Сорох дьон “көссүүлэһии – аньыыны оҥостуу” дииллэр. Кырдьык даҕаны, туох аанньа буолуой ойоххун эбэтэр эргин умнан туран атын киһини кытта көссүүлэһии диэн. Баҕар, эн бу быстах кэмнээх таҕылы тарҕатыы буолбатах, дьиҥнээх таптал диэҥ. Үгүс киһи “эдэр сылдьан, олох диэн төрүт билбэт эрдэхпитинэ, алҕаска холбоспуппут, дьэ, билигин, бу саҥа тапталлаахпын кытта, чахчы, өйдүүн-санаалыын, эттиин-сиинниин адьас биир эбиппит” диир. Ону туох диэн утарыаҥый. Арай, үгэс курдук, “бачча сиппит-хоппут оҕолордоох, өссө эмдэй-сэмдэй сиэннэрдээх эрээри, итиччэлээх уһуннук олорбут кэргэҥҥин таҥнардаҕыҥ” диэххэ сөбө буолуо. Ол эппитиҥ кулгаах таһынан барара чуолкай. Уопсайынан даҕаны, олохпут суола санаабыт курдук, көбүс-көнөтүк тыргыллыбат, хайа да бэйэлээх мунаарар, бүдүрүйэр түгэнэ элбэх.
Киһи биир үксүн эдэригэр – олоҕун аартыгар саҥардыы үктэнэр кэмигэр – алҕаһыыр. Дьэ, онтон ыла эрэйи эҥээринэн тэлбитинэн барар. Итини дуобакка холоон-майгыннатан эттэххэ, оонньуу саҕаланыытыгар (дөбүүккэ) ыһыллаҕас, толкуйа суох хаамыылары оҥордоххо, уот ааныттан куһаҕан балаһыанньаны ылбытынан бараҕын. Дьиҥнээх олоххо эмиэ үүт-үкчү оннук.
Тэрэнтэй Марыынатын хайдах кэргэн ылбытай? Бастаан ыраахтан саҕалыым. Оскуолаҕа үөрэнэр эрдэҕиттэн элбэх араас кинигэни аахпыта. Ол быыһыгар таптал туһунан омук суруйааччыларын айымньыларыгар төбөтүн оройунан түһэрэ. Улаатан эрэр ыччакка ол хайдах суола-ииһэ суох хаалыай – кыыс-уол сыһыанын ол аахпыт түгэннэригэр тэҥнии тутар идэлэммитэ. Инньэ гынан таптал иэйиитигэр куустаран, кими эмэ таптыах санаата хаатыйаламмыта. Ол саҕана оскуолаҕа таптал тиэмэтигэр туох аһаҕас кэпсэтиитэ, санаа атастаһыыта биитэр диспута кэлиэй. Ол туһунан, дьөрү, чыып да дэниллибэт этэ. Ол эрээри тапталга билинэн суруйсуу, киинэҕэ бииргэ олоруу, сааһыары тыаҕа тахсан күүлэйдээһин син биир баара. Үрдүкү кылааска үөрэнэр биирдиилээн пааралар, бэл, эр киһи дьахтар сыһыаныгар киирэр түбэлтэлэрэ суох буолбатах этэ. Оччотооҕуга сорох үөрэнээччи сүүрбэтин ааһан баран оскуоланы бүтэрэрэ.
Тэрэнтэй аармыйалаан, дойдутуттан ыраах сылдьан үөрэммитин, үлэлээбитин, быһата, төрөппүттэриттэн тэлэһийбитэ ырааппытын ахсааҥҥа ыллахха, улаханнык соҕотохсуйбута, туорхаһыйбыта. Күн аайы наар остолобуой аһа, дьалхааннаах уопсай дьиэ хоһо, холостуой ыччат иннэ-кэннэ биллибэт түбүктээх олоҕо сөп оҥорбута. Ол сылдьан биир биэчэргэ Марыынатын көрсүбүтэ.
