Леонид Илларьевич, быйыл үөрэххэ киириигэ төһө куонкурустааҕын билээри, үнүбэрсиэт Кылаабынай куорпуһугар таарыйбыта. Сиэнэ Сибиэтэ саха тылыгар туттарсыахтаах, онон кырдьаҕаһыҥ, түөрт уон биэс сыллааҕыта бу үөрэххэ киирээри бэйэтэ абитуриеннаабыт киһи, сирэй эппиэттээх курдук сананар. Аллараа этээстэн саҕалаан киһи эрэ толору: ийэлэрин, эбэлэрин батыһа сылдьар оҕолор, ол быыһыгар бэйэтинэн да сылдьааччы баар аҕай.
Леонид Илларьевич, оччолорго Лүөҥкэ Баһылайап, онус кылааска үөрэнэн бодуланар эрдэҕинэ, биирдэ кылаастарын салайааччыта үнүбэрсиэт бастакы кууруһугар үөрэнэр Натааһа Нуобукабаны аҕалан көрүһүннэрбитэ. Дьэ, онно аан бастаан ити “абитура” диэн муокас тылы атыҥырыы истибитэ.
Натааһа, Лүөҥкэттэн икки хас сыл аҕа кыыс, оскуолаҕа наар “туйгун” сыанаҕа үөрэммитэ, онтун ааһан дурусууна сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ этэ. Үнүбэрсиэккэ киирэн өссө оттомноммут, адьас дьиҥнээх учуутал курдук туттара-хаптара. Кылаастарын салайааччыта “үөрэнээччилэрим Натааһа курдук үрдүк үөрэххэ туттарсыахтара” диэн, идэҕэ туһаайыылаах тэрээһинэ быһыылааҕа. Ол эрээри Лүөҥкэ, матымаатыка өттүгэр букатын ньуул буолан, үрдүк үөрэх диэннэригэр төрүт да санаммат этэ. Кини санаатыгар, сопхуоска оробуочайдаан даҕаны айаҕы хайдах баҕарар булунуохха сөп курдуга. Холобур, сайын ыанньыксыты солбуйан үлэлээбит бииргэ үөрэнэр кыргыттара үстүү-түөртүү мөһөөх хамнастаммыттарын кэпсиир этилэр. Онуоха холоотоххо, Лүөҥкэ дьонун кытта моой отчут буолан, сопхуостан устар сайыны быһа 30 солкуобай аахсыбыт буолан тахсара.
Төрөппүттэригэр харчы буолбакка, кылаабынайа, сопхуос оттуур сири сыһыарара эрэ наада эбит этэ. Дьэ, дьон хараҕа хатаммат гына хас эмэ сиргэ (ойуурга, талах быыһыгар) кистэлэҥ күрүөлээхтэрэ, отторун онно таһааран чөкөтөллөрө. Инньэ эрэ гынан икки ынахтарын кыстыгы туоратар кыахтаналлара.
Сопхуос моой отчуттары төһө да ити курдук баттаатар, бэйэтин үлэһиттэригэр болҕомтото улахан этэ. Бастыҥ производственниктары өрө туталлара, көбүччү бириэмийэ диэн, араас куоракка, сонотуоруйга, куруорка путевка диэн толору буолара. Онон, омос санаатахха, үөрэх да наадата суох курдуга. Холобур ыанньыксыттар үрдүк үөрэхтээх учууталтан, быраастан икки бүк элбэх хамнастаахтара.
