Сэмэн Сэргиэйэбис кэргэниттэн арахсыаҕыттан оноолоох соннооххо саантаабат дииллэр. Кэрэ аҥаартан кэлэйбитэ оччо диэҕи, кэргэнэ Кээчиис иннинэн сирэйдээххэ сирдэрбэт, көстөр дьүһүнүнэн кэрэтин ааһан, бүгүрү үлэһит, майгыта да саха дьахтарын сиэринэн, асчыта, ыраас туттунуута сыттаҕа. Тыл тылларыгар киирсибэт буолуулара ханна барыай. Син баара буолуо, ордук бастакы, бэйэ дэмин билсэр кэмнэригэр.
Онон арахсыбыт төрүөттэрэ уонча сылы быһа бииргэ олордулар да, оҕолоро суоҕар сытар диэччи элбэх. Онон, арааһа, Сэмэн кэргэнин таптыыра оччо буолан, атыттарга саантаабата буолуо диэн тойоннуубут.
Сэмэн Сэргиэйэбис бииргэ төрөөбүттэрин оҕолоругар убанан, хата, онтуларын атаахтатар. Кырата суох хамнаһын баһыйар өлүүскэтэ онно барар буолбута, омун буолбатах. Кэргэниттэн арахсыаҕыттан балтыларыгар ордук убаммыт чинчилээх.
Ойоҕунуун эрдэхтэринэ, сыл аайы ойон тура-тура, кырылас кумахтаах муора биэрэгэр сынньана барбыт аатыраллара. Сир-буор аннынан иһиттэххэ, оҕолонор туһугар аныгы эмтэнии ньыматын барытын боруобалаабыттар. Сөп ээ. Бу Орто туруу-бараан дойдуга кэлбит аата бэйэ кэнниттэн кэнчээри ыччаты хаалларар баҕата – тыынар-тыыннаахха суруллубатах сокуон тэҥэ.
Кээчиис – кэлии “кыыс”. Оскуолаҕа быраактыкалана сылдьан, Сенялыын билсэн, дьупулуомун көмүскээт, олохсуйа төннүбүтүн бары билэбит. Бэйэтин кэмигэр киһи эрэ таптыы, хайгыы көрүөх пааралара этэ. Уһуннара, эдэрдэрэ! Хайдах эрэ аймахтыы кэриэтэ бэйэ-бэйэлэригэр маарыннаһар курдуктара. Эрэ эр киһибин диэн, уҥа-хаҥас хаампыт сураҕа ол олороллорун тухары, кэлин да, ончу иһиллибэт. Баара буоллар хобу-сиби таһар хороох бэргэһэлээхтэр сири-сибиири бараабыттара ырааппыт буолуо этэ. Быһата, Неустровтар киэҥ нэһилиэк убаастанар ыала буолар чинчилээхтэрэ. Хайа баар, туох да ордук-хос айдаана суох, биир үтүө күн атырдьах лабаатыныы арахсыбыт сурахтара иһиллибитэ.
Кээчиис ол кэнниттэн толору икки сыл буолбатаҕа, хачыгаар Бааскаҕа тахсан, кимнээҕэр табыллан олорор диэххэ сөп. “Буруйдара” – бакаа оҕолоно иликтэр. Оннугу бөһүөлэк олохтоохторо, кырдьыга, күүппэттэр даҕаны. Оҕо оҥоһуллубатын дьахтарга түһэрэллэр. Иккис кэргэнэ Бааска бастакы ойоҕуттан уол оҕолоох. Онто ийэтин кытары кийиит дойдутугар барсыбыта. Хата, сайынын хаа-дьаа Бааска ийэтигэр, Балбаараҕа, ыалдьыттаан, сайын үтүөтүн билэн барар. Ол оҕо умса уур, тиэрэ бырах үүт-мас аҕатын курдук. Таҥара анаан-минээн чочуйар да буолар эбит диэх айылаах. Онон да буолуо, эбээ Балбаара күнэ-ыйа ол сиэниттэн тахсар. Уола арахсан баран, иһиэх-аһыах курдук буола сылдьыбыт буолан эбитэ дуу, төрөөбөт дьахтары ылла, хаарыан ойоҕуттан арахсан баран диэн силбиэтэммит сибиэнэ көстүбэт. Төттөрүтүн, кини саҕа дьоллоох дьахтар суох курдук.
Бэйэтэ да ити күн сиригэр көрдөрбүт соҕотох уолун – Баасканы – кэргэннээх киһиттэн оҕоломмут дииллэрэ. Эмиэ, сураҕа, айыахсытын үүт-маас куоппуйата үһү. Аҕалара урут, уол кыратыгар, син көстөн барыталыыра үһү. Кэлин ууга тааһы бырахпыттыы сүппүт. Баҕар, суох да буолта буолуо, сэҥээрбит суох.
