Киир

Киир

   Сэргэй Сэмэнэбис хараҕын аһаат, дьик гына түспүтэ. Ханна-ханна сытарый бу? Маннык түгэҥҥэ сонно олоро биэрэр үгэстээҕэ эрээри, бу сырыыга тохтоото: кыыс бураллыбыт хойуу баттаҕа моонньун кычыгылатара, ону кытта сылааһынан биир тэҥник тыынан сурдургуура. Кыраһа барахсан! Кырдьык даҕаны, дьиэтиттэн букатын атын дойдуга кэлбитин Сэргэй хайдах умнан кэбиспит баҕайытай?!
 
 
   Кыыс хоһо, бу сымнаҕас ороно сыттыын-сымардыын ураты: хайа да киһиэхэ эстибэт эрчими, көҕүрээбэт күүһү-уоҕу, кылаабынайа, сырдык-ыраас санааны сайа охсон аҕалар дьиктилээх буоллаҕа эбээт! Чахчыта, оннук. Бу кыараҕас хоско Иэйэхсит уйаламмыта илэ биллэр: уоскуйаҕын, ол эрээри налыйан-наскыйан, талбааран хаалбаккын, кулгааххар туох эрэ уостубакка сипсийэр курдук. Оттон ол сипсиэр туох туһунан эбитин билэр кыаҕыҥ суох, арай сүрэҕиҥ эрэ сэрэйэр...
   Хараҥаны халбарытан, халлаан биллэ сырдаабыт. Итиитэ тулуппакка буолуо: Кыраһа суор­ҕанын аһан кэбиспитэ кылбаа маҥан таһаата туналыйар. Кыыс ийэттэн тө­рөө­бү­түнэн маннык сытарын билбэт да быһыылаах – дьэ, утуйуу да утуйуу. Сэргэй мэһэй­дээ­мээри, кыратык сыҕарыс гынаары гыммытыгар кыыһа кини сылааһыгар угуттанан, кытта хамсаата, уоһун ибирдэтэн тугу эрэ ботугураата.
   Ок-сиэ, бачча кэрэ кыыс эргэ тахсыбакка сылдьара баар эбээт, кыһыыккатын! Бу үлүгэрдээх улахан бөһүөлэккэ хоойго сытар холоонноох биир эдэр ыччат көстүбэтэх муҥа буоллаҕа. Чэ, баҕар, оннук да буоллун. Эдэр киһи, саҥа үйэ ыччата, ирдэбилэ букатын атын буолуо. Ити гынан баран Сэргэй Сэмэнэбис, Кыраһаҕа холоотоххо, быдан кырдьаҕас буоллаҕа эбээт, өссө кыратык эбэн эттэххэ, аҕатын тэҥэ саастаах киһи.
 
