлиир этим, онон күлүүс тылын ыла кэлбиттэр. “¤ок, хайа, Гриша, кус өлөрбүккүн дуу? Көрдөр эрэ”, – диэтэ. Мин: “Ээх. Ыык”, – диэт, чэ, күһүҥҥүтүн тута бэйэтэ да билэр ини дии санаан, аҕалан биэрдим. “Оһоо, лис курдук ээ. Эмис эбит”, – диэхтээтэ. Хойутаабыт кус, биллэн турар, уойар. Бааска куһу тутан-хабан көрөөт, куспун туппутунан таһырдьа таҕыста. Дьиэ аанын таһыгар туран, кынатын саратан, эргичитэн-урбачытан анараа олбуор таһыгар хаалбыт киһитигэр көрдөрөр эбит. Бааска күлүүһү ылан тахсан барбытыгар “куспун тоҕо билбэтэ?” диэн сыныйан көрбүтүм, ирэн хаалбыт. Аны түүтэ-өҥө ханан да алдьаныыта суох, сибиэһэй баҕайы көрүҥнээх. Арай тоҥ балык эргэтин билэр курдук, хараҕа уостубутуттан уонна туманнырбытыттан билиэ эбитэ буолуо да, ону хайаан атытан көрө туруой. Дьүһүнүттэн араарыан диэҕи, киһи мунаарыан да сөп эбит. Ити кэпсэтиини маҥкыбар-куойабар оҕустарбакка, сол курдук түргэнник умнан кэбистим. Дьэ туран, эбиэттэн киэһэ сопхуос хонтуоратыгар бардым. Баһаарынай депоҕа үлэлиир Баанньа суолга утары иһэр эбит, ыйытта: “Хайа, кус өлөрбүт үһүгүн дии”. Онуоха кыратык соһуйдум эрээри “ээх” эрэ диэн кэбистим. Киһим “хантан өлөрдүҥ?” диэн токкоолосто. “Үрэхтэн”. Дугдуруй да сутурҕаа дииллэринии, хоруй бэлэм буолла. Туйма үрэх үрдүгэр дьиэм турар. “Хайдах өлөрдүҥ?” “Иккиэлэр этэ. Тыһытын ыппытым. Атыыра барбыта” диэт, ааһа турдум. Салгыы маҕаһыын аттынан ааһан истэхпинэ, аны урут үөрэппит учууталым Бүөтүр Бөтүрүөбүс тахсан кэллэ уонна ыйыта оҕуста: “Гриша, эн кус өлөрдүҥ дуо?” Дьэ, моһуок буолла. Кырдьыгынан, көнөтүк олорорго такайыы бөҕөтүн такайбыт, үөрэтии бөҕөтүн үөрэппит киһи буоллаҕа. Бэйэтэ – булчут бэрдэ киһи. Хайдах да сымыйалыахпын тылым барбата. Кырдьыгынан кэпсээн биэрдим. Онтон аҕыйах хардыыны оҥороот, хонтуора иннин көрбүтүм, массыына, тыраахтар бөҕөтө мустубут, киһи диэн үөмэхтэс. “Итинник буоллаҕына, онно тиийдэхпинэ табыллыа суохпун” диэн, тохтуу биэрээт, төттөрү дьөгдьөрүйдүм.
Оччолорго биһиги уонча буолан Өлүөнэ арыыларыгар кыттыһан бултуур этибит. Элбэх буолан бултуур – көрдөөх-нардаах уонна көхтөөх. Онон бултан мэлийэр да күннэргэр бэһиэлэй буолара. Муус устар бүтэһик күнүгэр биһигини дьээбэҕэ-хообоҕо үөрэппит кыттыгаспытыгар – Ньостуруойап Коляҕа тиийдим. “Көҕөн өлөрдүм” диэтэ. “Мин да өлөрбүтүм” диэччи буоллум. “Мин кырдьык өлөрдүм” диэбитигэр Бүөтүр Бөтүрүөбүстүүн ыаллыы олорон мин табыллыбатах сонуммун киниттэн истибитин сэрэйдим. “Көрдөр эрэ” диэппин кытта киһим арай эмискэ өҥүргэс курдугунан көрөөт, харбыт курдук дьүккүк гынна да тыбыырда. “Куһа хаан” буолбут уонна тургутардыы мин сирэйбин харахпын көрөр. “Хайа, бу киһи хайдах буоллуҥ?” диэн ыйыттым. Киһим уоскуйан баран туох буолбутун кэпсээтэ.