Леонид Илларьевич, чэ, син булкуллан-тэккиллэн ыллар даҕаны, билигин үрдүк үөрэхтээх, педагогическай үлэ бэтэрээнэ диэн аатыран, киһи сиэринэн бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор. Абитуриент сиэнигэр сүбэ-ама буола сатыыр да, хайа-хайалара биир санааҕа кэлбэттэр. Сөбүлээбэтэ диэн, орто оскуолаҕа үөрэх бырагыраамата, учуобунньук – туспа, оттон үрдүк үөрэххэ туттарсар ирдэбил букатын атын буолар эбит. Оччотугар оскуолаҕа оҕо хас эмэ сылы быһа үөрэппитэ туохха да наадата суох курдук буолан тахсар. Хата, СКЭ (ЕГЭ) баар буолан абырыыр: саха салаатыгар туттарсарга нуучча тылыгар уонна уопсастыба үөрэҕэр баалыҥ үрдүк буоллаҕына, үөрэххэ киирбитинэн ааҕыныаххын сөп. Саха тылыгар преподавателлэр тургутук ыыталлар, онон эрэпэтиитэр көмөтө быһаарар оруоллаах эбит. Ол аата, төрөөбүт тылга оскуолаҕа мөлтөхтүк үөрэммит да буоллаххына, саха салаатыгар устудьуон буолар толору кыахтааххын.
Урут букатын атын этэ...
* * *
Лүөҥкэ оскуоланы бэрт эрэйинэн (аалгабыра атахтаан сордуура) бүтэрэн баран, сопхуоска үлэлээн, икки сыл аармыйалаан, өссө куоракка милииссийэлээбитэ үһүс сылыгар сылдьан, дьэ, абитуриент буолбута. Ол эмиэ биир туспа устуоруйалаах этэ. Туох барыта быалаах-туһахтаах дииллэрэ кырдьык эбит быһыылаах.
Биирдэ Лүөҥкэ түүн икки чааска диэри ботурууллаан баран, өрүс пуордун уопсай дьиэтигэр утуйа сыттаҕына, табаарыһа Оруома кэлэн уһугуннарбыта. Бириэмэ ырааппыт – күнүс 12 чаас буолан эрэр эбит.
– Дьэ, Лүөҥкэ, бүгүн – субуота. Киэһэ алта чааска Мирияна төрөөбүт күнүгэр ыҥырылынныбыт, онон тура оҕус, бадаарак эҥин ылыахпыт, – диэн Оруома Лүөҥкэни суорҕаныттан тардыалаан барбыта.
– Мирияна даа? Ол туох буолан биһиги курдук боторооскулары ыҥырдаҕай, хабалыара баһаам буолуохтаах этэ дии. Ээ, бэйэҥ бар, мин барар санаам суох, – диэн Лүөҥкэ булгунан кэбиспитэ.
– Дьэ, нокой, кыыһыҥ тупсубут аҕай. Бирээмэ, атах да атах, түөс да түөс, самыы да самыы! Куоракка кэлбитэ ырааппыт эбит. Маҥнай кэтэхтэн үөрэҕэр эксээмэннэрин туттаран баран, үргүлдьү уоппускатын ылбыт үһү. Дьүөгэтигэр олорор эбит. Ол дьүөгэтэ эмиэ кырасыабайа сүрдээх. Мирияна бүгүн 26 сааһын туолар. “Биир эмэ табаарыскын илдьэ кэл” диэтэ. Онон, нокой, ол-бу буолума, барыахпыт да сабаас! Сатаннаҕына, дьүөгэтин кытта мин эрийсиэм, оттон эн Мирияналыын туох эмэ буолан көрүөҥ этэ. Чахчы, чугаһатыаҕа, ноо, ону баҕас бэркэ билэбин, – Оруома араҕар санаата суоҕа.
Ыаллыы нэһилиэккэ олорор Мириянаны Лүөҥкэ билэн бөҕө. Ама, ким билбэтэх үһү ол ырыаһыт, үҥкүүһүт, дьылыгырас атахтаах кыыһы?! Кырдьыга баара, үс сыл аҕа буолан, Мирияна ол саҕана онус кылааска үөрэнэр Лүөҥкэҕэ эрэ наадыйбат этэ. Аармыйаттан кэлбит уолаттары эбэтэр үөрэхтэрин саҥардыы бүтэрбит эдэр учууталлары кытта эрийсэрэ. Киэҥ сырыылаах барахсан буоларын киһи барыта да билэрэ. Онно “уос-тиис саласпыт” дьон быыһыгар арай Лүөҥкэ эрэ суох ини. Бэл, Эмис Ээдьик диэн суоппар хоонньоспутум диэн кэпсиир үһү да, тойооску сымыйата буолуо.
