ОЙУУР КЫЫҺА

 

 

   Хараадай эмээхсин бу киһи биир бүөрэ уурайбытын, хас да ойоҕоһо тостубутун, хаҥас тыҥата курдары быһахха дэҥнэммитин, сүрэҕин арыычча сиирэ анньыбыттарын туһунан куһаҕан сонунун сиэниниин үллэһиннэ. Ити, киһи сутуругун саҕа күөх чалахайынан бүрүллүбүт уҥа хараҕар хаан турбутун, хойутуу илигинэ, искэнэ тардарын кэтэспэккэ дьаһаннахха сатанарын туһунан уонна өссө хаһыҥнаах түүн хаана дэлби барбыт киһи, тоҥон, икки өттүнэн сэбиргэхтэтэн сытарын эттэ.

 

   Итини барытын хаһан билэ охсубутун Ньуккуу сөҕө санаата.

   Ол эрээри, кырдьаҕас удаҕан бу киһи хараҥа суоллааҕын, кыттыгастара көмүс сууйан иһэр дьону өлөртөөн, ол дьон көмүстэрин апчарыйбыттарын, ол хараҥа дьайдарыгар эдэр киһилэрэ көмөлөспөтөҕүн, эбиитин утарсыбытын иһин, төннөн иһэн, сылтах булан кырбаан баран, кэлин кэпсээн биэриэ диэннэр өлөрөргө сүбэлэспиттэрин, киһилэрэ куота сатаабытын, онтон ол идэмэрдээх санааларын толорбуттара сатамматаҕын сиэнигэр кэмэ кэлэ илигинэ кэпсээбэккэ сананна.

   Ону таһынан Хараадай, итини эрэ буолбакка, бу киһи Ньуккуу инникитигэр улахан сэмэлээх-суҥхалаах дьайыыны оҥорууһугун, онно кини орооһор кыахтааҕын да иһин, ол дьайыыта кыаллыбатын билэн олороро. Ол да буоллар, тоҕоостоох кэм эрэ көһүннэр, сиэнин кытта сүгэ-балта курдук булгуччу кэпсэтэ сатаан көрөр санаалаах этэ.

   Икки айылҕаттан айдарыылаах айыы удаҕаннара туох баар ийэ уонна кэп кыылларын, хаахынай уонна хатыыс балыктарын, өксөкү уонна кырбый көтөрдөрүн, араас үөрдэрин-сүүрүктэрин, араас эмэгэттэрин барытын туһанан оһолломмут киһилэрин атаҕар туруораары, бу түгэҥҥэ булгуччу ирдэнэр уонна олус кутталлаах, бэйэлэрэ эрэ сатыыр дьайыыларын оҥортоон киирэн бардылар. Сэрэхтээх уонна кутталлаах өттүн кырдьаҕас удаҕан бэйэтэ оҥортуур. Арыый сымнаһыар соҕустарынан эдэрэ дьарыгырар. Дьэ, бу түҥ былыргыттан баччаҕа диэри тиийэн кэлбит, киһи аайы бэриллибэт сүдү идэлээхтэр, өлбүтү да тириэриэх сэдэх эмчиттэр, күүстээх эт-сиин бэриллибит эдэр киһитин атаҕар туруоран баран тэйэрдии, түүннэри-күннэри түбүгүрдүлэр.

   Ордук Ньуккуу хайдах эрэ аһыллан туран, олус кыһаллан, ис сүрэҕиттэн баҕаран туран үлэлэстэ. Дьэ, манна кини киһини эмтиир хайдах курдук кытаанах ирдэбиллээҕин, уустугун, ону ааһан кутталлааҕын, айдарыылаах эмчит орто баайыы киһи сатаабатын сатыырын, оҥорботун оҥорорун бэйэтэ даҕаны көрөн-истэн эбэтиттэн үгүскэ, элбэххэ үөрэннэ, биллэ-көрдө. Ол былаһын тухары Ньуккуу бу эдэр киһини олус чугастык ылынна. Эр киһи диэни билбэтэх туҥуй кыыс барахсан бу эдэрчи киһиэхэ олус убанна, кинини санаабытынан утуйар, санаабытынан турар буолла.

