Олох буурҕатыттан саһаары

 

 

   Онтон-мантан аахтахха-биллэххэ, Арассыыйа олохтоохторо ыал буолууну урукку курдук “дьахтар – эр киһи” сыһыаннара дииллэрэ биллэ аҕыйаабыт.

Холобур, билиҥҥитэ “дьиҥ­нээх эр киһи” уонна “дьиҥ­нээх эр” диэн өйдөбүллэр – “бу көмүскээччи” уонна “бу булааччы-талааччы, хааччыйааччы” – майгыннаһар эбит буоллахтарына, “дьиҥнээх дьахтар” уонна “дьиҥнээх ойох” диэн өйдө­бүллэр атын-атыттар уонна ардылара эмиэ атан иһэр кэриҥнээх.

   “Дьиҥнээх дьахтар” диэн кимий? Билигин бу, бастатан туран – тас көрүҥэр болҕомто уурар, кырасыабай, туох эрэ ситиһиилээх сытыы-хотуу аныгы кыыс-дьахтар. Оттон “дьиҥнээх ойох”? Киниэхэ сүрүн хаачыстыбалара – эригэр, оҕолоругар таптал, дьиэ кэргэҥҥэ бэриниилээх буолуу, хаһаайыстыбаны сатаан көрүү-истии.

 

 

Итиннэ, биллэн турар, аныгы олох “модернизацията” эмиэ дьайар. Ол курдук, дьах­таллар үөрэхтэннилэр-сайыннылар, үгүс эйгэҕэ эр дьону кытта тэҥ кэрдиискэ ытын­нылар. Дьахталлар хойутаан ыал буолууларыгар, “гражданскай” ыал көрүҥэ тар­ҕа­ныытыгар, уо.д.а. көстүү баар буолбутугар ити барыта быһаччы дьайар.

 Ол да буоллар, үгэс курдук, Арассыыйа олохтоохторугар дьиэ кэргэн – билигин да саамай сүрүн сыаннастартан биирдэстэрэ. Нэһилиэнньэ аҥаара “эр дьон уонна дьахтар сүрүн оруола тугуй?” диэн ыйытыыга, “бастатан туран, ыал буолуу, дьиэ кэргэни тэринии” диэн хоруйдуур. Ол эрэн бу эйгэҕэ эр киһи-дьахтар сыһыаннаһыыта дьиэ кэргэн сыһыаннаһыытыттан тэйэн эрэрэ көстөр.

 

 

   Өскө урут “дьиэ кэргэн хаһаайыстыбаны бииргэ ыытарга анаан тэриллэр, оттон дьахтар – бастатан туран, онно ха­һаайка уонна ойох” диэн өй­дөбүл баһыйар эбит буол­лаҕына, билигин ол “дьиэ кэргэн – киһи сынньанар, уоскуйар сирэ” диэн өйдө­бүлүнэн солбуллан эрэр. Дьахтар онно сүрүн оруола – үтүө-мааны, сымнаҕас, эйэҕэс майгытынан дьиэ кэргэҥҥэ сөп­төөх сыһыаны тэрийии уонна ону тутуу диэн.

   Арассыыйаҕа дьиэ кэргэни “олох буурҕатыттан-силлиэ­тит­тэн саһыарар сылаас-ис­тиҥ эйгэ” диэн сыана­лааччы уонна дьиэ кэргэҥ­ҥэ оннук ирдэбили туруорааччы элбээн иһэр. Ордук улахан куораттарга оннук сыһыан баһыйар. Биллэрин курдук, мегаполис куораттарга истириэс улахан уонна дьон икки ардыгар сыһыан уустук. Онон киһи дьиэ кэргэҥҥэ кирийэрэ өйдөнөр.

 

 

   Таптал – Арассыыйа култууратыгар ураты миэстэҕэ турар сыаннас. Ол эрээри урут даҕаны дьиэ кэргэни тэриниигэ таптал хаһан да булгуччулаах нуормаҕа киирбэт этэ. Билигин да эмиэ оннук. Таптал, тапталы көрсүү туһунан Арассыыйа олохтоохторун 6 %-на эрэ “ыраланар” эбит. “Таптал – бу олохпут сыаннаһа, тапталы күүтэбин” диэн баҕа санаа ыйытыллыбыт дьоҥҥо 12-с эрэ миэстэҕэ сылдьар.

