Киир

Киир

   Куока бу дойдуга былырыын кэлбитэ. Онон убайын аахха олорон оскуоланы бүтэрдэ. Үөрэххэ туттарса бара сатаабатаҕа: ханнык идэни талыан бэйэтэ да билбэт этэ уонна кырдьыгынан эттэххэ, сүрэҕэлдьиирэ кыайбыта.
 
 
 
   Убайа саҥаһын кытта маннааҕы орто оскуолаҕа учууталлыыр буоланнар, Куоканы син балачча хонтуруоллуур этилэр. Туох кистэлэ кэлиэй, дойдутугар табаарыстарын кытта сорох субуотаҕа, дискэтиэкэ эҥин кэмигэр, «тэп» гыннарарын сирбэт этэ. Дьоно биирин үксүн ол да иһин учуутал убайыгар «дьиэ көскө» ыыппыттара. Ону малтаччы инньэ диэбэтэхтэрэ эрээри, Куока ону баҕас көхсүнэн сэрэйэр. Хата, бу дойдуну аһара сөбүлээтэ. Элбэх саҥа табаарыстанна уонна киһи-сүөһү аҕыйах дойдутугар, бу хоту, киһи диэн, чахчы, күндү буоларын биллэ. Улууска бөһүөлэктэр бэйэ-бэйэлэриттэн кый ыраах сытар буоланнар, сайынын сылдьыһыы суох, арай добдурҕа саҕана сырыы дьэ саҕаланар. Дэҥҥэ табаарыстарын кытта хас да көстөөх сиргэ сылгыһыттарга, мас кэрдээччилэргэ биитэр балыксыттарга тиийдэҕинэ, үкчү Николай Неустроев «Балыксыт» кэпсээнигэр маарынныыр хартыына буолар. Бачча ыраах уһук туочукаҕа соҕотохсуйа сытар дьон ыалдьытымсахтара диэн сүр, бу кэпсэтиилэрин, арааһы бары сэргээн ыйыталаһалларын эриэхсит! Бу тухары биир да өһүргэтэр, хомотор тылы истиэм диэн саараама. Хоту дойду дьоно барахсаттар ол курдук кимиэхэ баҕарар, бэйэ-бэйэлэригэр даҕаны харыстабыллаах сыһыаннаахтар. Үтүктүспүт курдук, «бука бары Сир ийэ оҕолоробут, иллээх буолуохтаахпыт» диэн тыллаахтар. Куока дойдутугар суоппардар туох эмэ быһылааҥҥа түбэстэхтэринэ (омугуттан тутулуга суох), олус өйөһөллөр диэн истэрэ. Оттон манна дьон-сэргэ бэйэ-бэйэтин өйөспөт буоллаҕына, бу үлүгэрдээх тыйыс дойдуга иэдэйииһи диэн түмүккэ кэлбитэ.
   Оскуоланы бүтэрбитин кэннэ Куоканы, хачыгаар миэстэтэ тахсан, онно үлэҕэ киллэрбиттэрэ. Үлэтин кыайар. Кылаабынайа, бу олус эппиэтинэстээх үлэ буоларын билэр. Ол иһин дьуһуурустубатын кэмигэр хаһан да арыгы испэт. Итирэн, систиэмэни хам тоҥордоҕуна иэдээн дии. Дьиҥэр, хочуолунайы «түүҥҥү кулууп» оҥостуон баҕалаах ыччат син баар быһыылаах. Билигин саас буолан уонна кус ытыыта кэлэн, хачыгаардар аҕыйах хонуктаах уоппускаларыгар тарҕастылар, онтон өрөмүөн үлэтигэр мустуохтара.
   Халымаҕа кус ытыытын кэмэ – туохха да тэҥнэммэт кэрэ кэм. Күн киирбэт: күнүстэри-түүннэри чаҕылхай күн эргийэр. Таһырдьа бииргэм араас көтөр саҥата толору. Киһи дьиэ түөрт эркинигэр хаайтаран олоруох буолбатах. Оттон таһырдьаттан киирдэххинэ, чырып, тыыраахы, тээкэт, хопто, араас кус саҥата кулгааххыттан тахсыбат. Үөрэммэтэх киһи утуйарыгар бэркэ эрэйдэнэр.