Бээ, Сэмэммитигэр төннүөххэ. Кини, бастатан туран, испэт-аһаабат дьоҥҥо киирсэр. Бырааһынньыкка биир эмэ бытыылка түгэҕин көрөрө “бааламмат”. Ону да итирэн баран, тиэриллэҥнээбит сураҕа иһиллибэт. Бэрээдэктээх бэрдэ. Арааһа, үлэнэн олорор, бэрт сэмэй киһи. Биир дойдулаахтара, бэл, ол арахсыбыт, санаата түспүт бастакы сылларыгар да сыттаах сылдьарын көрбөтөхпүт.
Маска да, тиэхиньикэҕэ да сыстаҕас. Сайынын окко, кыра ол-бу тутууга илии-атах буолар быһыылаах. Кэлин массыына ылынан баран, кыралаан, таксилыыр. Ону да хам-хаадьаа. Дьон көрдөһүүтүн быһа гымматыттан буолуо. Соҕотох айаҕын ииттинэригэр сөбүгэр хамнастаах. Бырааһынньыктарга быраатын, балтын аахха баран, онно ылсар идэлээх. Быһата, сулумах дьахталлар санаалара сытыах, харахтарын хатыах барахсаннара.
Дьэ, ол гынан баран, “хайдыбат үөл маһы” “хайыта сатыыр” кыһалҕалаах күн баччатыгар көстө, иһиллэ илик. Балыыһа Аагата хаадьылаһа, эрийсэ сатаан баран, “чуурун” биэрбит дииллэр. Бастаан утаа кэргэннээх дьахталлар кытта эрийсэ сатыыллара да, хоруй-харда ылбатахтар.
Аага Сэмэнтэн сааһынан арыый аҕа. Ол эрээри аныгы үйэ тупсарынара элбэх кэмигэр, хата, төттөрүтүн, эдэрчи көрүҥнээх. Сирэйинэн да Кээчиистэн хаалсыбат. Кылбаа маҥанын, бааһынайдыҥытын эптэххэ, хайа эрэ өттүнэн ордук курдук. Ону баара, былдьаһыктаах бырта сыата буолбут кавалер сэҥээрэн бэрт. Өйү-сүрэҕи салайбаккын диэн, итинниги этэн эрдэхтэрэ.
Аага иистэнэрин киэнэ бэйэтин киэнэ. Онон эдэр эрдэҕиттэн бэйэтин быһыытыгар-таһаатыгар олус диэн барсар таҥастары тиктэн, бөһүөлэк кэрэ аҥаардара үгүстүк харахтара кылахачыһара. Дьахтар быйыл оскуоланы саҥардыы бүтэрэр, күҥҥэ көрдөрбүт соҕотох кыыстаах. Ахсыс кылаас кэнниттэн устудьуоннуу тиийэн баран, хат буолан төннүбүтэ. Кэлин сиэстэрэ кылгас үөрэҕэр үөрэнэн, боростуой да буоллар, тыа сиригэр бэртээхэй идэлээх. Кыыһа, эдэригэр оҕоломмут буолан эбитэ дуу, хара төрүөҕүттэн эһэ-эбэ оҕото. Ийэлээх кыыс балтылыы сыһыаннаахтар диэтэххэ, улахан аньыы буолбат. Кыысчаан ийэтигэр да, чугастааҕы да аймахтарыгар ончу маарыннаабат. Арааһа, аҕатыҥы.
* * *
Сэмэн Сэргиэйэбис түбэспэтэҕэр түбэһэ сылдьар. Булан-булан, “кырдьан” баран, таптал уотугар ылларан буорайда. Ол тапталын бэйэтиттэн атын ким да билбэт. Онтун биллэриэ да суоҕа. Кырдьан диэн, дьиҥинэн, сааһынан оннук кырдьаҕаска киирсибэт. Сааһын дьэтигэр сылдьар эр бэрдэ. Ол эрээри таптаабыт кэрэ куотугар холоотоххо, быстар “оҕонньор” буоллаҕа эбээт. Кырасаабысса кини диэки хайаан көрүөй?!
Ити кыысчааны Сэмэн букатын быыкаа эрдэҕиттэн билэр. Ону баара биллибэтинэн улаата, буутун этэ буһан, сиһин этэ ситэ охсон, уолан дьон сүрэҕин үүйэ-хаайа тутар кэрэчээн Туйаарымаҕа кубулуйда. “Оо, аньыы таҥара, арай ийэтэ эрийсэрин ылынан, ойох ылбыт буолуум?! Эмиэ бу курдук, эбиитин олох чугастан көрө сылдьан, таптаан муҥнаныам эбитэ буолуо дии! Сүрүн баҕаһын!” диэн, санаатаҕына да тиритэ-хорута долгуйар. Санаан да көрдөххө, Айыыһыта туора көрбөтөҕө буоллар, ити кыысчааҥҥа саастыы оҕолоох буолуон сөбө...