   Оттон дьиэ кэргэни тэринии? Дьиктитэ баар, дьиэ кэргэни тэринии инники сыаннастарга киирсэр. “Үчү­гэй дьиэ кэргэни тэринии төрдүс миэстэҕэ сылдьар, ол нэһи­лиэнньэ 16 %-нын баҕа санаата”, – диэн эспиэрдэр быһаараллар. “Тус олоххутугар тугу баҕарыа этигитий?” диэн ыйытыыга – 16 % – үчүгэй (доруобай, өйдөөх, кырасыабай, талааннаах) оҕо­лонуон, 25 %-на үчүгэй дьиэ кэргэннэниэн баҕарара көс­түбүт. 20 %-на дьиҥнээх тапталы күүтэрин билиммит. Онон дьол диэн тапталы, дьиэ кэргэни уонна оҕолору эрэ кытта буолбакка, хас биирдии киһиэхэ ураты, “олоҕу толору ылыныыны” кытта сибээстээх диэн учуонайдар бы­һаа­раллар. Оттон дьахтар уонна эр киһи сыһыана онуоха биир “ингредиент” эрэ.

 

 

   Онон Арассыыйаҕа “дьиэ кэргэн – киһиэхэ сынньалаҥы-уоскулаҥы, көмүскэли хааччыйар уонна сөптөөх олох-дьаһах усулуобуйатын тэрийэн биэрэр институт” быһыытынан көрүллэн эрэр диэн өйдүөххэ сөп. Дьиэ кэргэҥҥэ эр-ойох сыһыана бастакы миэстэҕэ сылдьар диэн билигин этиллибэт. “Дьоллоох дьиэ кэргэн” диэн өйдөбүл хайаан даҕаны былыта суох сыһыаннаһыылар диэн буолбат. Аны, дьоллоох дьиэ кэргэн диэн киһи тус олоҕун дьолун кытта сибээстэммэт уонна биир тэҥ да буолбатах. Киһи тус дьоло диэн – оннооҕор киэҥ өйдө­бүл. Билигин дьоллоох дьиэ кэргэни бу киһи олоҕун тухары сыал-сорук оҥостон тэринэр уонна ситиһэр бырайыага диэн көрүү баар буолбут. Дьоллоох диэ кэргэн тэриниэхпит диэччи Арассыыйа олохтоохторун 23 %-на эрэ, ону “ол биһиги тус ыра санаабыт” диэбит.

 

 

   Аны, дьиктитэ диэн, “дьиэ кэргэммитигэр дьоллоохпут” диэччи дьон 59 %-на эрэ “ороҥҥо сыһыаммытынан, эбэтэр түүҥҥү олохпутунан (секс) астынабыт” диэбиттэр. 3 % – бу эйгэҕэ биһиги дьыалабыт быстар мөлтөх, куһаҕан да диэбиттэр. Дьоллоох дьиэ кэргэннээхпит диэччилэр 58 %-на “сүрүнэ, биһиги үчүгэй оҕолору иитэн таһаардыбыт” диэн ону бэлиэтээбиттэр.

   Ол тугу көрдөрөрүй? Дьол диэн – ол аата идийээл сы­һыаннаһыылар эрэ дуу, эбэтэр таҕылы таһаарыы эрэ дуу буолбакка, бу – үйэлэр усталарыгар үгэс буолбут дьиэ кэргэн сыаннастара, онно оло­ҕурбут сыһыаннар. Онно киирэр – хаһаайыстыбаны бииргэ бэрийэн көрүү-истии, оҕо­лору бииргэ иитии-улаатыннарыы, бу судургута суох олоххо бииргэ тыыннаах хаалар иһин мөхсүү, тыын был­дьаһыы. Арассыыйаҕа эр киһи уонна дьахтар оруола дьиэ кэргэни тэрийиини, ыал буолууну, оҕо төрөтүүнү кытта сибээстээх. Ол эрэн, үөһээ этиллибитин курдук, олох сайдыыта дьахтарга да, эр ки­һиэхэ да саҥаттан саҥа оруолу “ыйыыр”. Оннук үйэҕэ дьахтар уонна эр киһи сы­һыан­на­һыылара добуочча атын көрүҥнэнэр.

 

 

   Саамай бастыҥ эр киһи бэйэтин үчүгэйдик кыанар, күүс­тээх (59 %), куһаҕан дьаллыга суох (38 %), хааччыйар, булар-талар (33 %), өйдөөх буо­луохтаах (33 %) диэбиттэр. Атын сүрүн хаачыстыбалара: тас көрүҥэ, олоҕу көр­дөөхтүк ылыныы (юмор) уонна хаһаа­йыстыбаннас диэн буолбут.

 

 

   Араас социальнай бөлөххө, этэргэ дылы, “приоритет” эмиэ араас. Улахан куораттарга эр киһи тас көрүҥэр болҕомтону ордук уураллар (24 %), атын нэһилиэнньэлээх пууннарга ити көрдөрүү 14-15% тэҥнэһэр. Улахан куораттарга буортулаах дьаллыкка болҕомтону соччо уурбаттар – 30 %. Атын сиргэ – 34-43 %.