   Бөһүөлэккэ ыраах айанныахтаах кусчуттар бары барбыттара, арай чугас эргиннээҕилэр эрэ хааллылар. Бу дойдуга биир интэриэһинэй түгэн баар: кыайан оҥоһуллубат гына алдьаммыт аатыран, уһун кыһыны быһа хам тоҥон турбут тыраахтардар кус ытар кэм кэллэ да, бирилии түспүттэрэ эрэ баар буолар. Дьэ, уонна аймах аймаҕынан, кыралыын-улаханныын урут-уруккуттан «бэрэпиискэлэммит» сирдэригэр уончалыы хонукка айаннаатахтара ол.
   Куока дьиэтиттэн чаас курдук хаамыылаах күөл кытыытыгар былырыыҥҥыттан сааланар. «Кус кэлбэт» диэн, дьон бырахпыт сирэ. Ол эрээри былырыын ити күөлүттэн мунньан-тараан сэттэ уонча куһу бултаабыта. Инньэ гынан, бэл, ыраата барбыт сорох биригээдэ дьонун кытта тэҥнэһэн күннээбитэ. Убайа оскуола дириэктэрин кытта мантан хадьы соҕус ытар.
   Үгэс курдук, маҥнай утаа олохтоох куһу бултууллар. Куока былырыын оҥостубут сэһээккэтин сөхсүтэн тыал курдары охсубат гына оҥоһунна. Чугас, талах быыһыгар, туриска аналлаах балаакка баар. Оһоҕо мэлигир да буоллар, онно соччо кыһаммат. Түүн мончуук үтэн кус маныыр, оттон күнүс итиитэ диэн сүрдээх – туох оһоҕо наада буолуой. Тэлгэнэригэр – таба тэллэх, утуйарыгар сылаас кукуул баар уонна туохха кыһаллыай.
   Бөһүөлэктэн чугас буолан, хата, пиэрмэ сүөһүтэ бу сири тумнубат. Онон ынах өйүөнү сиэбэтин диэн, бэркэ кичэйэн уурдахха сатанар. Бостуук уолаттар эмиэ дьоннорун кытта ыраата барсыбыт буоланнар, дайаарка кыргыттар солбуйбуттар. Аттан куттанар буолан эбитэ дуу – үксүн сатыы сылдьаллар. Куока бүнүөкүлүнэн халдьаайынан сүөһүлэрин үүрэн баралларын көрөөччү. Бүгүн ынахтара Куока балааккатын таһыттан арахпатылар. Бу түүн, арааһа, кус көтүүһү: чуумпута, сылааһа сүрдээх. Дьэ, маннык киэһэ биитэр сарсыардалык анды көтөр үһү. Онуоха сорох дьон, утуйан оҥторон хаалан, ытыс соттоллор эбэтэр сааһыт дьорҕоотторо манныкка туттумахтаһан хаалаллар дииллэрин Куока өрүү истээччи.
   Уолуҥ таах олоруохтааҕар, бүнүөкүлүнэн соҕуруу диэки көрбөлүү олордоҕуна эбитэ-кээ – хантан да кэлбиттэрэ биллибэккэ, үөһээттэн кус кынатын тыаһа куһуурда да, биэс анды оруобуна мончууктар тастарыгар кэлэн олоро биэрдилэр. Маннык түгэҥҥэ ыксаабат куолу. Куока өссө чугаһатан, холбооттуу түһэн баран, саатын элбэрээгин тардан кэбистэ. Соһуйан, чолос гына түспүт икки анды иккис ытыытыгар сөп буоллулар. Үчүгэй бултуйуу. Биэс анды баар! Ыраах ырбыы диэки ээбиллэ биир кэм «һээп-һээп! Ааҥылла-ээмиллэ!» диэн араастаан куолаһырар. Дьэ, минньигэс эттээх кус диэтэҕиҥ! Ол эрээри акаарылара бэрт – үөр үөрүнэн эстиэр диэри тыһылара сууллубут сиригэр кэлэн биэрэ тураллар.
