Бүгүҥҥү суруйууга олоххо дьиҥ буолбут түбэлтэлэр кэпсэнэллэр. Айылҕаны кытта өр алтыспыт уопуттаах булчуттар, оннооҕор кыра сыыһа-халты туттууттан арааска тиийэллэр эбит. Онон эдэр-эмэн булчуттарга, баҕар, манна кэпсэниллибит түбэлтэлэр үөрэх буолуохтара диэн эрэнэн туран эһиги дьүүлгүтүгэр таһаарабыт.
Биһиги курдук бытарҕан тымныылаах, уһун кыһыннаах норуокка аал уоппут диэн олохпут сүрүн түһэ буолар. Аал уот абырыыр, ол эрээри ардыгар алдьатыан да сөп. Уот киниэхэ дьалаҕайдык, сэрэҕэ суох сыһыаннаһары төрдүттэн сөбүлээбэт. Уот иччитэ мэлдьитин аһата, маанылыы, үҥэ-сүктэ, ытыктыы сылдьары сөбүлүүр. Бу түҥ былыргы өбүгэ саҕаттан күн бүгүнүгэр диэри тиийэн кэлбит үгэс булгуччу тутуһуллуохтаах.
Маны таһынан, уокка ураты сэрэхтээх сыһыан хайаан даҕаны наада. Киһи ханна баҕарар сырыттаҕына, күүстээх, кыахтаах, туһалаах аргыһа уот буолар. Кини уоту салайан, кинини кытта доҕордоһон киһи аатын сүкпүтэ. Биһиги эһэлэрбит, эбэлэрбит, ийэлэрбит, аҕаларбыт уокка ис дууһаларыттан үҥэр-сүктэр этилэр. Ас маанытынан аһатан, алҕаан, көрдөһөн, уус тылларын барытын киллэрэн туран, уот иннигэр алгыстарын этэр буолаллара.
Маны сэргэ...
Сахабыт сирин тыйыс айылҕата киниэхэ чэпчэкитик, көтүмэхтик сыһыаннаһары бырастыы гыммат. Биһиги өбүгэлэрбит тыаҕа, булчут үүтээнигэр, кырата биирдэ уокка оттор маһы, кыра аһы, испиискэни, тууһу хаалларан барар идэлээхтэрэ. Олорор балаҕаннарын таһынааҕы маһы кэрдибэттэр, харыстыыллар этэ. Атын үүтээҥҥэ иттэн, сынньанан баран, туттубут мастарын оннугар атыны бэлэмнээн, испиискэни, аһы бүтэрбэккэ бараллара. Ол барыта суруллубатах сокуон быһыытынан, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн, үгэскэ кубулуйан хаалара. Ол мааны үгэс төһөлөөх киһи олоҕун быыһаабыта, быстарбыкка-муммукка көмөлөспүтэ буолуой?!
Билигин ол үгэс тутуһуллубат буолла бадахтаах. Быстара сылдьар киһи өтөҕү буллаҕына, оттор маһы көрүө биллибэт. Оннооҕор үүтээн иһинээҕи мал-сал барыта уокка оттуллубут, түннүгэ үлтүрүйбүт, оһоҕо алдьаммыт түбэлтэтэ элбэх диэн булчуттар кэпсииллэр...
Оҕолуу акаары быһыытыттан кэмсинэрэ
Михаил Аммосов, Усуйаана улууһун Силээннээх дэриэбинэтин олохтооҕо:
– Убайым Уйбаан – сопхуос кадровай булчута. Үйэтин тухары тугу-тугу көрбөтөҕө, туохха-туохха түбэспэтэҕэ баарай... Ол да гыннар биир түгэҥҥэ оҕолуу акаарытык киирэн биэрбитин туһунан уонна ол алҕаһын иһин өлүөр диэри бэйэтин бырастыы гыныа суохтааҕын мэлдьи этэрэ.
Ол курдук, Уйбаан дьиэтиттэн 60 км өрө баар Даркылаах диэн сиргэ үүтээнигэр кыстаан олорон кыыллыыр, балыктыыр этэ. 1987 сыллаахха сааскы куска сыалланан, таарыччы кыһын бултууругар бурааныгар анаан гараас туттаары, манна сааһыырга санаммыта. Кыһыҥҥы суолунан дойдутугар киирбэт буолбутун истэн, 70 саастаах киһи соҕотоҕун өрүскэ хаайтаран хааларын, биһиги бары кэриэтэ сөбүлээбэтэхпит. Ол эрэн убайбыт иннин ылар ыараханын билэр буоламмыт, муус бардаҕына кэлиэхпит диэн, сөбүлэһэргэ эрэ тиийбиппит.