Төһөнөн күн-дьыл ааһар да, бэйэтин буруйданар да, Сэмэн Сэргиэйэбис эдэркээн кыысчааҥҥа таптала күүһүрдэр-күүһүрэн, силлибэт сириттэн ылларан иһэр. Дэлэҕэ, атын сиргэ көһөргө санаталыа дуо?! Тапталлааҕын биир күн көрбөтөҕүнэ, санаата-оноото ол кыыска иэҕиллэ турар. Ыраахтан көрбүт кэрэ куота барыта ол кыыс буолан көстөн буоратар.
Сэмэн эдьиийэ Суонньалаахха чаастатыйбыт төрүөтэ, кистээбэккэ эттэххэ, ол Сардаана кыысчаан. Сардаана – Суонньа улахан кыыһын, эмиэ Сардаана диэн ааттаах, кытта эт саастыылар, дьүөгэлиилэр. СКЭ-ҕэ эрчиллэн, наар бииргэ суксуруһаллар. Биирдэ эмэ “оскуолаҕа диэри биһигини таарыйа илдьэ бар” диэн көрдөстөхтөрүнэ, сааһырбытын билиниэн баҕарбат таптаабыт сүрэх бирээмэ айаҕынан субу уһулу ойон тахсыахтыы өрө тилигирии түһэр. Ону биллэримээри хара сор. Ол кистиирэ син табыллан, билиҥҥитэ ким да билэ илик.
Кыргыттар барахсаттар убайдарын ис туругун түһээн да баттаппаттар. Ардыгар икки Сардаанаттан хайалара массыына инники олбоҕор олорорун былдьасыһан, илин-кэлин түсүһүү кытаанаҕа буолар. Ол түгэҥҥэ Сэмэн үрүҥнэргэ түбэспит кыһыл бартыһаан курдук, муннунан да, айаҕынан да тыыммат. Балта Сардаана кыһыйыан иһин, “мин убайым буолбат дуо, мин олоруохтаахпын” диэтэҕинэ, саатар “эй” да, “суох” да диэн, абыраабат. Дьиҥ санаатын биллэрэн иэдэйиэ дуо!
Бэйэ ис иэйиитин бүөмнээн, кистээн сылдьар эр киһиэхэ онто да суох ыарахан. Кистэлэҥ тапталын кимиэхэ эрэ үллэстэн, санаатын чэпчэтиэ эбитэ буолуо да... Күлүүгэ бараары дуо? Суох буоллаҕа.
Эр киһи эр киһитэ өтөн, ардыгар эдэркээн тапталлааҕын ыга кууһан, уҥа-таала сыллыан-ууруон, таптыан, таптаһыан баҕарар! Ол – табыллыбат. Хайыы, тапталын ымыыта куттанан, соһуйан, уулааҕынан-хаардааҕынан көрүө турдаҕа. Кэбис! Арах, арах!
* * *
Сэмэн бүгүн, үгэһинэн, эбиэттиир сылтаҕыран эдьиийин аахха тиийдэ. Балта Сардаана баҥкыакка кэтэригэр былаачыйа ыла куоракка киириэн наада үһү. Суонньа бу түгэҥҥэ, биллэн турар, массыына көлөлөөх быраатын соруһара өйдөнөр. Кыыс дьүөгэбиниин киириэхпит этэ диэбит. Инньэ гынан Сэмэн сарсын куораттыыр буолла.
Тыҥ хатыыта туран, массыынатын сууйан-сотон, уматыгын куттан, Суонньалаахха тиийбитэ, кыргыттары кытта Аага барсар эбит. Дьахтар хаһаайка курдук туттан, инники олбоххо олорунан кэбистэ, кыргыттар – кэнники. Айан саҕаланна. Аага айаҕа хам буолбакка бөһүөлэк сонунун ирэ-хоро үллэстэр. Кыргыттар туһунан “күөс таһаарыннылар”. Ол олорон, Сэмэн абарыан быатыгар, балта Сардаанчык үөннээҕинэн көрө-көрө, Аага диэки имнэнэр. Акаарычаан хантан сэрэйиэ баарай, кырдьаҕас убайын толугуруу мөхсөр сүрэҕэ Аагаҕа буолбакка, кини кыыһыгар курдаттыы тартаран муҥнанарын... Сэмэн түгэн эрэ көһүннэр, сиэркилэнэн тапталлааҕын одуулаһар. Онтун биллэримээри сэҥээрбэт да буоллар, Аагалыын хаадьыластаҕа буолар аатыгар түстэ. Быһата, массыына иһигэр “Санта Барбара далеко отдыхает” балаһыанньата бүрүүкээтэ...
