Солоҥдо

 

   Отуттан тахса сыл анараа өттүгэр бу түбэлтэ буолбута. Оччолорго билиҥҥи курдук нэдиэлэҕэ икки өрөбүл суоҕа, ол иһин Болуодьа үлэтин кэнниттэн киэһэ дьиэбэр киирэн кэлбитэ. Бу кэмҥэ милииссийэҕэ үлэлиир кэмэ этэ. Кэпсэтии быһаччы буолан биэрбитэ: “Көстөкүүн, сарсын тайах этинэ тиэйэ барыах”, – диэн. Мин тэрилтэбэр суоппардыыбын. Онон көлөлөөх буолан, үгүһү-аҕыйаҕы кэпсэтэ барбакка сөбүлэспитим. Сарсыарда атыыр эрдэ, алта чааска, ыстыык курдук тиийиэх буолан тылбын биэрбитим.

   Тылбын толорон, алтаны охсуута киниэхэ тиийбитим. Суолбутуттан саамай кутталлаахтара – Кэҥкэмэ үрэҕэ. Кыһын таһаҕас массыыната туоруур буолбутун кэннэ этэ. Маҕан бөһүөлэгин ортотунан, Аппаанынан, Кириэстээҕинэн Кэҥкэмэ үрэҕин туораабыппыт. Аны Чаакыйа үрэҕэр тиийэбит. Оччолорго куобах баар аҕай, дьонноох сиртэн тэйэн ырааттахпыт аайы суола хойдон киһи үөрэ көрөр кэмэ этэ.

   Айаммыт устатын тухары Болуодьа ханна, хайдах туох булду бултаабытын кэпсээн, уһун да айан бүтэ охсон хаалара. Олортон биирдэстэрэ, дьэ, маннык.

   Доҕорум дойдутугар – Сунтаарга алтыс кылааска үөрэнэр бэдик сылдьан эһэни бултаабыт! Бу обургуҥ кырабын диэбэккэ, куттанары билбэтин санааҥ. Билиҥҥи оскуола алын кылааһыттан эрэ өндөс саастаах оҕо эһэни өлөрүө дуо? Кэмэ эбитэ дуу, киһитэ оччо толлугаһа суоҕа эбитэ дуу. Аны бу муҥнааҕыҥ тоҥон ыксаан, эһэтин өлөрөн баран, арҕаҕар киирэн, хонон турбут! Дьэ, туспа оҥоһуулаах киһи эбитэ оҕотуттан өтөн барбыт эбит. Эмиэ оскуолаҕа сылдьан бадахтаах, тайахтыы тахсыбыт. Биир үтүө күн сүүнэ улахан тайаҕы сиирэ-халты ыппыт. Ол тайаҕын араанньы гынан баран, үс түүннээх күнү быһа сырсан, ир суолун ирдээн, тоҥ суолун тобулан, маладьыаһыҥ ситэн өлөрбүт. Бу эмиэ хараахтар биллиитэ, уол оҕо хатарыллыыта буоллаҕа эбээт. Айылҕа барахсан уолаттарын араастаан эрийэн-мускуйан хатаран эрдэҕэ.

   Ити курдук булка сылдьан көрбүтүн-истибитин кэпсээн, мин кулгаах-харах иччитэ буолан, суолу билиминэ тиийиэхтээх сирбитигэр – Чаакыйа үрэҕин үрдүгэр баар буола түспүппүт. Чаакыйа үрэҕэ эрийэ-буруйа барарынан Кэҥкэмэ үрэҕиттэн тугунан да хаалсыбат. Ол айаннаан иһэн үрэххэ киириэх курдук буолан иһэн киһим ону-маны көрүтэлээтэ. Мин көрдөхпүнэ, ханан да туоруур бэлиэ охсуллубатах сирэ курдук. Арай төбөтө тостубут биир тиит таһыгар тиийээппин кытта: “Манна тохтоо”, – диэтэ. Онтон: “Ээ, манан баар эбит”, – диэн баран, намчы титириктэр диэки ыйан кэбистэ. Мин кыра титириктээх ойууру бүк баттаан, айаннаан иһэбин. Бу курдук, арааһа, түөрт сүүсчэкэ миэтэрэ курдук түҥ ойууру кэстэрэн айаннаабыппыт кэннэ: “Холбо ол сытар”, – диэтэ. Ханан хайдах сирдэтэн холботун булбутун билиҥҥээҥҥэ диэри өйүм хоппот. Холбоҕо чугаһаан истэхпит аайы солоҥдо суола хойдон истэ. Эппитигэр уонча миэтэрэ хаалбытын кэннэ: “Көстөкүүн, манна тохтоо эрэ”, - диэтэ. Болуодьам эппитин истэн, тохтуу биэрдим. Киһим саҥата суох массыынаттан түһэн, үөмэр былаастаан холботугар тиийдэ. Аргыый төгүрүччү хаамта уонна саҥата суох илиитинэн имнэнэн, сапсыйан ыҥырда. Мин массыынабыттан түһэрбэр хаптаҕай мончуруопкабын туппутунан тиийэн кэлбиппэр: “Холбобун солоҥдо булбут, тахсан барбыт суола көстүбэт, иһирдьэ баар, илин-арҕаа хороонноммут, эн уҥуор баран тоһуй”, – диэн имнэннэ. Илин өттүгэр турунан кэбистим. Бэйэтэ арҕаа хороону кэтэстэ. “Билигин тыаһырҕаан тахсыаҕа” диэн, сипсийээтин мин, били, мончуруопкалаах, үтүлүктээх илиибин, ыксалбыттан эбитэ дуу, хорооҥҥо батары биэрдим. Ол олордохпуна туох эрэ кэлэн үтүлүктээх илиибэр анньыллан көрөн баран төнүннэ. Өр буолбата, Болуодьам солоҥдону сыгынньах хаҥас илиитинэн икки кэлин атаҕыттан харбаан таһаарда. Көрдөхпүнэ, түүтэ сиппит. Ол икки ардыгар уҥа илиитигэр эриллэн эрэр курдуга да, киһим биирдэ хам тутан баран хаарга бырахпыта, айаҕыттан оҕуолаабыт хаана кытар гына түстэ. Кыылбыт аҕыйахта тэбиэлэнэн хаалла.