Мин иннибинэ аҕай бөһүөлэк учаскыабайа Мичил Пуухап сылдьыбыт үһү. “Хайа, кус өлөрдүҥ дуо? Төһө эмиһий? Көрдөр эрэ” диэбитигэр аҕалан көрдөрбүт. Хайҕал кэтэспит быһыылаах. “Дьэ, Коля, эн, кырдьык, өлөрбүт эбиккин. Эйигин үҥсэн сайабылыанньа түһэрдилэр. Эн саанан бөһүөлэк таһыгар ытаҥҥын дьон олоҕун аймаабыккын. Дьон олорор сиригэр иһигэр да, чугаһыгар да саа тыаһыа суохтаах уонна сааскы кус көҥүлэ ыраах. Онон эйигин ыстарааптыыбын”, – диэбит уонна саатын тутан илдьэ барбыт. Итини билэн баран миигин дьээбэлии олорор дии санаабыт эбит.
Маҥнайгы дьээбэлээбит быраатым Баккаанньа эрдэ бултаары төһө тоҥон-хатан хачаҥха буолбутун билбэтим. “Күөскүн эрдэ өрүнүмэ” дииллэринии, Баастаан эрдэ саҥаран кэбиспитэ таайдаҕа буолуо. Ол саас кинилэр аанньа бултуйбатах этилэр. Мин, сааскы бастакы көҕөҥҥө сыһыаным суох да буоллар, хас да сыл “сурах дьоруойа” буолбутум соччото суох этэ. “Ыык” диэн биир тылы төлө ыһыктыбыт буруйбар. Итинтэн атыны тугу да саҥарбатаҕым ээ. Онон кэлин итинник кэпсээҥҥэ саа тэбиитигэр да чугаһаабат буолбутум. Арай, ону саҥа көлүөнэ сааһыттар өйдөөбөккө салгыахтара буолуо. Ньостуруойап Коля ыстарааптаныаҕыттан ыла эрдэ сааланарга сүрэҕэ тэппэт буолбут этэ.
Дьиҥэр, булт кэпсээнин суолтата улахан. Бултааһын уонна балыктааһын курдук төрүт дьарыкпытыгар иҥэн-сөҥөн, тылбыт уларыйбакка чөл сылдьыахтаах. Тыла-өһө, иһирэх кэпсэтиитэ, саҥата-иҥэтэ суох бултууру аныгы үйэҕэ итэҕэстээх диэххэ сөп. Булка сылдьан киһи үөйбэтэҕин көрөр-истэр. Түһээн да баттаппатах, хара харах көрбөтөх, хаптаҕай кулгаах истибэтэх, айылҕа хаһан да хатыламмат дьикти таабырыннарын ортотугар булчут илэ кииртэлээн тахсара элбэх. Ол иһин сороҕор саарбах да сонуннары уонна дарбатыылаах да сэһэннэри кырдьыгынан ылынарыгар тиийэр. Дьиктитэ диэн, бөһүөлэк бэтэрээ өттүгэр кэпсэммит кэпсээн булдун ахсаана нөҥүө күнүгэр тиийиитэ хайаан да лаппа эбиллэр үгэстээх. Онон тылы харыстаан туттар сөп. Сороҕор саарбах сааһыттар сыыһа ытан ыыппыт бултарын, абаккарбыт омуннарыгар, омуктартан уларсыбыт ыыс-бурут тылларынан эккирэтиннэрэн үөхсэ хаалаллар. Ол сыыһа. Ол оннугар: “Көр эрэ, айылҕа оҕотун! Мин бэйэлээхтэн мүччү туттардаҕа”, – диэххэ сөбө буолуо. Дьиҥэр, сахалыы эйэҕэс төрүт тылбыт минньигэс уонна Байанай эһэбитигэр да тиийимтиэ буоллаҕа.
Григорий Портнягин-Кыра¤а Уус,
Суотту сэлиэнньэтэ, Уус Алдан улууһа.