Киһилэрин булбуттара лоп курдук орулуур отут хонугар уолларын оронугар олортулар.

   Дьэ, манна өйдөөн-дьүүллээн көрдөххө, эдэр киһибит сахаҕа бэрт номоҕон сирэйдээх-харахтаах, уурбут-туппут курдук быһыылаах-таһаалаах, ортону үрдүнэн уҥуохтаах, сырдык хааннаах киһи эбит. Кэпсэтэн-ипсэтэн бардахха, тылын ууһа диибин диэн, күлүүлээх-салыылаах түгэннэри олус бэркэ ыпсаран кэпсээн Ньуккууну күллэрэн бөҕө буолар буолла. Киһибит аата Ньукуус диэн эбит, онтон атынын кэпсиэн адьас баҕарбат, чэ, ону Ньуккуу да олус токкоолоһо сатаабат. Билигин баҕарбата сөп, кэлин сыыйа-баайа кэпсиэҕэ дии саныыр.

   Дьэ буолар даҕаны эбит, эчи, ааттара даҕаны маарыннаһарын! Бу ааты Ньуккуу уоһун иһигэр ботугураан ааттаатаҕына, сүрэхчээнэ сүр минньигэстик нүөлүйэр, харахтарыгар урут көстүбэт иэйии кыыма саҕыллар, тэтэгэркээн уостарыгар истиҥ мичээр иһийэр. Ыраас сырдык сүрэҕэр таптал уота саҕыллар, кута-сүрэ долгуйар.

   Биир күн, Ньуккууну эбэтэ ыҥыран ылан, бу киһилэрэ көмүс сууйааччылары халаабыт-талаабыт дьону кытта сылдьыспытын уонна ол дьоно, Ньукуус тыыннааҕын биллэхтэринэ, төннөн кэлэн барыларын даҕаны дьаһайдахтарына көҥүлүн эттэ. Уонна, сүрүнэ, бу киһинэн олус үлүһүйбэтин, онтон туох да үчүгэйгэ тиийбэтин этэн көрдө. Бу сэрэтиини сиэнэ истибэтин уонна толорботун төһө да билэн олордор эттэ.

Ньуккуу ити тыллартан олус со­һуйда. Суох! Оннук буолуо суоҕа. Кини Ньукууһун быыһыыр туһугар тугун да кэрэйиэ суоҕа! Дьэ кэлэ баҕалаан көрдүннэр эрэ, кими кытта булсубуттарын билиэхтэрэ!

   Кыыс оҕо барахсан хайа төрүөҕүттэн, күн сирин көрүөҕүттэн ийэ сирин илгэтин иҥэринэн, бэйэтэ дьахтар буолар ытык аналыгар бэлэмнэнэр. Дьэ, онтон таптала кэллэҕинэ, ситэн-тупсан сириэдийэр, көрөрдүүн-истэрдиин уларыйар, быһыылыын-таһаалыын тупсар, саҥалыын-иҥэлиин аар хатыҥ курдук сипсийэр, наҕылыйа наскыйар. Утуйардыын уларыйар, аһыырдыын атын буолар. Күлэн-үөрэн мичилийэр, ырыа-тойук аргыстанар.

   Сиэнэ уларыйбытын Хараадай көр­бөттөөх-билбэттээх бэйэлээх буолуо дуо. Сатамматах суол саҕаланнаҕа, табыллыбат түөрэх быраҕылыннаҕа. Бу кытаанах тургутууну эрэ аастаҕына Ньуккуу үрдүкү күүстэргэ бүтүннүү бэринэн, анаммыт идэтинэн толору дьарыктанар эрэ кыахтанарын кырдьаҕас удаҕан бэлиэр билэн олороро. Бу барыта Үрдүкү айыылартан анаммыт, Ньуккуу барахсан окко түспүт оҥоһуута, сиргэ түспүт сэрэбиэйэ буоллаҕа, онно Хараадай, хомойуон иһин, орооһор, сэрэтэр кыаҕа, көҥүлэ да суоҕа.