   Сотору соҕус буолаат, араастаан саҥарса-саҥарса, букатын аллараанан истирэбиитэл курдук сырылаһан аастылар. Куока аргыый аҕай хаптайан биэрдэ: баҕар, кэлэн түһэн биэриэхтэрэ. Суох, кэлбэтилэр. Оо, абаккалаах! Ойоҕоһунан кэлбиттэрин кэннэ кирийбэккэ, лаппа иннилэрин туһаайан баран, тардан кэбиспит буоллар! Дьэ, бэйи, аныгыскыга буоллун.
   Куока ити курдук кыра-кыралаан кэлбит куһу ыыппакка, биирдиилээн-иккилиилээн өлөрөн истэ, онон син уонтан тахса тумустааҕы илиитигэр ылла. Түүн биир чааһы ааһыыта уу үрдэ тоҥон чарчыйда. Талах быыһыгар хабдьы бэбээрэрэ иһиллэр. Арай күн барахсан син биир көрбүтүн кубулуппакка бэлиэр хоту тиийбит. Күөлтэн тымныы салгын үрэн, Куока дьагдьайан барда. «Мантан инньэ кус көппөт, аны мин күүлэйдиир кэмим» диэбиттии, тыал сороҕор омуннура-омуннура үрэн сирилэтэр. Хам-хаадьаа ыраах саа биирдэ эмэтэ «лүҥ» гынар эбэтэр бөһүөлэк таһынааҕы ууга адьас чугас курдук «ньир» гынар. Куока отуутугар тахсан, хаппыт талахтары тостурута тутан чэй өрүннэ, саҥаһа бэлэмнээбит бэчиэнньэтин сиэмэхтээтэ. Хаппыт килиэптээҕэр бэчиэнньэ ааттаах ас. Ол иһин маннааҕы дьахталлар кэргэннэрэ бултуу эҥин бардахтарына, хайаан да бурдук аһын буһараллар. Оо, Куока хаһан эрэ кэргэннэнэр! Дьэ, оччоҕо эмиэ минньигэс аска көҥүл көччүйүө этэ. Маннааҕы кыргыттар олус кырасыабайдар, ыраас хааннаахтар, бааһынайдыҥылар. Дьиктитэ диэн, уоллуун-кыыстыын үксүлэрэ сулумахтар. Куокаҕа да сыста сатааччы ханна барыай, ол эрээри бэйэтэ ити чааһыгар хайдах эрэ өрүү сыппаан биэрэр. Биирдэ ыччаттар матасыыкылынан икки көстөөх учаастакка хабдьылыы диэн ааттаан тиийбиттэрэ. Үс кыыстаахтара. Маҥнай тиийбит уохха кыратык талахтары кэрийэн биэс хабдьыны өлөрбүттэрэ. Дима диэн барыларыттан аҕа табаарыстара үрүсээгиттэн биир буокканы кылабачытан таһаарбытын кыраны кыра курдук сирдэрин аһатан баран «тэп» гыннарбыттара. Кыргыттар да өлүүлэриттэн аккаастамматахтара. Бу кэнниттэн сасыһа оонньообуттара. Хойуу талах иһигэр састахха, төрүт көстүбэккин. Куока ол сылдьан өйдөөн көрбүтэ, Саргы диэн кыыс кини ойоҕоһугар кэлэн сытар эбит. Ыга тута сылдьар ыстаана, толору эттээҕин-сииннээҕин туоһулуура. Куока хайдах эрэ сүрэҕэ мөҕүл гыммыта. Кыыс адьас аттыгар сыыллан кэлэн, Куоканы туох да саҥата суох хам кууһан баран, уураан ылбыта. Итинниги төрүт күүппэтэх буолан уонна күрүлүүр күнүс буолбутуттан уол улаханнык кыбыстыбыта. Хардарбатаҕа. Хата, уолаттар айманар саҥалара ити мучумаантан быыһаабыта.
