Сайсарыга Бараах диэн хос ааттаах худуоһунньук олорбута. Бэйэтэ кэтэх сүөһүлээх, үрүҥ астаах эҥин киһи этэ. Дьэ, олус сөбүлээн ойуулуур буолара. Уруһуйдьут буоларын билинэн баран, наар “Сэбиэскэй Сойуус моральнай кодекса” диэн тимир ылтаһыҥҥа суруйан атыылыыр идэлэммитэ.
Араас луоһун, патриоттуу ыҥырыы эҥин күүркэйэн турар кэмигэр улаханнык сыаналана сылдьыбыта. Онтун сороҕор нууччалыы, арыт сахалыы суруйара. Хата, эрдэ оҥорон, суруйан бэлэмнээн кэбиһэн баран, сүүрбэччэлиини сүгэ сылдьан, нэһилиэктэри кэрийэн атыылыыр быһыылааҕа. Син додо курдук харчыны аахсара. Ол иһин “Бараах, барбах бараат баартаах...” диэн кэпсэтэллэрэ.
Сааһыары, кулун тутар диэки, атын сыарҕалаан, ойоҕун онно ньирэйин куустаран олордон көһөрө. Түөрт уолугар сүөһүлэрин үүрдэрэн, бэйэтэ кырдьаҕас ынаҕын сиэтэн, атын муоһалаан Ой Бэскэ сайылыктарыгар тахсаллара. Сайылык да буолаахтыа дуо – хотон этэ.
Онно Маҥараас диэн ыаллаһа олорор оҕонньордооҕо. Онтулара ыкса күһүн бардахтарына, манна хаалар киһи буолан, дьиэлэрин маныыра, эһиилигэр кэлиэхтэрин эрэ иннинэ тимир оһохторун оттон тоһуйара.
Ол хотон бэйэтэ дьиэ курдук этэ. Уу харахпынан көрөн, сөҕөн турабын. Үчүгэй да үчүгэй ыраас бэйэлээх хотон этэ. Дьиэтэ суох киһи төһө баҕарар ол хотону дьиэ гынан олоруон сөбө. Хор, маннык ыраастык хотону тутуохха сөп эбит диэн, мин онно бэркэ сөҕө көрбүппүн өйдүүбүн. Тиийэн, ол сылаас көрсөр хотоҥҥо сүөһүлэрин таһааран баайталаан кэбиһэр, ол кэннэ аһаабыта буолан баран, били бэлэмнээбит моральнай кодексын атыылыы тэбинэр. Ити сахтарга татаартан сыдьааннаах киһи баара. Дьэ, тойон көмөлөһөөччүтэ буолан олорон "моральнайы" атыылаһар да атыылаһар...
Бараах эмээхсинин наһаа атаахтатар быһыылааҕа. Киһитэ тарбаҕым эҥин ыалдьар диэн ынаҕын ыы тахсыбат буолара. Биир сайын Куппуруос кыыһа диэн эдэркээн кыыс оҕо үлэлэһэ таарыйа бииргэ олорсубут. Ынахтарын ыан биэрэн, сааһыран эрэр дьону бэркэ абырыыра үһү.
Оҕонньор кыыһы үлэһитин иһин сөбүлээн, быраатын уолун Уйбааны кытта тиксиһиннэрбит. Быраата эрдэ баран хаалан, ол уол үлэни баҕас кыайыгас буола улааппыт. Уйбаан сулумах буолан, эгэ эрэ дуо.
Бараах обургу эдэр дьон ороҥҥо тустан имитиэхтэрэ диэн, бэркэ оҥостон, быыһынан кылатан сытар гына оҥостубут. Баанньата буоллаҕына хаһан кыыһы, дьахтары билбитэ кэлээхтиэй, харыстаан, баттаҕыттан, иэдэһиттэн имэрийээн-имэрийэн баран, хамсаан да көрбөккө утуйан хаалар эбит.
