Айдын уһуктан кэлбитэ – хос иһэ сып-сырдык. Маҥнай утаа ханна баарын төрүт өйдөөбөтөҕө. Бэҕэһээ оруобуна баччаҕа дойдутугар «бүгүн тырамбаайынан айанныахтаахпын» дии саныы-саныы өһүөнү одуулуу сыппыта ханна баарый! Түһээн да баттаппатах сиригэр кэлэн бу ийэттэн төрүү сыгынньах сыттаҕа. Иһиллээбит курдук уу чуумпу. Арай аттыгар төбөтүн эркин диэки хайыһыннаран сытан Анетта тыастаахтык тыынара иһиллэрэ. Бэҕэһээ киэһэ итиитэ бэрдиттэн чараас бырастыынанан саптыбыттара атахтарын диэкинэн муостаҕа намылыйан түспүт. Кыыс хойуу баттаҕа эмиийин кэрэтин сабар-саппат гына бураллыбыт этэ. Тыыннаҕын аайы томтоҕор түөһэ күөгэҥнээн ыларга дылыта, эмиийин тумуктара кытаатыахтарынан кытаатан чочоспут аҕай этилэр.
Оо, бу туналы маҥан эттээх, толуу көрүҥнээх кыыһы кытта таптаһан, имэҥ-дьалыҥ диэннэрин аан маҥнай дьэ биллэҕэ! Көр, түүн омуннуран таптыы сытан, убуруубун диэн супту оборбута, кыыһын моонньугар хараҥа кыһыл кырааска биһиллибитин курдук, үс муннуктаах бэлиэ ойууланан хаалбыт. Сонос буута кылбайан түһэн көнөтүүн, онуоха холоотоххо, бэйэтин киэнэ, ордук тобугун уҥуоҕа лоппоруттан тахсан хобдоҕуон. Түүн үһүс дуу, төрдүс дуу тахсыытыгар кыыһа «айакка, уҥуоххар атыллаары гынным» диэн, дэлэҕэ, этиэ дуо! Төһө да оонньуу-күлүү кэриэтэ эттэр, ол – кырдьык этэ: Айдын тобуга кытаанах тахтааҕа тирэнэригэр дьуккуруйан хаалан, биллэрдик аһыйара, инньэ гынан ончу табыгаһа суоҕа.
Оттон тапталлааҕа, ким эрэ анаан кутан оҥорбутун курдук, ханан да кырыы майыр диэн суоҕа, били, чокуонускай арыыны таптайбыт курдук, биир кэм мөлбөөрүйүү этэ. Быһаас байаҥкамаат хамыыһыйатыгар сылдьан көрдөҕүнэ, Анетта кэм хатыҥыр, курбалдьыгас курдуга. Ол икки ардыгар кыыс хайдах курдук харахха быраҕыллар гына эт туппутуй! Арба даҕаны, хайа эрэ киһиэхэ эргэ тахса сыста этэ дуу. Ол хайалара эбитин сол курдук эппэтэҕэ. Син балай эмэ бииргэ олоро сылдьыбыттар эрээри, тоҕо эрэ холбоспотохтор. Онтун эмиэ кэпсээбэтэҕэ. Инньэ гынан Айдын бэйэтинээҕэр лаппа саастаах дьахтары кытары таптаспыт буолан тахсар. Кырдьыга да, оннук буоллаҕа: Анетта киниттэн үс сыл аҕа. Утуйара минньигэһиэн – биир кэм бырылатыы! Чахчы, астыммыт-дуоһуйбут көрүҥнээх. «Маннык бүрэ да буолларбын, кырасыабай дьахтар син сөбүлээн таптаһар киһитэ эбиппин ээ» диэн, уол аны дэбдэтинэ туттуох курдук буолуталаан ылла. Оо, сыгынньах кыыс-дьахтар маннык налыйан сытара кэрэ да буолар эбит. Биир кэм туналыйыы. Арай будьурхай хойуу «үүнээйитин» быыһынан имэҥ-дьалыҥ ыллыгын омооно көстөр, өссө ыҥырар, ымсыырдар курдук.
«Хата, бачча тоҕоос көстүбүччэ, чугастан үчүгэйдик көрүүм» диэн, уол сэрэнэн ол хойуу «үүнээйигэ» нөрүйбүтүгэр кыыс сылаас илиитэ кэтэҕиттэн онно сыһыары баттаабыта. Дьахтар ураты дьикти сытын ылан, уол соннук сыппытынан таалан хаалбыта.