   Куока ити курдук саныы сытан устунан нухарыйан барда, устунан туох да өрүһүлтэтэ суох муннун тыаһа муораҕа тиийдэ. Арай биирдэ уһукта биэрбитэ, күөл диэкиттэн хаһыы иһиллэр. «Хайдах-хайдах баҕайыный?» диэн, бүнүөкүлүнэн көрбүтэ, биир кыыс (бостуук быһыылаах) былаатынан сапсыйа-сапсыйа кинини ыҥырар курдук. Чахчы, Куоканы ыҥырар. Тоҕо диэтэххэ, хайыы сахха сарсыарда 5 чаас буолбут. Ырбыынан манна ынахтарыгар быһа кэлээри гынар эбит дии санаата да, туох да бокуойа суох дьоҕус тыытын үрдүгэр түстэ. Эрдэн кулупаайдаан өр-өтөр гыммата – кытыыга тиийэн кэллэ. Соһуйуон быатыгар, били Саргыта турар эбит. Ынахтарыгар кэлбит. Кыыс үөрүйэх киһи быһыытынан, тыыга киирэн, Куокаҕа көхсүнэн сыстан, олорунан кэбистэ. Үөрэ-көтө ону-маны кэпсэппэхтээн иһэн көрбүттэрэ, отууларыгар чугаһаабыттар; ынахтара сүрдээх иҥсэлээхтик аһаан кирдиргэтэ сылдьаллар. Эмискэччи Саргы саҥата «Куокаа, андылар» диэн иһилиннэ. Куока ойоҕоһун диэки көрө биэрбитэ, доҕоор, сүүрбэччэ үөрдээх анды адьас буомбаҕыт сөмөлүөт курдук бу сундулуһан иһэллэр. Саатын ылаары мөхсө олорон тыытын түөрэҥнэттэ, онуоха кыыһа соһуйан, биир өттүгэр иҥнэс гынна да, ууга күр гыннылар. Хата, кытыл чугас буолан, арыый дьара эбит. Моонньуларыгар диэри ууга сылдьар дьон кытыы диэки харбыаластылар. Халтархайа сүрдээх: таба тирэнии диэн суох, ол эрээри син абыраллаах кытылларыгар таҕыстылар. Тахсаат, туох да бокуойа суох отууларын диэки такыаланнылар. Тиистэрэ ыпсыбат, бииргэм хап-халыгырас үлүгэрэ. Балааккаларыгар тиийээт, туох да үгүс кэпсэтиитэ, кыбыстыыта суох бэлиэр чэҥирээри гыммыт таҥастарын сулбурута тыыттыы буолла. Саҥалара айахтарыттан кыайан тахсыбат. Син балачча мучумааннаныы кэнниттэн кус сыгынньах хаалаат, бэрт түргэнник кукуулларын иһигэр орҕочуһан киирдилэр. Таба тириитэ кукуул барахсан итиитэ наһаа да абыраллаах: дьон билэн оҥордохторо. Куока тоҥмут киһини саамай түргэнник ириэрэр ньыма бэйэ суоһунан ириэрии диэн истэрэ. Ол да иһин балааккатыттан испиискэ эҥин көрдүү барбакка, маннык гынарга тиийдэҕэ дии. Уот ылар кыах да суох курдуга. Тоҥ таҥас начаас үлүгэр хам ылыан сөбө. «Арыычча ирэ түһэн баран, уот оттуллуо» дии санаан, улам эрдийэн, кыыһын хам кууста. Саргы да уолу ыга кууһан, ыбыгырыы-ыбыгырыы өссө эбии сыстан биэрдэ. Чочумча буолаат, аны долгуйуу кутаата күөдьүйэн, чахчы ирбиттэрэ билиннэ, уос уоска сыстан уохтаах уураһыы буолла. «Куокаа, өр да буолла маннык түгэни күүппүтүм» диэн нарын саҥа кулгааҕар сипсийэр, оттон кукуул иһигэр хайыы үйэ ирэн сып-сымнаҕас буолбут тарбахтара имэрийэр. Оо, тоҕо да үчүгэйэй Халыма чаҕылхай сааһа! Икки ахтыспыт, ымсыырбыт-баҕарбыт сүрэх өссө күүскэ тиҥиргэччи тэптэ, ону кытары туох да тохтотуох буолбатах имэҥ күүһэ киирдэ.
   Кус хааллын, сарсын эмиэ күн үүнүө, бүгүн, билигин бэйэбит эрэ баарбыт. Кэрии тыаҕа кэҕэ куккууктаата, чырып саҥата эймэннэ, тыыраахылар күннээтилэр, айылҕа дьиҥнээхтик уһугунна. Таптал кутаата өссө күөдьүйдэ...
 
БУТУКАЙ.

Санааҕын суруй