Сарсыарда туран Баанньатыттан “ити эмээхсиҥҥин тоҕо бадьыыстаабаккын?” диэн ыйыттаҕына, Баанньата: “Ээ, харыстыырым бэрт ээ...” – диэн хардарар эбит. Олох таас иһити харыстыыр курдук тута сылдьыбыт.
Күһүөрү Баанньаны ыраах өрүс арыытыгар оттото ыыталлар. Барбытын кэннэ оҕонньордооххо куораттан Такырыһа Сүөдэр диэн бөгдьөгөр соҕус огдообо оҕонньор кэлэр.
Кэлбит түүнүгэр кыыска үөмэр. Такырыһа обургу, били баҕайытын хороччу туппутунан, кыыска тиийэн сытынан кэбиһэр. Кыыс үүрбэтэх ээ... Эр киһи имэҥин өссө да билэ илик, сааһын эрэ сиппит кыыс эр киһиэхэ наадыйаахтаан сылдьар буоллаҕа дии.
Ол түүнү быһа Такырыһа Сүөдэр эдэр кыыһы харыстыа баара дуо, тиритэ-хорута суптурута түһүөлээн, түүнү быһа эргэ тахтааны хаачыгырата хоноллор! Бөгдьөгөр оҕонньор диэтэххэ, атыыр киэнэ киниэнэ буолан биэрэр...
* * *
Оннук икки хас түүн ааспытын кэннэ Бараах «соноҕоһо» уһуктан, ойоҕун диэки хайыспыта, эмээхсинэ эмиэ ол өрүтэ үллэҥэлээһини көрө сыппыт эбит... Оҕонньорун кымаахтаан, манныктан матаран сылдьаҕын диэх айылаахтык көрүтэлээбит.
Сарсыарда турарын саҕана Бараах эмээхсинин диэки кыайбыт-хоппут курдук көрүтэлээбитигэр биирдэрэ: “Ээ, эн Такырыһаҕа да тиийбэт буолан баран, таах сибиэ дьүһүлэнээхтиигин, чэ, ол эрээри үйэлээх сааспыт тухары бииргэ олордохпут дии, аны кэлэн...” диэн, оҕонньоругар тугу саныырын малтаччы этэн кэбиспит.
Ол курдук түөрт-биэс күнү быһа оҕонньордоох эмээхсин Такырыһа эдэр кыыһы иннинэн-кэннинэн кимиҥнэтэрин, астынан өрө уһуутаһалларын киинэ курдук көрө сыталлар... Ол аайы били күнүс үлэлээн сылайбыт оҕонньор утуйан истэҕинэ эмээхсинэ өттүккэ охсон уһугуннаран баран, били сэбин араастаан имиттэҕинэ, оҕонньор эр киһи кыырда буола түһэр буолбут... Эдэр сылдьан харысыһан сылдьыбыттарын дьэ тоҕо тэбииллэр...
Уруккутунааҕар эрчимирэн, сарсыарда аайы кыыс дьахтар киэнэ имэҥнээҕэ буола кубулуйар. Оннооҕор Бараах обургу салбана көрөр буола уларыйар. Эр киһини билэн, үөрэн-көтөн, киирэн-тахсан, ынахтарын түргэн үлүгэрдик ыаталаан кэбиһээт, Сүөдэригэр сүүрэр идэлэммит. Такырыйа барбыт оҕонньору дьон көрөр диэн сааппакка, күнүстэри кууспаҕалаан моонньугар иилистэ сылдьар идэлэммит.
Оннук көр түүннэр кэннилэриттэн биир үтүө сарсыарда Такырыһа Сүөдэр эдэр кыыһы бэркэ астыннаран, утуйар таҥаһын суулуу туттаран куоракка тахсан бараллар. Бүттэхпит ол!
Сүөдэри эдэр кыыһы эрийбитин иһин “Такырыһата” умнуллан Атыыр, Соноҕос, Мохсоҕол Сүөдэр диэн ааттар иҥэ сылдьыбыттара. Сүөдэр оччолорго сэттэ уончата! Кырдьык, мохсоҕол диэтэҕиҥ.