– Итинтэн убураан ылыый... – диэн кыыс сибигинэйэ былаастаан саҥарбыта уонна икки атаҕынан уолу моонньуттан хам ылбыта... Эмиэ имэҥ уота күөдьүйэн, өтөрүнэн уостуо суох курдук төлөннүрэн турбута. Омуннаах түһүнүү, эрчимнээх хамсаныы, өрүтэ мөҕүллэҥнээһин, ол быыһыгар кыыс-дьахтар көҕүлүүр ыксаабыт саҥата Айдыны үөһии-үөһэ көтүппүтэ...
Кэмниэ кэнэҕэс уохтара харыы быһыытыйан, тыыннара тахсан, налыйан хаалбыттара. Анетта уулааҕынан-хаардааҕынан көрө-көрө уолу түөһүттэн, моонньуттан ууруу-сыллыы, куба маҥан илиитинэн кууһан, имэрийэн-томоруйан, үлбүрүйэ сыппыта.
Айдын «үчүгэйиин, минньигэскин ньии...» диэн саҥаны истэн, сүһүөх-сүһүөҕэ сылыйан, ууллан, тапталлааҕын кууһа сытан утуйан хаалбыта.
* * *
Анетта туран, тааска уу сылытан чалымната сууммута, онтон ол тааһын тахтаа таһыгар аҕалан, мыылалаах үрүҥ тирээпкэнэн адьас ыарыһаҕы көрөр-харайар курдук, үөрүйэх баҕайытык кичэйэн сууйбута-соппута. Болҕомто ууруллуо эрэ кэрэх – «табаарыс» тыыллаҥнаан кэлбитэ...
Бүгүн ыһыах буолар күнэ. Анетта халадыынньыктан бэҕэһээ киэһэ таһааран бэлэмнээбит этинэн шашлык оҥорорго этии киллэрдэ. Хорчуоппаҕа ороскуотуруохтара суоҕа, төһөтүн да иһин, бэйэ аһа астыга биллэр. Инньэ гынан тэлгэһэҕэ уот оттон, чох таһааран эттэрин хас да үтэһэҕэ үөллүлэр. Маны барытын хаһаайка көрүүтүнэн-истиитинэн Айдын толорор. Бэйэтэ хаһан шашлыктаабыта баарай, эгэ, чох таһаарар эҥин диэни билиэ дуо?!
Анетта аҕатын үрүҥ соруочукатын кэтэн, уол иннигэр кэлэн чохчойон олордоҕуна, кылбаа маҥан буута бүүс-бүтүннүү көстөрүн ааһан, чараас сиэккэ туруусугун быыһынан «биһиги эмиэ баарбыт» диэбиттии, «үүнээйитин» төбөлөрө онон-манан кэйиэлээн тахсан бытыгыраһыы бөҕөтө.
– Адьас шеф-пуобар эбиккин дии, Айдынчик, – диэн баран, кыыс уолу иэдэһиттэн убураан чоп гыннарбытыгар биирдэрэ үөрүйэх баҕайытык икки буутуттан өрө көтөҕөн таһааран аччарыспыта. Хатан күлүү диэн манна буолбута. Төлө туттараат, Анетта дуус диэки сарып-ирип гына куоппутугар ыраатыннарбатаҕа – сонно киирэн ньылбырыта тутуһуу саҕаламмыта. Ол эрээри бу омун-төлөн быыһыгар Айдын тугу да гыныан билбэтэҕэ: сытыарыан ончу табыгаһа суоҕа, инчэҕэйэ да бэрт, кыыһа да сөбүлүүрэ биллибэт.
– Бэттэх кэлиий, чугаһаарыый, маннык буоллун, – диэн баран, кыыс таҥас уурар кыра наараттан тайанан, төҥкөйөн турбута. Бу – имэҥ-дьалыҥ биир туспа бэртээхэй ньымата эбит. Дуус иһигэр сүрдээх күүскэ өрүтэ тыыммахалаһыы, биир күдьүс тыас-уус иһиллимэхтээн баран, устунан уу нуурал буолан хаалбыта. Сөрүүн соҕус да буоллар кырааны кыратык аһан, сууна түһэн ылбыттара. Онтон уоскуйбут дьон киэбинэн уостарыттан убураһан үтэһэлээх сирдэригэр барбыттара...