Кыыһа саҥа-иҥэ диэн мэлигир киһитэ этэ. Баҕар, ол иһин да буолуо, Тэрэнтэй илиитигэр бэрт түргэнник киирбитэ. Куоракка тастыҥ эдьиийигэр олороро, балыыһаҕа саньытааркалыыра. Дьэ, дьиэни-уоту тутарынан, хаһаайкатынан баҕас оһуобай этэ. Бу астыырыкатын эриэхсит! Аны Сэбиэскэй аармыйа күнүгэр Тэрэнтэйгэ наскы баайан бэлэхтээбитэ үчүгэйин!
Ити курдук бодоруһа сылдьан, биирдэ Марыыналыын дьиэҕэ иккиэйэх хаалбыттара. Кыыһын эдьиийэ чугастааҕы оройуоҥҥа икки хонукка айаннаан, кыбартыыра эдэр дьон бас билиитигэр киирбитэ.
Ол түүн долгутуулаах эрдии-ойохтуу сыһыаҥҥа киирбиттэрэ. Бу икки түүн иһигэр уоллаах кыыс ыкса билсибиттэрэ. Тэрэнтэй дьиктиргиэн иһин, Марыыната кырыллыбытынан кыыс буолбатах этэ: эрдэ хайа эрэ “тойон ыҥырыа” “мүөттээн” ааспыт быһыылааҕа.
Олус ымсыырбыт-баҕарбыт, салҕаластыар диэри кыыла турбут буолан, Тэрэнтэй бастаан онно эрэ кыһамматаҕа (эмиэ наар бэйэ иннин көрүнүү, таҕылы таһаарыы баһыйдаҕа). Кэлин ыал буолан баран, ити туһунан үтэн-анньан сээбэҥнии сатаабыта да, Марыыната мылыччы саҥарбатаҕа. Бэл, билигин даҕаны ол “тойон ыҥырыа” хаһан “ыалдьыттаабытын” эппэт, аны кэлэн этэр үһүө. Дьахтар барахсан айылгыта оннук быһыылаах: олоҕор ол хаһан да умнуллубат түгэнин сөҥөрдөн кэбиһэр уонна кимиэхэ эмэ аһыа диэн саараама. Онон Тэрэнтэй кэргэниттэн “ылар иэстээх” курдук хаалбыта.
Эрдэ “сылдьыстар” даҕаны, Марыына имэҥ-дьалыҥ чааһыгар көһүүн этэ: сырдыкка таптаспат, хайаан да уоту умуруортаран, остуораны саптаран баран оннун булан сытара. Ол да сытан эрин диэки хаһан да көрбөтө: биитэр киэр хайыһара, биитэр хараҕын симэн кэбиһэрэ. Туох билиэй, баҕар, ол хаһан эрэ таарыйан ааспыт “тойон ыҥырыатын” ахта-саныы сытара буолуо...
Билигин сааһырдахтара, оҕо-уруу да ырааттаҕа, ол сиэринэн балай эмэ түспэтийдэхтэрэ даҕаны. Ол эрээри “сибиинньэ таҥарата сылга биирдэ кэлэр” диэбиккэ дылы, сороҕор Марыына уларыйан ылардаах. Тэрэнтэй кэргэниттэн имэҥ-дьалыҥ чааһыгар эрэҥкэдийэрэ бүппүт киһи киэбинэн чыха атын санаалаах сыттаҕына, Марыыната бааннаҕа тугу эрэ бодьуустаһа түһэн баран, бу сыбдыйан тунаарыйан кэлээччи. Дьэ уонна, били, эдэригэр хам-түм буоларын курдук, имэрийэн-томоруйан, моонньуттан, түөһүттэн сыллаан-уураан барааччы. Баҕар, “эрим эрэйдээх дьиэбит туһа диэн күнү супту кутугунайан тахсар, оттон мин наар иэдэс биэрэ сылдьар курдукпун” диэн суобаһа оонньоон гынара буолуо, баҕар, сааһыран эрэр дьахтар кэмэ-кэрдиитэ кэлэн, таптаһыах санаата тулуппата буолуо.