Мирияна кэлин эргэ тахсыбыт, икки дуу, хас дуу оҕоломмут, онтон эриттэн арахсыбыт диэн сурах баара. Кулуупка үлэлиир буолан, наар гостуруол, айан дьарыктаах быһыылааҕа. Кырдьыга, Лүөҥкэ Мириянаны көрбөтөҕө ырааппыт да эбит.
Оруома хаһан да онно суоҕу эрдээччитэ суох, онон, баҕар, сирэйиҥ-хараҕыҥ олоруута ситэтэ суох диэн сириэхтэрэ да буоллар, атаһын кытта барыстаҕына сатаныыһы. Элбэх кыыстан аккаастаппыт уопуттаах буолан, Лүөҥкэ ити чааһыгар, этэргэ дылы, тириитэ халыҥаан сылдьар этэ.
* * *
Оруома омуннаабатах этэ: Мирияна Лүөҥкэни адьас тэҥнээҕин курдук үөрэ-көтө көрсүбүтэ. Ол аҥаардас этикиэт эрэ буолбакка, чахчы, туох эрэ кистэлэҥнээх тургутан көрүүгэ эр киһиэхэ ис-иһиттэн наадыйыы, тугу эрэ эрэйии сибиэнэ биллэрэ. Лүөҥкэ маҥнай утаа бэйэтиттэн үс сыл аҕа, икки оҕолоох, хайа эрэ оройуон киһитин ойоҕо буола сылдьыбыт дьахтартан симиттиэх, толлуох курдук буолан иһэн бастакы-иккис туост кэнниттэн онто сиик курдук симэлийбитэ. өссө Мириянаны 26 сааһын туолбутунан тылын ууһа тиийэринэн эҕэрдэлээн баран, өрүкүнэйбитин омунугар ыллааччы буолбута. Онуоха биирдэрэ кытта ылласпыта уонна “үчүгэй да куоластаах эбиккин” диэн хайҕаан, Лүөҥкэни, онто да суох саха тэҥэ суох сананан эрэр ыччаты, өйүттэн таһааран кэбиспитэ. Баҕар, үгэҕэ хоһуйуллар, хайҕал диэни хаһан да билбэтэх хара тураахха маарыннаан ылбыта да буолуо эрээри, биирдэ өйдөммүтэ – сөрүүн күүлэ хоһугар Мирияналыын сытара. Тамаҕа куура хаппыт, эбиитин төбөтө ыалдьара. Онуоха Мирияна сырдык соруочукатын сыттык анныгар суулуу аспытын хостоон ылан, аа-дьуо кэтэн, наараттан туран дьиэ иһигэр киирбитэ уонна ыстакааннаах уу аҕалбыта. Лүөҥкэ ол тымныы ууну иһэн киллиргэтэн, хараҕа сырдаан, көхсө кэҥээн олордоҕуна, Мирияна аттыгар туран, соруочукатын устан, муннукка элитээт, уолу наараҕа тиэрэ анньан кэбиспитэ...