Анетта дьаһаллаах хаһаайка буолан, үс хонуктааҕыта быырпах оҥорон, үс лиитирдээх бөтүөҥҥэ бэлэмнээн халадыынньыгар туруорбута тымныыката сүрдээх. Мэктиэтигэр, киһи күөмэйэ ыалдьыыһы, онон таһааран күн көрбөт сиригэр туруорбуттара. Айдын шашлыктаан түбүгүрэ сырыттаҕына кыыһа алаадьылаан сырылаппыт эбит. Онон эт да, алаадьы да, кымыс да баар дьоно буола түспүттэрэ. Дьэ, аны хайдах таҥнар-саптар туһунан боппуруос күөрэйбитэ.
Анетта хамаандатынан Айдын, били, халыҥ эриэн хортууһун уонна хараҥа өҥнөөх бинсээгин кэппэт буолла. Үрүҥ соруочукатын сиэҕин тиэрэн баран кэтэригэр дьаһал бэрилиннэ. Бүрүүкэтэ өтүүгү туппата куһаҕан да буоллар, кэтэргэ күһэлиннэ. Кыыс аҕатын мааны бүрүүкэтэ халҕайан, киэҥэ бэрт, онон иккиэн сирдилэр. Хата, ол оннугар кырдьаҕас киһи бачыыҥката сөрү-сөп буолан биэрдэ. Айдын киэнэ дьаабы буолан таҕыста. Уопсайынан, уол улахан санааҕа ылларда. Дойдутугар «мааны хамыһаар курдук таҥныбыппын» диэбитэ төрүт даҕаны мөлтөх көстүүлээх эбит. Кырдьыга, ким кинини үчүгэйдик таҥна-сапта сылдьарга үөрэппитэ баарай?! Онуоха эбии өрүү тиийиммэт-түгэммэт кыһалҕалара сыттаҕа. Хата, Анетта барахсан баар буолан... Тыый, оччоҕо Уркуускайга хайдах сылдьыах муҥай? Ким киниэхэ сүбэлиэй-амалыай «маннык таҥын», «итини кэтимэ» эҥин диэн? Букатын да буорайыыһы дии. Хайыах баҕайытай?
* * *
Күөх Пааркаҕа киһи диэн тобус-толору: халадаай ырбаахылаах дьахталлар сайбалдьыһыылара, кыл сэлээппэлээх эр дьон дэйбиирдэнэн ыла-ыла сайгылдьыһыылара, онно-манна эт буспут минньигэс сыта, шашлык хабархай сыта-сымара, түптэ халлааҥҥа субуллар торҕо буруота... Онно – оһуокай, манна – эһиэкэй, биир кэм күйгүөр-күүгээн, байаан тыаһа, ырыа-тойук, үҥкүү-битии.
Айдын астаах-үөллээх суумкатын уҥа илиитигэр туппутунан, балачча дьоһуннаахтык туттан хаамар. Бэйи, ити – эмиэ Анеттатын такайыыта. Хаҥас өттүгэр уолу илиититтэн бодуруускалыы тутан кыыһа сэргэстэһэр. Тэбис-тэҥҥэ хаамсаллар, уора-көстө мичээрдэһэн ылаллар, адьас эрдии-ойохтуу курдуктар. Ол хаамсан истэхтэринэ Айдын ончу билбэт дьоно дорооболоһуулара сүрдээх, арааһа, Анеттаны кытары буолуо. Үксэ сиппит-хоппут, сороҕо кырдьа да барбыт дьон. Кыыс билэр дьоно хара баһаам. Балааккаларыгар ыҥыраллар, аһатаары хаайаллар. Кыһыл хаймыылаах биир күөх балааккаҕа астаах суумкаларын ууран баран, түһүлгэҕэ киирэн оһуокайдаатылар. Соломо сэлээппэлээх, сахалыы таҥастаах кырдьаҕас киһи үҥкүү тылын таһаарар. Анетта уолга эрдэ сэрэппитэ: оһуокай киһиэхэ эниэргийэ биэрэр, онон доруобуйаҕа олус туһалаах диэн. Көнөтүк туттан, түөскүн таһааран, сүһүөххүн боҕулдьутан хаамыахтаах эбиккин. Кырдьыгынан эттэххэ, Айдын дойдутугар сылдьан оһуокайга хаһан да киирбэт этэ, хата, ол оннугар «твист» үҥкүүнү баҕас бэркэ сатыыра. Кырдьаҕастар оһуокайдаан хаһан бүтэн дьиэлииллэрин кэтэһии-манаһыы бөҕө буолаллара. Ол бэйэтэ бүгүн тосту уларыйан, оһуокайдьыт оһуобайа буолан сылдьар. Маны биир дойдулаахтара, табаарыстара көрөллөрө буоллар, сөҕөн өлүөх этилэр.