   Куорат эр киһитин “гламур” уобараһа үгэс буолбут эр киһи уобараһыгар утары турар. Тыа сирэ ордук ол “үгэс буолбут” уобараһы талар: хаһаайын, эр киһи, аҕа уобараһын. Тыа киһитигэр эр киһи сүрүн хаачыстыбалара – доруобуйа, күүс, кыах, буортулаах дьаллык суоҕа, дьиэ кэргэни хааччыйыы, эрэллээх буолуу, оҕолорго таптал уонна үтүө майгы.

 

 

   Дьахталларга урут эрэллээх-бэриниилээх буолууну, хаһаайыстыбанньаҥы, оҕоҕо тапталы талар эбит буоллахтарына, билигин олохтоохтор 71 %-нара итини ааттаабат, талбат буолбут. Дьахтарга сүрүнэ – кини тас көрүҥэ диэн талаллар (67 %), “сексуальнай буолуохтаах” диэн – 40 %. Үсүһүнэн эрэ – оҕоҕо тапталы, оттон эрэллээх буолууну ааттыыллар эбит (31 %). Дьахтар “сексуальнай буолуохтаах” диэн улахан куорат олохтоохторо (48 %), кэргэнэ суох эр дьон (45 %) уонна ыччаттар (46%) этэллэр эбит.

   Ол курдук, улахан куораттарга дьахтар эрэллээх буолуутугар соччо наадыйбаттар эбит (18% эрэ сыаналыыбын диэбит), оҕону таптыахтаах диэн эмиэ эппэтэхтэр (17 %), ха­һаайыстабанньаҥын (12 %) да, буортулаах дьаллыктаа­ҕын-суоҕун да (12 %) сыаналаабат буолбуттар. Улахан куораттар олохтоохторо дьахтарга чэпчэки-көрдөөх бы­һыыны-майгыны, юморы сыа­налыыллара көстөр (39 %). Онон, Арассыыйаҕа идийээл дьахтар уонна идийээл ойох уобарастара атын-атын буолбуттар.

 

 

   Идийээл дьиэ кэргэн хай­даҕый? Маныаха дьон ыйытыкка хоруйуттан түөрт көрүҥ мадьыал баара көстөр. Икки лиидэр-көрүҥ: “дьиэ кэргэн – олох охсууларыттан саһар, куотар сир” диэн санаа (32%) уонна “дьиэ кэргэн – биир уопсай хаһаайыстыба” диэн санаа (31%).

“Дьиэ-кэргэҥҥэ дьон тапсан олоруута” диэтэххэ, өй­дөөх, кырасыабай, бэйэтигэр эрэнэр дьахтар уонна куһа­ҕан дьаллыга суох, булар-талар, дьиэ кэргэнин хааччыйар эр киһи холбоспуттара көстөр.

 

 

   Оттон “экэниэмикэҕэ” оло­ҕурар дьиэ кэргэн – дьонун хааччыйар, булугас-талыгас эр киһи уонна хаһаайыстыбан­най, сатабыллаах уонна үтүө-сымнаҕас майгылаах ойох холбоспута. Бу маннык дьиэ кэргэн ситиһиилээх буолуута кини матырыйаалынай баайынан-дуолунан көстөр, сыаналанар диэххэ сөп.

   Дьиэ кэргэни “таптал уйата” дии саныыр дьон 19% эбит. Ол “уйаҕа” доруобай, кырасыабай эр киһи уонна эмиэ кини курдук хаачыстыбалардаах, эрэллээх дьахтар холбоспуттара. Бу тапталлаахтар сыһыаннарын харыстыыллар.

   “Дьиэ кэргэн – оҕо туһугар” диэччи дьон – нэһилиэнньэ 18 %-на. Маннык сыһыаҥҥа бэйэ-бэйэлэригэр эрэнсэр оҕо­лорун таптыыр кэргэнниилэр ордук бэлэмнэр.

 

 

   Саамай уһун олохтоох “дьиэ кэргэн – хаһаайыстыба” диэн мадьыал буолар. Оннук саныыр дьонтон 71%-на “биһиги дьоллоохтук олоробут” диэбит. Ону учуонайдар: “Арааһа, бу дьиэ кэргэн былыргы үгэстэргэ олоҕурар мадьыала саамай табыгастаах эбит”, – диэн быһаарбыттар.

   “Онтон дьиэ кэргэн – бу олох буурҕатыттан саһар сир” дии саныыр дьон аҥаара “биһиги олохпутугар барыта үчүгэй буолбатах” диэн билиммит. Ол эбэтэр дьон күүтүүтэ араас буолар, ону таба тайанара ахсааннаах диэн өйдүөххэ сөп.

 

* * *