Дьахтар барахсан баҕата, иэйиитэ киириэ эрэ кэрэх – хайа да бэйэлээх налыйан хаалбыты сатаан уһугуннарар, санаатын көтөҕөр, кытаатыннарар, эрэлин бөҕөргөтөр айылгылаах. Тэрэнтэй маннык түгэни “хараҥаҕа тыкпыт сырдык” диэнтэн атыннык ааттыан баҕарбат. Бу баар эбээт доруобай буолар үтүөкэннээх биир ньыма – тугу да быраҕан туран, өйдүүн-санаалыын таптаһыы! Хас эмэ уонунан хонукка ыанньыйан-кууллайан сылдьыбыт этэ-сиинэ дьэ уоскуйбукка, налыйбыкка, өйө-санаата дьэ дьэҥкэрбиккэ буолара. Ол сытан Тэрэнтэй арыый эдэр дьахталлары ымсыыра көрөрүттэн кыбыстыах, Марыынатын көйгөтүтээри гыммытыттан кэмсиниэх санаата киирэрэ...
* * *
Дьэ, ити курдук санаа хамначчыта буола сырыттаҕына, биир күн, оруобуна эмээхсинин кытта түөртүүрдэрин чэйдээри олордохторуна, Налыына төлөпүөннээбитэ: от кэбисиһэ кэл диэн. Тэрэнтэй Марыынатыгар “салгын сии, чэрчийэ таарыйа иккиэн барыах, эн бугул түгэҕин харбыаҥ” диэн этэн көрбүтүн биирдэрэ иккилээҕинэн истибэтэҕэ. Инньэ гынан “сири аһатар астаах”, буруукталаах киһи от кэбисиһэ айаннаабыта.
...Ходуһалара дьиэлэриттэн чугас буолан, эрэйэ суох тиийбиттэрэ. Эбээһинэстэрин Налыына аҕата Наһаар эрдэ быһаарбыт: Тэрэнтэй, саар тэгил уҥуохтаах киһи – бастаан наһыылкаһыт, онтон кыдамаһыт; Налыына, балай эмэ тэтиэнэх, төрөл отчут – эмиэ наһыылкаһыт, бугулдьут; ийэлэрэ Натаа – бугул түгэҕин харбааччы; дьиэлээх хаһаайын, Тэрэнтэй бараллаата, иҥиир хачымаҕай киһи, маҥнай атырдьахсыт, онтон түсчүт буолуохтаах эбиттэр.
Күнэ чаҕылыйан түһэн, хайа да салбаҕырбыт киһини тэтиннэриэх курдук “чэйиҥ, туттумахтаһан, кэбиһэн иһиҥ” диэбиттии күлүмүрдүүр. Сиккиэр тыаллаах буолан, кумаар-бырдах биллибэт, арай чыычаах, тыыраахы саҥата толору. Отууларыттан отучча хаамыылаах сиргэ алаадьы төгүрүк көлүччэ ол мэник сиккиэр тыал илгийэн-имэрийэн аастаҕына, кыһыл көмүс дуйданан күлүмүрдүү оонньуур.
Үлэ дьоно былдьаһыктаах кэми мүччү туппакка, хамсанан-имсэнэн барбыттара. Тэрэнтэй от үлэтин оҕо эрдэҕиттэн сөбүлүүрэ. Плавкинан эрэ сылдьан бугул бөҕөнү таспыта. Наһыылкаларын уһугар миэтэрэ кэриҥэни хаалларан 15-тээх тоһоҕону саайбыт уонна онно таҥас ыйыыр быаларын үс миэтэрэ курдугу баайбыт этилэр. Сирдэрэ дэхси-налыы буолан, дьиппинийбит бугулу туох да кыһалҕата суох соһуллар.
Налыына чараас кылгас суортугун кэппитэ бэйэтигэр оруобуна барсара. Тэрэнтэй эдэр дьахтар сиппит-хоппут буутуттан хараҕа арахпат, ол иһин “аны дьоно билэн кэбиһиэхтэрэ” диэн, инники буола сатыыр.
Отторо үрдээбитигэр Наһаар түстүү тахсаары гыммытыгар Тэрэнтэйдээх Налыына окко атырдьахтарын батары анньан көмөлөспүттэрэ. Окко бу курдук сыстан туран Тэрэнтэй тириппит эдэр дьахтар ураты дьикти сытын ылбыта уонна онтон күүс-сэниэ ылбычча, оонньуу-көр кэриэтэ кууһан ылаат, “аны эйигин үөһэ таһаарыахха” диэбитэ. Налыына биллэрдик долгуйбут этэ.