* * *
   Үөрэх улуустааҕы управлениетын көрдөһүүтүнэн, Сэргэй Сэмэнэбистээх бэҕэһээ хаһыа да буолан, уонча чаас айаннаан бу дойдуну булбуттара. Аргыстара, бу эргин хаста эмэ сылдьыбыт буолан, аарыыр-тохтуур сирдээхтэрэ, оттон Сэргэйгэ билэр киһитэ диэн ким да суоҕа. Анаан-минээн ыҥырбыт дьон, маннааҕылар, таһырдьа хоннорботторо биллэр, салалтаҕа биитэр хайа эрэ учууталга олохтуохтара диэн бүк эрэнэрэ. Хаста-хаста хомондьуруопкаҕа сылдьыбыта буолуой, ол тухары наар ити үгэс халбаҥнаабакка тутуһуллара.
   Арай бу сырыыга кыра (сүүнэ улахан диэххэ дуу) уларыйыы таҕыста. Дьыалабыай көстүүмнээх, онтугар барсар бүрүчүөскэлээх, хараҥа хоппуруон колгуоккалаах, арылхай харахтаах биир кыыс-дьахтар мичээрдээбитинэн чуо кэлэн:
   – Сергей Семёнович, дорообо. Хайа, билбэтиҥ дуу? Мин Кыраһа Кирилловна Сергеевабын дии, түөрт сыллааҕыта эһиэхэ саха салаатын кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрбитим, – диэтэ, өссө икки илиитинэн преподавателин илиитин ыгыта туппахтаата.
   Сэргэй Сэмэнэбис, киһи эрэ буоллар, симиттэ быһыы­тыйда: бу элэккэй баҕайытык көрө-истэ турар кырасаабыссаны, чахчы, өйдөөбөт киһи буолан биэрдэ. Дьэ, итинник ээ, барахсан, тырыбынайан түһэн кинини бэркэ билэр эбит, оттон кини – ньуул! Уопсайынан даҕаны, нүксүччү туттан түһэн, бу сордооҕуҥ устудьуоннарын хаһан да одууласпат, билэ-көрө сатаабат тоҥуй соҕус майгылааҕа. Ол да иһин буолуо, хаһыс кууруска үөрэнэллэрин, бэл, хас эмэ сылы быһа үөрэтэн-үөрэтэн баран, ааттарын-суолларын да өйдөөбөт этэ. Ити чааһыгар кэллиэгэтэ, Балантыын Барыыһабыс обургу, үнүстүүккэ үөрэнэр сүүһүнэн кыыһы аахтара кэриэтэ ааттарынан билэрэ, онтун ааһан хайа улуустан сылдьалларын, өссө майгылара хайдаҕын төһө баҕарар быһааран биэрэр кыахтааҕа.
   Сэргэй Сэмэнэбис, ол курдук санаалаах мучумааннана туран, Кыраһа Кирилловна кинини дьиэтигэр ыҥырарын, онон бочуоттаах хоноһо буоларын кулгааҕын уһугунан иһиттэ. Сэминээрдэрэ хастан буоларын быһаарсан баран, урукку устудьуонун кытта хонуохтаах сиригэр тиийбитэ, бэйэтиттэн эрэ аҕа саастаах дьон (кыыс төрөппүттэрэ) хайыы үйэ ас тардан, кэтэһэн аҕай олороллор эбит.
   Сэргэй Сэмэнэбис кыбыстыан быатыгар, кыыс тө­рөп­пүттэрэ кини туһунан бэркэ билэллэрэ көһүннэ, арааһа, Кыраһа кэпсээтэҕэ. Үөй­бэтэх-ахтыбатах өттүттэн ыйытан ыксата сырыттылар. Дьиэлээхтэр, ити курдук өссө да уһуннук сэһэргэһиэх дьон, таһырдьа массыына бирилээн кэлбитигэр “улуус киинигэр киириэхтээхпит, онон баалаама, кыыспыт учууталын көрүө-истиэ” диэн баран, хомуна охсоот, сус гынан хаалбыттара.
 