Эр киһини суохтаабыта ырааппыт дьахтар кэрээниттэн тахсан, өйүгэр туох киирэрин барытын оҥорор быһыылааҕа. Лүөҥкэ аармыйаҕа сырыттаҕына, нуучча уолаттара кырдьык икки сымыйа икки ардынан омуннура-омуннура кэпсиир түгэннэрэ кытта көстөн ааһарга дылыта. Дьахтар имэҥэ-дьалыҥа киирбитэ ол курдук күүстээҕэ, тартарыылааҕа, инчэҕэй эттээх киһи хайдах да тулуйбат үлүгэрэ этэ. Онтон, арыый уохтара хараан, куустуһан сыттахтарына Мирияна:
– Уой, эйиэхэ уу аҕала дьиэҕэ киирбитим, табаарыһыҥ Оруома Розалины адьас “кэһэтэн ыраатыннарбыт” этэ. Омуна суох эттэххэ, дьүөгэм эрэйдээх иҥиир ситиитин тартара сытар курдуга. Ол ухханыгар мин киирбиппин да билбэтилэр. Сүрдээх дии, оттон эн утуйаҕын да утуйаҕын... – диэн сибигинэйбитэ.
Лүөҥкэ, итини истээт, сирэйэ итийбэхтииргэ дылы гыммыта. “Ол аата миигин астымматах, Оруомаҕа ымсыырбыт!” диэн санаа охсуллубута. “Ол иһин даҕаны харсыттан тахсан ити курдук буолар эбит, дьэ, оччоҕо” дии санаат, сонно анныгар хам баттаабыта уонна төһө кыаҕа баарынан түһүнэн кэбиспитэ...
* * *
Лүөҥкэ хараҕын аспыта – Мирияна аттыгар олорон кинини көрөн-истэн ырааппыт бадахтаах. Суорҕана хайа үөдэҥҥэ түспүтэ буолла – көстүбэт. Бэйэтэ ийэттэн төрөөбүтүнэн, өһүөнү туһаайан аҕай сытар эбит. Арааһа, имэҥ-дьалыҥ кэнниттэн тэбэн көрбөккө утуйа сыттаҕына, эдэр дьахтар нарын тарбаҕа араас сиринэн барытынан “күүлэйдээн” маннык чиргэл туруктаннаҕа. Туора киһи хараҕар хаһан да бу курдук “быыстапка” буола илигэ, онон кыбыстыах санаата кэлэн, тугунан эрэ хаххаламмыт киһи диэн, умса эргийээри гыммытыгар Мирияна, “аны кэлэ эмиэ тугун” диэн сибигинэйээт, икки такымыттан хам кууһан ылбыта... “Сарсыардааҥҥы көтүү” саҕаламмыта...
Балачча өр сытан баран, Мирияна Лүөҥкэни моонньуттан кууһа сытан ууруу-ууруу:
– Бэҕэһээ киэһэ тылыҥ ууһа-урана оһуобай этэ дии. Хата, саха тылыгар туттарсыбаккын дуо, кэтэхтэн үөрэххэ абитуриент олус аҕыйах үһү, – диэбитэ.
– Ээ, мин диэхтээн. Оскуоланы бүтэрбитим ырааттаҕа дии уонна саха тылыгар “токур үс” сыанаҕа үөрэнээхтээбитим.
– Бэйэҕин сэнээн бүт. Мин кэтэхтэн иккис кууруһу бүтэрдим да, кырдьыга баара, эйигиннээҕэр билбэтим элбэҕэ чахчы. Сорох-сорохтор бэйэбинээҕэр да билбэттэр быһыылаах. Чахчы, оннук ээ. Онон, хата, бэнидиэнньиккэ докумуоҥҥун хомуна охсон, хамыыһыйаҕа туттар. Мин кыаҕым тиийэринэн көмөлөһүөм буоллаҕа дии. Ама, маннык минньигэс уолу кууһа сытан хайдах көмөлөспөт буолуомуй! Билигин да бириэмэ баар. Кыһын сиэссийэҕэ кэллэхпинэ, иккиэн бу курдук көрсүһэр буолуохпут. Тыый, бэлиэр ахтан бардым дии...
... Лүөҥкэ ити курдук соһуччу баҕайытык абитуриент буолан хаалбыта. “Кырамаатыкаҕа олус мөлтөхпүн, билбэтим элбэх” дии-дии, ыкса киэһэ Мириянаҕа кэлэн, хонон хаалар үгэстэммитэ.
БУТУКАЙ.