Бу доҕулдьуһа сырыттахтарына мааны таҥастаах хайа эрэ төрөл киһи Анеттаны тоҕоноҕуттан ылан хаамсыбытынан барда. Куолас да кылыһахтанан түһэн сүрдээх, онтун быыһыгар сэгэс гынан, кыыска тугу эрэ кэпсээн ылардаах. Анетта ол аайы өссө тупсубукка дылы көрүҥнэнэн, бүтүннүү мичээр буолан мичийэр. Айдын итини ончу сөбүлээбэтэ, устунан бууннаан, үҥкүүттэн тахсыах да курдук санаталаата. Кыайара эбитэ буоллар, «кэпсэтэ түһэргэ» диэн тэйиччи ыҥыран таһаарыах эбит. Онто баара, киһитэ сиэтэр да тотуо суох. Итиччэлээх суон харылаах урдус кинини биир охсуунан суулларыыһы. Киһитэ кыыс итиччэ дьиэк биэрбитин кэннэ нэмийэн киирэн истэ, устунан түһүлгэттэн сиэтэн таһааран ханна эрэ илдьээри хаайда. Бачча тухары салла санаабыт бэйэтэ Айдын, туох имнэммитэ буолла, били киһини сыҥаахха охсон кууһуннарда. Охсуллуом эрэ диэн санаабатах урааҥхай тэмтэрис гынан баран, баччыр оҕо төбөтүн саҕа сутуругун туппутунан, уол диэки утары хааман истэҕинэ Анетта бүөлүү турунан кэбистэ. Ол икки ардыгар элбэх киһи муста оҕуста. Уоллаах кыыс олор быыстарыгар киирэн, харах далыттан сүтэн хааллылар.
Били балааккаларыгар кэлэн, суумкалаах астарын ылан, ыраас хонууга олорон сирэй-сирэйдэрин көрсөн кэбиһэ-кэбиһэ аһаабытынан бардылар...
* * *
Сарсын Айдын Уркуускайдыыр. Онон бу түүн – быраһаайдаһыы түүнэ. Оһуокайга тахсыбыт быһылааны ахтыспатылар, ол эрээри Анетта «итинник түгэҥҥэ сэрэниэх тустааххын» диэн дэлби сэмэлээтэ. Айдын санаа-оноо буолан, хайа быспыт аҥаара эрэ хаалла. Аны Анеттатын хаһан да көрбөтүн өтө сэрэйдэ. Хайа эрэ саастаах киһиэхэ, улахан дуоһунастаах тойоҥҥо, эргэ тахсыаҕа, Айдын курдук боторооскуну сонно умнуоҕа. Кырдьыга да, маннык кэрэ дьахтар ол кини үөрэҕин хаһан бүтэрэрин кэтэһэн сылдьыыһы дуо...
Маннык мунчааран сыттаҕына Анеттата итини барытын курдары көрбүт курдук:
– Айдын, эн биһикки бу бүтэһик түүммүт уонна көрсөрбүт, таптаһарбыт баһа биллибэт. Эн олус үчүгэй уолгун, отой оҕо курдуккун дии. Кырдьыгынан да, оннук. Тапталлааххын булан дьоллоохтук олоруоҥ. Ол эрээри эр киһи сороҕор куруубай соҕус буолуохтаах, бэл, тапталга кытары. Мин эйигин бу икки күҥҥэ бүөбэйдээтим аҕай. Чэ, аны бу түүн эр бэрдэ, хомпоруун хотой буоларгын көрдөр, – диэн баран, Анетта бүтүннүү налыйан, бэлэм сыппыта...
... Кырдьык, Айдын итинтэн ыла Анеттаны көрө илик. Билигин ханна баарын ким билиэй. Лаппа сааһыран баран Күөх Паарка биир ыһыаҕар сылдьыбыттаах. Онно тапталлааҕа суоҕа... Баҕар, быйыл Үс Хатыҥҥа көрсөөрөй?
БУТУКАЙ.