Оҕонньор соҕотоҕун хаалан баран, биир үтүө күн үүтээнин оһоҕун тигинэччи оттон кэбиспит. Сүгэ, эрбии ылан чугас ойуурга гарааһын маһын кэрдэ тахсыбыт. Ол сылдьан, дьиэтин диэкиттэн хойуу буруо субуллан тахсыбытын көрөн, куйахата күүрбүт. Оҥхой сир хаарын эрэйинэн оймоон үүтээнигэр кэлбитэ, дьиэтин сарайа умайан өрө күүдэпчилэнэ аҕай турар эбит. Убайбыт сааларын, аһын-таҥаһын быыһыыр санаалаах күүлэтин иһигэр көтөн түһэн, дьиэтин аанын аһыахча буолан эрдэҕинэ, сүрдээх улахан тыас дэлби тэбэрин кытта, бэйэтэ түүтэх курдук таһырдьа эһиллэн хаалбыт. Арааһа, хаһаас буорахтааҕа дэлби тэптэҕэ.
Таҥаһа умайа-умайа, дьиэҕэ ыкса тардыллыбыт сыарҕалаах бураанын быыһаары хачымахтаһа сырыттаҕына, аны сыарҕаҕа тиэллэ сылдьар таһаҕаһа умайан киирэн барбыт. Таһаҕаһыгар баар саатын сэбин уот сиэн, хоруопкалаах ботуруоннара биир-биир бардырҕаччы эститэлээн, ыксаллаах быһыы-майгы үөскээбит. Доруобунньукка табыллымаары, хотоол сиргэ саһа сатаабыт. Таҥна сылдьар таҥаһын уокка сиэтэн, сирэйин-хараҕын, илиитин-атаҕын салатан, аҕыйах мүнүүтэ иһигэр киһи аатыттан ааспыт. Ынырыктаах ыарыыттан өйүн эрэ сүтэрбэтэх кырдьаҕас киһи тымныыга дьиэтэ-уота, таҥаһа-саба, аһыыр аһылыга суох, хаан оҕуолуу сылдьар эттээх-сииннээх турар бэйэтинэн хаалбыт.
Ыар быһылаантан уһаабатаҕа
Чугаһынан ким да суоҕун уонна бу сиргэ өтөрүнэн ким да кэлбэтин оҕонньор билэр буолан, тыына-быара ыксаан, булууһугар булумахтанан киирэн, икки таба тириитин, ону кытта тоҥ килиэп булан таһаарбыт. Ол икки ардыгар сирэйэ баллаччы иһэн тахсан, икки хараҕынан тугу да көрбөт, сырдыгын-хараҥатын араарбат быһыыга-майгыга киирбит. Эрэй бөҕөнөн дьиэтин олоҕуттан тэйиччи харалдьыкка, үрдүк сиргэ үүнэн турар мас анныгар тиийэн, биир тириитин тэлгэтэн, биирин бүрүнэн сыппыт. Дүлүҥ курдук иһэн хаалбыт илиилэринэн тоҥ килиэби хаарга умньаан сии-сии, үс түүннээх күнү быһа сыппыт. Уокка былдьатан, эбиитин икки хараҕынан тугу да көрбөт буолан, тоҥон өлөр кутталыттан оҕонньорго ол суостаах кэмҥэ туох-туох санаа-оноо киирэн тахсыбытын ким билиэ баарай?!
Муус барбытыгар уу мотуорунан үс киһи бултуу ааһан иһэн, оҕонньор дьиэтэ умайбытын көрөн, соһуйан-өмүрэн тахсан көрбүттэрэ, үүтээнин онно күл-көмөр буолан сытар эбит. Умайбыт киһи кырамтатын булаары, күлү хаһан, булкуйан тугу да булбатахтар. Ол сылдьан, тэйиччи барыта хара хоруо буолбут өйө-төйө суох сытар киһини көрөн, бөһүөлэктэн 50 км тэйиччи биир бултуур сирбитигэр тиэйэн аҕалбыттара. Онтон аны муус барарын кэтэһиннэрэн, олус тардыллан, убайбыт эрэй бөҕөтүн көрбүтэ. Аһынаммыт, ытаһабыт да, хайыыр да кыахпыт суох. Ол быыһыгар тыыннаах хаалбытыттан эмиэ да үөрээхтиибит.
Үйэтин тухары айылҕаны кытта эҥээрдэспит, арааска бары эриллибит буолан, киһи киэнэ киилэ, тулуурдааҕа этэ. Ол эрээри ити түбэлтэ ыар содула суох буолбатаҕа. Икки ый курдук балыыһаҕа эмтэнэн тахсан, сылтан ордук олорон баран, ити үлүгэрдээх дьыала хайдах суола-ииһэ суох ааһыай, сүрэҕэ тулуйбакка ол дойдуга аттаммыта. Маннык үлүгэрдээх өлүүгэ түбэспитигэр бэйэтин эрэ буруйданара. Акаарытык быһыыламмытыттан кэмсинэрэ. Дьиҥэр, кини туох да буруйдаах буолаахтыай... Дэҥ-оһол киһи олоҕун устата тэҥҥэ аргыстаһа сылдьар. Биһиэхэ «дьиэҕитин-уоккутун мэлдьи көрүнэ-харана сылдьыҥ, киһи эрэ буолларгыт, мин сыыһабын хатылаамаҥ» диэн бүтэһиктээхтик кэриэһин этэн турар.
Тус бэйэм онтон бэттэх хас бултуу кэллэҕим ахсын оһохпун, турбабын мэлдьи көрүнэн тахсабын», – диэн кэпсээнин түмүктүүр.