   Ньуккуу Ньукууһун таһырдьа таһааран күүлэйдэтэр буолла, сыыйа-баайа сылдьар ыырдара кэҥээн, дьаарбайар кэмнэрэ уһаан, букатын иннэлээх сап курдук арахсыспат аргыстар буоллулар. Эдэр дьон, бэйэлэрэ да билбэттэринэн олус чугастык убансан, истиҥ иэйиилээх сыһыаҥҥа ылларбыттарын өйдөөбөккө да хааллылар.

   Ыарыһахтарын балаҕаҥҥа олохтообуттара, бэйэлэрэ дьиэлэригэр олороллор, баччаҕа диэри түүнүн кыыс эбэтиниин хардары-таары ыарыһахтарын биэбэйдиир этилэр. Күнүһүн Ньукуус син киһи киһи курдук. Онтон хайдах утуйда даҕаны дэлби баттатан, ийэ-хара көлөһүнэ сарт түһэн, эрэй бөҕөтүн көрөр, бэл, хараҥа буоларыттан кытары куттанар буолбут. Хайдах утуйда даҕаны, Уордаах Уоһук Баллыр Бааскалыын идэмэрдээх санааларын толорон, кинини өлөрөөрү, бу барыгылдьыһан кэлэр этилэр. Ордук Баллыр Бааска, уҥа хараҕын кып-кыһылынан тиэрэ көрөн, хаҥас дьабадьыта ыртаччы тардан, күлэн ырдьайбытынан, били быһаҕынан Ньукуус хабарҕатын хайа сотоору бу бэрийэн кэлэрин санаатаҕына, тымныы уунан саба ыстарбыт курдук буолар. Тымныы көлөһүнэ сарт түһэр, уҥуох-уҥуоҕа халыр-босхо барар. Кинилэртэн ол курдук олустук уолуйа куттанар буолбутуттан бэйэтэ даҕаны бэркиһиир этэ.

   Билигин Ньуккуу эбэтин дьаһалынан бэйэтэ Ньукууһу эмтиир, ол-бу от уутун иһэрдэр, эҥин эгэлгэнэн угуттуу биһэр, илбийэр. Ол кэмигэр Ньукуус, дэлби кычыгыланан сүгүн сыппакка, эмтээччититтэн «мөҕүллэрэ» элбээн барда, онтон устунан мэниктээн, эккирэтиһэ оонньоон, балаҕаннарын ыһан кэбиһиэх айылаах тиргиллэр буоллулар. Ол сылдьан, уол алҕаска, сороҕор соруйан даҕаны, кыыс көп соҕус сирин таарыйдаҕына, кыыһа соһуйан, кыбыстан, сирэйдиин кытаран, куота көтөн, саҥата суох туора хаамара. Ол гынан баран, маннык быһыы-майгы салгыы эбии дириҥиирин, сыһыаннара ордук истиҥ, кэтэһиилээх, эмиэ да кыбыстыылаах кэрэ кэмҥэ тиийиэҕин Ньуккуу сэрэйэр этэ.

   Биир сарсыарда кыыс дьиэтиттэн балаҕаныгар уол үөһээ өттө таҥаһа суох, суунан бүтэн, этин-сиинин чэбдигирдэр хамсаныылары оҥоро сылдьарыгар түбэһэ киирдэ. Ньуккуу, үгэһинэн, саҥа хаҕыланан эрэр хаҥас түөһүгэр баар Ньукуус бааһын тарбаҕын төбөтүнэн таарыйан көрбүтүгэр биирдэһэ оонньоон ыарыыламмыт курдук гыммыта. Ньуккуу, онтон соһуйан, уол диэки көрө түспүтэ. Ньукуус күлэн күлүм аллайбытынан, кыыһы бэйэтин түөһүгэр сыһыары тардан ылла. Чап-чараас сиидэс былаачыйалаах кыыс уол кэтит түөһүгэр ыга сыстан чочумча иһийэн тура түстэ.