Ыкса күһүн Баанньа эрэйдээх үлэттэн ыран-сылайан, хаччаччы хатан кэлбитэ – Таанньатын кытта сыппыт тахтаата маһа эрэ ырдьайан көрсөр. Ону көрөн: “Хайа, Таанньам ханнаный?” – диэхтээбит. Онуоха дьиэлээх хотун: “Оо, Таанньаҥ барбыта ыраатта. Сайын үтүөтүн саҕана эйигиттэн сэттэ уончалаах оҕонньору ордорон барсыбыта... Эн харыстыы оонньуу сылдьаҥҥын, ойоххуттан маттаҕыҥ ити...” – диэн баары-баарынан малтаччы кэпсээн биэрэр.
Ол кэннэ Баанньа муҥнааҕы көрсүбүт эрэ дьон барыта сирэй-харах анньар буоллахтара дии. Ону тулуйумуна бырадьаага баран хаалар. Мас кэрдээччилэри булан олору кытта сылдьыһар. Онно нуучча дьахтара Баанньа үлэһитин, харчыны өлгөмнүк киллэриэн сөбүн таба көрө охсон, эрийэн ылбыт. Хоонньугар киллэрбит...
Кырдьаҕас – эдэри, эдэр – саастааҕы...
Сүөһү курдук иссимэ
Баардааҕа батарбат атаһым худуоһунньуктар ойохторун кэрийэ сылдьан дьаабылаабыт аҕай киһи буоллаҕа! Эрдэрэ “командировкаҕа” бардылар да, тиийэн сапта сытар идэлээх эбит. Атаһым хобордоох сирэйэ малайбытынан киирэн кэлэрин дьахталлар холдьохпотторун сөҕөбүн.
Биирдэ учууталбын кытта тайах этэ сии олордубут. Онно били киһибит киирэн кэллэ. Сиэҕэр укта сылдьар буоккатын куттан истэ. Сиэри быспыт эппиттэн дуксуйан ылан айаҕар батары биэрээт, кэнниттэн киирэн кэлбит биир билэр худуоһунньугум ойоҕун кытта мастарыскыайбыт түгэх хоһун диэки супту ааспыттара.
Хоско тириэрдибэккэ эрэ ситэн ылан сылаас сириттэн харбаан ылаат, тарбаҕынан оонньоото быһыылаах. Дьахтара ону эрэ күүтэн турбут курдуга: кэдэрис гыммытыгар биирдэрэ көтөҕөн ылаат, хоско киллэрбитэ.
Мин испэр наһаа кыһыйдым, абардым, тиийэн иккиэннэрин ныһыйан кэбиһиэхпин баҕарталаатым! Тилир-талыр туттубуппун учууталым көрөн олорон санаабын таайда быһыылаах: “Ноко, уоскуй, ол-бу буолан тыллыы сылдьаайаҕын, ыал дьон бэйэлэрэ быһаарсыахтара, кыттыһыма...” – диэн тохтотто. Мин төһө да доҕорум ойоҕо баҕайы маннык кэбилэнэ сылдьарын абааһы көрдөрбүн, кырдьаҕас киһи тылын ылынан тохтообутум. Ол баҕайылар күнү быһа хостон тахсыбакка көрүлээбиттэрэ аҕай...
Киһи сүөһүттэн атына диэн, сүөһү курдук иссэ сылдьыбатыгар буолуо дии саныырым. Дьон туһунан оччолорго сырдык ыра санаалардааҕым. Ханна баарый, сүөһүтээҕэр дьаабытык иссэллэр эбит этэ...
Ол баҕайы айар үлэтэ быстар мөлтөх этэ, аатыгар эрэ саллаҥныыра. Ойох көрдөөн кэбилэнэ сылдьар киһи хаһан да түптээх үлэни оҥорбот. Санаата эрэ ол буолар дииллэр. Дьэ, туһугар ойоҕумсах киһийдэх эбит этэ.