Сардаана, балта буолбатах, суол ортотугар тиийиигэ, сүрэҕэ өлөхсүйэн, массыынаны тохтотон, хаста да таһырдьа тахса сырытта. Ийэтэ кыыһын мөҕөн өрө күүдэпчилэнэр. “Тулуйбат аата, тоҕо барсыбыккыный, мин да талыам этэ, былаачыйаны”, – диэмэхтиир. Сэмэн ол аайы иһэ бустар да, идэтинэн, “ээх” да, “эй” да диэбэт. Сардаанчык барахсан буруйдаммыттыы туттаахтыыр.
* * *
Ити курдук эрэйдээхтик да буоллар айаннаан куораттарын буллулар. Маҕаһыын арааһыгар сырыттылар да, эдэрдэр сээн диир былаачыйалара, көстүбэтэ быһыылаах. Онон эрэйэ суох “Свадебнай салоҥҥа” барыахха диэн буолла. Сэмэн өйүгэр омуннаах баҕа, ыра санаа киирэ оҕуста. Киһиҥ “арай бу биһиги Сардааналыын ыал буолаары сылдьар, былаачыйа талар буоллубут” диэн санаатыттан, мэктиэтигэр, мичийэн ылбытын бэйэтэ да билбэккэ хаалла. Бу сырыыга балта Сардаана убайын илиититтэн тардыалаан илдьэ киирдэ. Кыргыттар эр-биир “Примерочнайга” киирэн, бииртэн биир кэрэ былаачыйаны кэтэн тахсаллар. Атыыһыт “ыаллар кыргыттарыгар таҥас көрдүүллэр” диэтэ быһыылаах. “Паапалара! Көр, ама, кэрэ буолбатах дуо, бу?” – диэмэхтээн, Сэмэн эрэйдээх ыра санаа халлааныгар ыттыбыт бэйэтэ сиргэ “күр” гына түстэ. Ол оннугар Аага хараҕар толору дьол көстөр.
Сэмэн эмискэ сылаа халыйан кэлбитин билинэн, аттыгар турар дьыбааҥҥа “лах” гына олорунна. Ол да буоллар балта Сардаанаҕа санаа иһинэн былаачыйаны талыста. Эр киһи буоллаҕа, онон “глаз – алмаз”. Кыратык тиийбэт буолан, эптэ, эбиитин модьуйан туран, барсар түүппүлэ ылларда. Балта үөрэнэн мичийэр. Мэктиэтигэр убайын кууһан ылан, иэдэһиттэн “чоп” гына сыллаан ылла.
Анараа Сардаана биһирии көрбүт былаачыйата, арааһа, былааннаммыт сыанаттан таһыччы быһыылаах. Ийэтэ “өссө түүппүлэ ылыахтааххын дии” диэн сибигинэйэ былаастаах саҥатын истэн хаалла. Кыыс сирэйдиин-харахтыын өһөн, уоһа толлойуоҕунан толлойбутун көрөн, таптыыр сүрэх тулуйуо баара дуо, тута: «Төһө тиийбэтий? Миэхэ баар. Ыллын-ыллын, ханныгы баҕарарын. Түүппүлэни эмиэ! Хайаан да ылабыт!» – диэн саҥа аллайбытын Сэмэн кулгааҕа эрэ истэн хаалла. Оо, онно Сардаана хайдах курдук олус махтаммыттыы тэрбэччи көрбүтүн көрүө этигит! Ийэтэ да иһигэр сөбүлүү иһиттэр, си буолуохтааҕар: “Ол ону хаһан төлөһөөрү! Кэбис. Биирэ да, нучубуо дии. Биһигини атаахтатыах таптыыр аҕабыт, убайбыт да суох”, – диир. Сэмэн ойон туран, портмонетын ороон, хаасса диэки хаамта.
Дьоллоох турук хайа да бэйэлээҕи тупсарар. Оттон бэйэтэ да кэрэчээн Сардаана, сэрэйиллэрин курдук, Сэмэн санаатыгар уон бүк тупсан көһүннэ. Кыргыттар санааларын иһинэн таҥастанан, чыычаах оҕотунуу чубугураһаллар. Бэл, Аага кыһаан бэйэтэ, кытта имин хаанын кэйэн, кыыс оҕотугар түспүккэ дылы. Сырыы табылынна.
Тапталина.