   Дьэ эбитээ... Кыыс барахсан хаһан да билбэтэх сылаас сүүрээннэрэ этин-сиинин устун итии долгун буолан тарҕаннылар. Төһө даҕаны сэрэнэ, куттана санаабытын иһин, Ньуккуу бу урут хаһан даҕаны билбэтэх, кэтэспит аҕай, дьикти кэрэ иэйиитигэр бэринэн иһийэн хаалла. Эр киһи күүстээх илиитэ кыыс синньигэсчээн биилин, кэрэчээн таһаатын устун көҥүл бардылар. Онтон устунан кыыс барахсан тэрэччи тэппит эмиийдэрин хардары-таары ыгыта-бобута туттулар.

   – Һуох! Кэбиис! ¤атаммат! Бүтүүй...

   Ол эрээри... Утарылаһар кыаҕын ылларбыт кыыс тыынара кылгаан, саҥарар да кыаҕын сүтэрэн, уолун утары кууһан, сылаас уостарынан уолун уостарын булла. Кыыс барахсан солко былаат курдук намылыйа-наскыйа ыһыктынан кэбиспитин Ньукуус, бэрт чэпчэкитик көтөҕөн ылан, хомулла да илик оронугар илдьэн сытыаран кэбистэ. Таҥастарын дуома этиэх түгэнэ уһулунна. Сүгэттэн-балтаттан, хойгуоттан-күрдьэхтэн тимир килиэ курдук кыбыс-кытаанах чэр буолбут, кыыска-дьахтарга балачча үөрүйэхтээх эр киһи илиилэрэ сымнаҕас таҥастан, нуолур солко оттон-чэчиктэн атын таарыйбатах кыыс барахсан хаарыс курдук кылбаа маҥан таһаатын устун сымнаҕас-сымнаҕас сирдэринэн сырыырҕаатылар, көп-көп өттүлэринэн көтүөлээтилэр. Эр киһи диэни билбэтэх эдэркээн кыыс барахсан эт-этэ барыта күүрэн, икки илиилэринэн харысхаллаах сирдэрин хаххалана сатаан, ханнык эмэтик да буоллар, утарсан көрдө эрээри, этэ-сиинэ ситиэҕиттэн төһөлөөх утуйбатах уһун түүннэригэр санаабыт ахан, бэл диэтэр, өйүгэр оҥорон көрдөҕүнэ, сүрэҕэ уолугун үүтүнэн уһулу ойон тахсыахтыы мөхсүбүт аҕай бэйэкэтэ, ол кэтэһиилээх кэрэ түгэнэ кэлбитин билэн, имэҥ дьикти долгунугар бүүс-бүтүннүү умуста.

   Эр киһи чэрдээх илиитэ эдэркээн куо мэтэкэни уот татакайга түһэрдэ. Кыыс этин-сиинин сорох сирэ эр киһи сатабыллаах илиититтэн итинник өй-сүрэх туймаарар туругар тириэрдэр дьикти аналлааҕын сэрэйбэтэх, билбэтэх кыысчаан хаһан да билэ илик дьикти кэрэ имэҥэр ылларан, этиэхтэн эриэккэс турукка киирэн, сырдыктан сырдык, кэрэттэн кэрэ, минньигэстэн минньигэс долгуҥҥа уйдаран ураты эйгэҕэ көттө. Ньуккуу барахсан, аны туран, сэрэммитэ, куттаммыта ааһан, саатара-кыбыстара умнуллан, аналлаах кэмин, күүтүүлээх түгэнин түргэтэ сатыыр аатыгар барда. Нэлэччи бырахпыт атахтарын уолун үрдүгэр эрийэ быраҕан, кэлэн биэрбэт эр киһитигэр утары анньынан, ыҥыра-угуйа арыллан биэрдэ. Икки таптаһар эдэркээн сүрэхтэр өй-сүрэх туймаарар, кэм-кэрдии бутуллар, кэтэһиилээх таптал кэрэ чүөмпэтигэр, тимирэ-тимирэ күөрэйдилэр, күөрэйэ-күөрэйэ тимирдилэр, тулалыыр эйгэ таһы бааччы умнулунна...