* * *
   Сэминээргэ элбэх учуутал кэлбит. Инньэ гынан ыйытыы да хара баһаам. “Саҥа ыстандаарт ирдэбилинэн тө­рөө­бүт тылы оҕоҕо хайдах үөрэ­тэбит?” диэн тиэмэҕэ балачча өр кэпсэппиттэрэ. Дьэ, ити курдук. Саҥа ирдэбил диэн баар буолбут. Оттон былыр-былыргыттан, хас эмэ үйэттэн, төрөөбүт тылы таптыырга, тыл араас дэгэт суолтатын билэргэ, харыстаан сөпкө туттарга үөрэтэн-үөрэтэн кэллэхтэрэ, өссө да үөрэтиэхтэрэ турдаҕа. Онно эмиэ туохпут саҥа ирдэбилэ тиийэн кэллэ? Ол эҥин араас “саҥа” диэн соҥнуур “тиэрминнэрин” уруок былааныгар киллэрбиккиттэн үөрэнээччи төрөөбүт тылын өйө-төйө суох таптаан барбата чахчы. Аныгы ыччат күннээҕи да тылын умнан-тэмнэн эрэр кэмигэр хастыы эмэ лиискэ суруйан дьодьуйбут былааныҥ, ол-бу “технологическай каартаҥ” тугу туһалыахтарай? Төрөөбүт тылын дэгэт суолтатын билбэккэ, иэйэн-куойан кэпсэппэккэ, уус-уран айымньыны илдьиритэн аахпакка, аҥаардас “саҥа технология” көмөтүнэн экирээни өрө мыҥаан, ону талкайдаан үөрэммиттэн чооруос тумсун да саҕа көдьүүс кэлбэт. Барыта тус бэйэҥ тугу баҕара саныыргыттан, сыал-сорук оҥостон дьарыктанаргыттан тутулуктаах. Ол – аҥаардас үөрэтэр биридимиэккэ эрэ буолбатах, уопсайынан, олоххо барытыгар даҕаны сыһыаннаах. Аныгы ыччат толкуйдуу сатаабакка, экирээҥҥэ субу тутан олорон эрэ көрдөҕүнэ, тиэмэтин үчүгэйдик өйдүүр кэмэ кэлбит курдук. Онуоха холоотоххо, Сэргэйдээх кинилэр саастарыгар сылдьан, тиэкис хас биирдии тылын сыныйан ааҕаллара, илдьиритэн толкуйдууллара, ырыталлара, инньэ гынан өйдөрө-санаалара чыҥха атын этэ.
   Киһи да сонньуйар: билигин быыкаа оҕо суотабай төлөпүөнүнэн араас порнографияны тааҕы-таах көрөр кыахтаннаҕа. Оттон ити тиэхиньикэни түһээн да баттаппат эрдэххэ, дэҥҥэ сыгынньах дьахталлардаах хаартыны көрдөххө, өрүкүнэһии аҕай буолара. Уолаттар оннук омуннуран өрөҥкөлөһөр эбит буоллахтарына, кыргыттар бүччүм сиргэ бүгэн олорон, омук суруйааччылара таптал туһунан уустаан-ураннаан суруйбуттарын ааҕан өйдөрүн “уһугуннараллара”. Ол кэм ааспыт, этэргэ дылы, былыргыны былыт саппыт эбит. Тугу барытын сонно арыйа охсон биэрэр “аптаах тиэхиньикэ” баарын кэннэ, ким кинигэни ааҕан күнүн-дьылын ыытыай. Барыта – үрдүнэн-аннынан күлүмэхтэтии. Хаачыстыба диэн – ньуул.
 