Айылҕа суруллубатах сокуона
Май Емельянов:
– Мин 90-с сыллар саҥаларыгар Уус Майда тыатыгар хас да сыл устата уоппускабар күһүн, кыһын дуогабардаһан соҕотоҕун бултуур идэлээх этим. Олохтоох киһи буоламмын, сирин-уотун син билбэхтэһэрим. Балаакканан олохсуйан бултуур ыарахаттардааҕын иһин, биир күһүн кыра үүтээн-балаҕан туттар былааннанным. Бултуур сирим Солнечнай уонна Элдьикээн суолуттан туора, Ааллаах Үүн хайаларын быыһа буолан, туох да тиэхиньикэтэ кыайан сылдьыбат туора дойду этэ.
Эрдэтээҥҥи күһүн бастаан суолунан бырахтаран баран, туох баар таһаҕаспын санныбар сүгэн, хас да көһү үрэҕи бата сатыы айаннаатым. Хас да күн кырынан, үүтээммин туттарга наадалаах бытархай араас малларбын таскайдаатым. Мас кэрдэн үүтээммин улахан эрэйэ суох туттан кэбистим. Оһоҕун отуннуҥ да «быр» курдук сылыйа түһэр гына бэлэмнээн баран, төттөрү дьиэбэр киирдим.
Кыстык кэлэн, тэринэн тахсан, били дьиэбэр бэрт үчүгэйдик олорон бултаатым. Хас да кииһи өлөрөн, таҥастаан, кистии ууран кэбистим. Идэбинэн биир үтүө күн эрдэ туран, оһох оттон, ас буһарынан, тото-хана аһаан баран, халлаан сырдыыта хапкааннарбын көрө бардым. Бултуур ыырым диэн биир сырдык күнү толору сылдьан баран, халлаан хараҥарыыта үүтээммэр төннөн кэлэр курдук суоттаммыт морсуруут буолар. Биирдэ үссэнэр өйүөлээхпин. Ол күн үчүгэйдик бултуйан, сылайбыппын да умнан, сотору дьиэбэр тиийэн оһохпун тигинэччи оттон баран, ас буһарын кэтэһэ таарыйа ороммор тиэрэ түһэн сытан сынньанарбын эрэ саныыбын.
Арай кэлбитим доҕоор...
Үүтээним турар сиригэр кэлэн баран, көрбүппүн итэҕэйбэккэ өр соҕус дөйөн турдум. Били, күһүнү быһа сыралаһан туппут дьиэм бүтүннүүтэ умайан хаалбыт. Таҥаһым, малым-салым, бултаабыт киистэрим тириитэ, сылайан кэлэн сылаа таһаарыныахтаах, остуолга туран хаалбыт буоккам аҥаара буруо буолан көппүттэр.
Халлаан түргэн үлүгэрдик хараҥаран хаалла. Кыс хаар, түҥ тыа ортотугар туга да суох туран хаалыы иэдээнин-алдьархайын, дьэ, өйбөр түһэрэн уҥуоҕум халыр босхо барда. Бастаан утаа көлөһүнүм сарт түстэ, аны онтон тоҥон, титирээн киирэн бардым. Таһырдьа ууруллан уонна тоҥ буолан умайбатах, кэриэрбит килиэби булан сиэн, тыраассаҕа тахсарга былааннанным.
Эппитим курдук, суола суох тоҥуу хаары кэһэн, хас эмэ көһү хаамыахтаахпын. Атыны тугу да тобулбакка, манна соторутааҕыта кэлбит суолум омоонун тутуһан инним диэки түһүнэн кэбистим. Хайдах түүнү быһа сыралаһан массыына суолугар тахсыбыппын, ыраахтан айаннаан иһэр «КамАЗ» массыынаны тохтотон, Солнечнай бөһүөлэгин булбуппун үдүк-бадык өйдүүбүн.
Сыра-сылба быстыбытын, араас ыарахан санаа киирэн тахсыбытын, эт-хаан эймэммитин, дууһа туоххаһыйбытын барытын сиһилии кэпсиир кыаҕым суох. Ити курдук соһумар, алдьархайдаах суолга түбэһэн турабын. Чугаһынан киһитэ-сүөһүтэ суох сиргэ олорон дьиэҕин-уоккун, туох баар туттар сэпкин-сэбиргэлгин, аскын-таҥаскын барытын уокка былдьатыы диэн ыарахан уонна кутталлаах дьыала буоларын оҕурдук бэйэбинэн билэн турабын.
Баҕар, булт сиэрин-туомун ситэри тутуспакка, эбэтэр айылҕа ханнык эрэ суруллубатах сокуонун кэһэн дуу, аар тайҕабыттан холуоннук холдьоҕуллан, сыккырыым тыыным эрэ ордон турардаахпын диэн, булт бөҕөтүн бултаабыт, сир дойду сиэрэ-туома, айылҕа суруллубатах сокуона диэн өйдөбүллэри бэрт үчүгэйдик билэр киһи маннык кэпсээннээх буолла.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