   Этэн аһарбытым курдук, оччолорго Болуодьа милииссийэҕэ үлэлиирэ. Хаахый өҥнөөх сонун кэтэ сылдьара. Сонун уҥа сиэҕин бэгэччэгэр баар алтан тимэҕин таҥастары баҕастары солоҥдолуун “тутуһууларыгар” ойо ыстаан кэбиспит. Тимэҕэ да, сиэҕин сорҕото да суох. Баҕар, хаарга ыстаммыта буолуо диэн, көрдөөн көрдүбүт да булбатыбыт.

   Онтон, көрөн туруохпут дуо, холбобут үрдүгэр түстүбүт. Киһим «бэйэм ыраастыам» диэн, тугу эрэ көрдүүр курдук ыраастаан барда. Онно көрбүппүт, солоҥдо курдук чэнчис кыыл суох буолан биэрдэ. Ииктиир, саахтыыр сирэ эттэн олох ыраах туора буолар эбит. Онно туһунан хороонноммут. Киирбитэ, арааһа, уонтан тахса күн буолбут бадахтаах. Болуодьа: “Хата, сөпкө кэлбиппит”, – диэн, үөрэн, күлэн тииһэ килэйбитэ.

   Эппитин тиэйэ охсон, төннөр суолбутун булан, айаннаан киирэн барбыппыт. Онно солоҥдо эти буллаҕына, анныттан киирэн уҥуоҕар диэри бүтүөр диэри барбакка сиирин сырдаппыта. Өрүү ити курдук чэнчис, туспа ииктиирин-саахтыырын эппитэ. Ол иһин холбону аан маҥнай бэйэтэ арыйар эбит. Били, туспа сытар иигин-сааҕын эккэ сыһыарбакка быраҕаары.

   Оччолорго Сайсары эргин Соппуруонап уулуссатыгар олороро. Онно булчут ыта бааллан сытара. Массыынаттан түһээт, ытыгар тиийэн, киһи курдук кэпсэтэн: “Эйиэхэ ас аҕаллым, сарсыҥҥыттан тото аһыаҕыҥ”, – диэн, эккэлээн кумуллаҥныы турар ытын имэрийэ-имэрийэ кэпсэппитэ.

   Солоҥдону миэхэ туохха эмэ туһалаарай диэн, биэрээри гыммытын «сатаан сүлүөм суоҕа» диэн төттөрү ууннум. Киһим ылан, кыстаабыт этин үрдүгэр ууран хаалбыта. Айантан кыһын гарааһы буллара охсоору ол диэки диэки ойуппутум. Устунан дьиэлээбитим.

   Аҕыйах хонон баран киһим эрийдэ: “Доҕоор, Көстөкүүн, кыылбын сүллүм, сүтэрбит тимэхпин синньигэс оһоҕоһуттан булан, сиэхпэр тигэн кэбистим”, – диэн, соһутан турар. Ол аата хайдаҕый? Куртаҕын ааһан синньигэс оһоҕоһугар тиийэ охсубут. Ону киһим: “Туох баар кыыл-сүөл өлөрүгэр ыраастанар”, – диэн быһаарбыта. Оннук да буолуон сөп эбэтэр, били, ыбылы тутар кэмигэр тимэҕи антах аһарбыта дуу.

   Болуодьа биһикки араас суолга-иискэ сылдьыбыппыт, кэпсээним манан эрэ бүппэт. Доҕорум быйыл аҕыс уон сааһын туолан, аһара баран эрэр. Ол да буоллар чэгиэн-чэбдик, ырыа-тойук доҕуһуоллаах. Аныгы олох биир бастыҥ байыаһа. Өссө да кэрэ сырыылары сырыт. Уһун, дьоллоох эрэ олоҕу баҕарабын.