* * *
   Сэминээргэ кыттыбыт дьон сол курдук биир санааҕа кэлбэтэхтэрэ. Арай үөһээттэн кэлэр ыйыыны-кэрдиини (төһө да сөбүлээбэтэллэр) хал­ба­ҥа суох толордоххо эрэ сатанар диэн өйдөбүллээх тарҕас­пыттара.
   Кыраһа “ыраас салгыны тыына таарыйа кыратык бөһүө­лэги көрүөх” диэн, Сэргэйи тоҕоноҕуттан ылан дьиэлэриттэн атын хайысханан сирдээбитэ. Кини үөрэтии-иитии хайдах эрэ үрдүнэн-аннынан, көрүнньүккэ эрэ ыытылларын, үлэ, сүнньүнэн, туохха эрэ өрүһүспүт-тиэтэйбит курдук оҥоһулларын ис-иһиттэн күөдьүйэн кэлэ-кэлэ кэпсээбитэ. Устунан кэтэхтэн үөрэнэ сылдьыбыт түгэннэрин ахтан аһарталаабыта. Биирдэ дьүөгэлэрин кытта “Ол кэмнэри умнумуох” диэн таптал туһунан кэпсээн хаһыакка тахсыбытын ырыппыттар. Онтулара баара, ааптар Сэргэй Сэмэнэбис, преподавателлэрэ, буолан тахсыбыт. Соһуйуу бөҕөтүн соһуйбуттар. Дьүөгэлэрэ “олус уопуттаах”, “фантазёр”, өссө “озабоченнай” эҥин диэн сыана быспыттар. Ол кэмтэн ыла сиэссийэтэ бүтүөр диэри Кыраһа учууталын кэтииртэн ордубатах. Итини барытын “ыраас салгыны тыына” сылдьан кэпсээтэ уонна “атын преподавателлэргэ тэҥнээтэххэ, кырдьык, туох эрэ уратылааххын быһыылаах” диэн түмүк­тээтэ.
   Дьиэлэригэр кэлбиттэригэр Кыраһа түргэн үлүгэрдик аһын тардыбыта, өссө халадыынньыктан омук сухуой арыгытын таһаарбыта. Сэргэй, били, мааҕын симиттибитэ ханна да суоҕа, хата, кимнээҕэр да тыла өһүллэн, урукку устудьуонун кытта кэпсэтэн ырааппыта. Бу олорон дьэ өйдөөн кэлбитэ: преподаватель иннигэр турар остуолга соҕотоҕун олорор, арылыччы көрбүт биир устудьуон кыыс хараҕа киниттэн арахпатын. “Үөрэтэр тиэмэбин интэриэһиргииллэрин курдук быһаарар эбиппин” диэн, ол саҕана өссө дэбдэтинэ санаабыттаах. Устудьуон устудьуонтан туох атыннаах буолуой эрээри, бу кыыс аата дьиктитэ бэрдэ – Кыраһа. Олус кырасыабай диэххэ сатаммат гынан баран, быһыы-таһаа, чахчы, мааны барахсана этэ.
   Кыраһа Сэргэйгэ саалаҕа турар дьыбааҥҥа утуйар та­ҥа­һын бэлэмнээн баран, хоһугар киирбитэ. Онно оронун оҥостор, сыгынньахтанар тыаһа иһиллэрэ. Сэргэй оннун булан утуйардыы оҥос­ту­бута эрээри, уута кэлэн биэр­бэтэҕэ. Тоҕотун билбэт. Эдэр дьахтарга ымсыыран-баҕаран диэҕи эмиэ да сатамньыта суохха дылы. Баҕар, атын сиргэ кэлбиччэ, онтун атыҥыраан эбитэ дуу? Ити курдук бииртэн биир санаа киирэн истэ. Үөрэтэр устудьуоннарын бол­ҕойбото сүрдээх да буолар эбит. Төһөлөөх киһини үөрэп­питэ буолуой?! Араас сиргэ үлэлии-хамсыы, ыал ийэтэ-аҕата буолан сырыттахтара. Куоракка дорооболоһон ааһар дьон, баҕар, кинилэр буолуохтара, ону хантан өйдүөй.
   Төһө өр бу курдук сыппытын билбэтэ, арай хос иһиттэн:
   – Сергей Семёнович, утуйбакка сытаҕын дуу? – диэн Кыраһа саҥата иһилиннэ.
   – Уум кэлбэт, оттон эн тоҕо утуйбаккын?
   – Мин эмиэ...
   Сэргэй, “баҕар, маннык сыттахпына, утуйаайамый” диэн, истиэнэ диэки эргийэн, ха­­ра­ҕын симэн, кырдьык, дьэ, са­­ҥар­­дыы утуйуох курдук гынан эрдэҕинэ, атах тыаһа бу тиийэн кэлбитэ...
   Эдэригэр эбитэ буоллар, Сэргэй сонно сөрүү баттаан түһэриэ эбитэ дуу. Суох, түс­пэтийбит эбит. Соруочуканан эрэ туналыйан кэлбит кыыс этин суоһа сүрдээх этэ, мэктиэтигэр, Сэргэй кытта итийтэлээн барбыта...
   Бу быстах, таҕылы эрэ та­һаа­рар сыһыан дуо? Сэргэй оннук санаата суоҕа. Эдэр кыыс сиппит этэ-сиинэ эр киһи киэнигэр тардыһара ханна барыай. Оннук ыксамар тү­гэн үөс­кээбитин бохсо, хайдах эмэ гынан уталыта, тохтото сатыыр наада дуо? Биитэр “биһирэмнээх дьоруой” уоба­раһыгар майгынныы сатаан, мантан аккаастанар дуу? Бу хайаларын да өттүттэн содур, сэлээччэх быһыы буолбатаҕа чахчы. Оттон халыҥ былыт быыһынан күн тыган ааһарын курдук түгэн үөскээбит эбит буоллаҕына, ону икки өттүттэн, чахчы, астынар-дуоһуйар гына туттан хаалар тоҕо сатаныа суоҕай.
   Арааһа, иккиэн даҕаны итин­ник санаабыттара быһыы­лааҕа...
* * *
   Маннык түгэн хаһан эмэ эргийиэ дуо? Ким иннин тымтыктанан көрбүтэ баарай?! Сэргэй эдэр дьахтар тэрэгэр эмиийигэр түөһүнэн сыстан ыга кууспутугар биирдэрэ ди­риҥник үөһэ тыыммыта уонна налыйан хаалбыта...
 
БУТУКАЙ.

Санааҕын суруй