Оннук дьахтартан дьахтарга көтүөккэлии сылдьан имэҥ ыарыытыгар хаптарбыт онтон сылтаан дьахтары кытта сылдьыспат буолбут диэн истибитим. Онтон сотору арыгылаан, илиитин, атаҕын, үлүтэн кэбиһэн баран, нэһиилэ үнүөхтүү сырыттаҕына массыына түҥнэри көтөн баран, отучча миэтэрэҕэ диэри соспут диэн кэпсээбиттэрэ...
Дьон тыла тиийдэҕэ буолуо. Билигин кини аатын ааттатар киһи диэн хаалбатах. Элбэх дьахтары кытта сылдьыстар даҕаны оҕо хаалбатах. Айылҕа көрөн, тэҥнээн эрдэҕэ эбээт.
Куорсун Кулута.
Устудьуон имэҥэ
Соҕуруу үөрэнэ сылдьабын. Бииргэ олорор уолбун кытта уопсайбытыттан үүрэн кэбиспиттэрэ. Ким ханна, хайдах, хайа сатанарынан баһын батарар туһунан тобула сатаатыбыт. Хата, син түргэнник хос булан, биир “бойник” уолу кытта биир хоско түбэһэн олордубут.
Ол уолум кыыстаах. Бастаан утаа кэлэр этилэр, онтон отой да көстүбэт буолан хаалбыттара. Биир идэлээх табаарыһым, худуоһунньук Хабырыыс кэлэр-барар.
“Дьэ, доҕоор, нууччаларга көһөрдүлэр, күн-ый буол, хоскор олорт, кэлин Дьокуускайга кэллэххинэ, абырыам турдаҕа” диэн көрдөстө. Мин ол курдук туоһулаһан быһаарса барбакка, кыһалҕалаах киһиэхэ көмөлөһөр буоллаҕым дии. Олортум.
Дьиэлээх хотунум олорпуппар кыыһырда буолан баран аһарынна. Ол кыһыны бэркэ кыстаабыппыт. Иккис сылыттан саҕалаан үлэһит уол көһөн, атаһым хоско сокуоннайдык олорор буолбута. Түүн утуйа сыттахпына дьахтар кэлэн, хоонньугар киирэн хаалара...
Түүнү быһа имэрийсэн-томоруйсан, дьэ, имэҥ диэн арааһа: хардарыта кимирийсии, үөһэ-аллара үнүөхтэһии, ынчыктаһыы. Күн аайы ол көрү көрө сытабын. Кэлин үөрэнэн хаалан, ынчык эрэ, оронтон сууллар тыас-уус эрэ, олох наадыйбат буолан хаалбытым. Өссө аһара баран, ол суох буоллаҕына, суохтуур да буола сылдьыбыттаахпын. Оттон ол таптаһалларын истэ сытан, утуйан хаалар буоларым.
Итинтэн сылтаан түүлбэр хайа эрэ дьахтары кытта имэриһэ сытан уһуктабын. Ардыгар ис таҥаспын марайдаан кэбиһэн мучумааннанар этим... Ыксаан сылдьар киһи “быраатым” умса сытан утуйуохпун бэркэ эрэйдиирэ...
Кэлиҥҥинэн дьиэлээх дьахтар кыбыстар диэни билбэккэ киирэн кэлэрэ. Сүүлбүт сүөһү курдук буолан хаалбыта. Табаарыспын кытта солбуһа сылдьан илистиэхпитигэр диэри түһүөлүүрбүт...
Бу курдук сыл аҥаара сырыттыбыт. Дьахтарбыт хат буолан баран, иккиэммитин үүрэн кэбиспитэ! Хайабыт сиэмэтэ тыллан, хат буолбутун айбыт таҥара бэйэтэ эрэ билэн эрдэҕэ.