Эрдэлик соҕус үлэлээн бүппүттэрэ. Тэрэнтэй көлүччэҕэ киирэн харбаабытынан барбыта. Чочумча буолаат, Налыына (сөтүөлүөхтээҕин эрдэ ааҕыннаҕа) ыга тута сылдьар купальниктаах тахсан ууга ыстанан кэбиспитэ. Көҕөн көттөҕүнэ, көччөх көтөр диэбиккэ дылы, Наһаар, кип-киэҥ күөх туруусугун тардыммытынан, эмиэ сөтүөлээччи буолбута.
Сөтүөлээн бүппүт кэннэ Тэрэнтэй отуу кэннигэр тиийэн туруусугун ыкта турдаҕына, арай ким эрэ “уой” диир саҥата иһилиннэ – Налыына бу утары тахсан кэлбит! Кыбыстыы киэнэ кытаанаҕа буолла. “Ууттан саҥардыы тахсыбыт киһи киэнэ чыычаах тумсун саҕа эрэ чоройоохтоотоҕо” диэбит санаатыгар, онтуката оннооҕор да кыччаата быһыылаах...
...Икки туонна курдугу кэбиспит дьон дьиэлэригэр тиийэн күө-дьаа кэпсэттилэр, Тэрэнтэй таһаарбыт кэһиитин истилэр. Наһаар кыраттан да холуочуйан, сэһэнэ-сэппэнэ ыраатаары гыммытын Натаата тохтотон утута ыытта. Аны дьиэлэрэ итиикэтэ сүрдээх, кими да тулутуох буолбатах: аҕалара остуораны сабарын умнан кэбиспит.
Тэрэнтэйи арыый сөрүүн сиргэ – тиэргэн иһигэр баар Налыына дьиэтигэр – утутар буоллулар. Налыына Киристипиэрин кытта бу дьиэҕэ олорор эбиттэр. Бэйи, кырдьык даҕаны, оттон эрэ ханнаный, тоҕо көстүбэтий? Эмиэ сатаспатах буоллахтара дуу?
Аан дьиэҕэ турар киэҥ дьыбааҥҥа сытан Тэрэнтэй, куолутунан, арааһы саныах курдук гынан эрдэҕинэ, Налыына киирэн ааны хатаата. “Тоҕо хатыыр баҕайытай? Ийэтэ, баҕар, туох эмэ наадаҕа киириэ дии”, – диэн санаталаата. Онтун быыһыгар “баҕар...” диэн долгутуулаах санаа киирэн, сүрэҕин битиргэттэ. Налыына хоһугар киирэн сыгынньахтанар, ону кытта ороҥҥо сытар тыаһа иһилиннэ.
Балай эмэ сыппахтыы түһэн баран, Тэрэнтэй аны тиритэн кэллэ. Туран плавкинан эрэ таһырдьа тахса сырытта. Натаалаах утуйбуттара ырааппыт быһыылаах, остуоралара сабыылаах. Халлаан сөрүүдүйбүт эрээри от-мас сыта дыргыйан, үчүгэйэ сүрдээх.
Киирэн аанын хатанна, онтон дьыбааныгар тиийэн эрдэҕинэ “Терентий Иванович” диэн саҥа иһилиннэ. Иннэнэн астарбыт курдук, дьигис гынаат, хоско киирбитэ – Налыына баттаҕа бураллан, бүлгүннүүн, түөстүүн бүтүннүү бу туналыйан олорор!
Туох үгүс-элбэх кэпсэтиитэ наада буолуой, эдэр дьахтары кууһан ылан, уоһуттан уураан-сыллаан барбытыгар биирдэрэ налыйан хаалла. Ок-сиэ! Маннык таптаспатаҕа ырааппыт да эбит! Налыына даҕаны эр киһи тутарын-хабарын умна быһыытыйбыта өтө биллэр, хаарыаннаах үтүө түгэнтэн тугу да мүччү туппатах киһи диэбиттии, ымсыырбыт-баҕарбыт курдук, өрүтэ мөхсүмэхтиир, онтун быыһыгар энэлгэн былаастаах ыбылы кууспахалыыр, сыллаамахтыыр, бүтүннүү ыйыстан кэбиһиэхтии, тыастаахтык чупчуруйталаан ылар...
БУТУКАЙ.