Нарыйаана ийэтин сүтэрбитэ иккис сылыгар барда. Бу күннэр-дьыллар быластарын тухары кинини санаабатах, ахтыбатах күнэ суох...
Нарыйаана ийэтэ Татыйаас саааһын тухары ыанньыксытынан пиэрмэҕэ үлэлээбитэ. Туох да, сахалыы дьүһүннээх-бодолоох, лис-лас быһыылаах, эппит-тыыммыт, үлэһит бэрдэ дьахтар этэ. Оҕонньоро суох буолан, туох баар ыарахан үлэни бэйэтин хара күүһүнэн, иҥиир илиитинэн үмүрүтэрэ. Дэриэбинэ дьоно бары убаастыыр, хайгыыр киһилэрэ этэ. Барахсан баара-суоҕа 42 сааһыгар, оттуу сылдьан, кэбиһиилээх оттон сууллан эмискэ суорума суолламмыта...
Оччолорго соҕотох кыысчаана, күҥҥэ көрбүт көмүс чыычааҕа Нарыйаана 11 саастааҕа. Ийэтэ суох буолбутун кэннэ аймахтара көрө ылбыттара да, бэйэтин өтөҕөр наар кэлэ турар. Били үөрбүт-көппүт, сүүрэн татыгырыйбыт кыыс ханан да суох. Ийэтэ суох буолбутун кэннэ дэлби санааҕа ылларан, соһуйан сылдьаахтыыр. Дэриэбинэ дьоно ыраахтан эрэ көрөллөр, арааһа, чугаһыахтарын куттаналлар быһыылаах.
Биир киэһэ Нарыйаана дьиэтин диэки тэптэрэн иһэрин, атыннааҕы ыал улахан уоллара Ньукулай бэлиэтии көрөн, кыыһы батыһарга сананна. Нарыйаана кэннин хайыһан көрө-көрө, тыастаах баҕайытык хаамар, иһигэр тугу эрэ ботугураан саҥарарга дылы. Субу-субу тохтоон, халлааны одуулуур, тугу эрэ кэпсэтэр. Ньукулай кыыһы төбөтүгэр оҕустарбыт дии санаата. Чахчы, кыыс сүгүн хаампакка, биир кэм кими эрэ кытта кэпсэтэр, сороҕор улахан баҕайытык саһыгыраан ылар. Чэ, ити курдук ботугураан, оту-маһы ааһан дьиэтигэр син тиийдэ.
Оо, урут Татыйаастаах тэлгэһэлэрэ уурбут-туппут курдук чэнчис да буолара. Билигин тулаайахсыйан, кураанахсыйан, ыһыллан-тоҕуллан тоҕо баҕас, куруһай?! Нарыйаана барахсан нэһиилэ иҥнэн турар хаппыт мас ааны сэгэтэн дьиэтигэр киирдэ. Ньукулай дьиэ кэннигэр баран, кыыһы түннүгүнэн одуулаһар. Онуоха кыыс дьиэтигэр киирэн, ырыа-тойук бөҕөтүн дуораһытта. Бастаан Ньукулай мах-мух буолан, кыыс ырыатын истэн көннөрү дөйбүт киһилии олордо. Оттон түннүгүнэн көрөргө сананан, быыллаах түннүгү одууласпытынан барда. Кыыс утары сиэркилэ иннигэр ытыыр-ыллыыр икки ардыгар туран, “миигин көрсүөҥ дуо?” диэн ийэтигэр анаан ыллыыр быһыылаах. Куолаһа улахана сүрдээх. Ньукулай чаас курдук сиэркилэ иннигэр турар кыыс ырыатын иһиттэ. Биир да тылы өйдөөбөтө. Арай, субу-субу “миигин көрсүөҥ дуо?” диэн тыллар иһиллэллэр. Нарыйаана барахсан ити курдук хас күн аайы кэлэн дьиэтигэр ыллаан, ийэтин кытта кэпсэтэн барар эбит. Арай, турар сирэ уларыйбат үһү. Өрүү сиэркилэ иннигэр туран ыллыырын, элбэх киһи көрбүт этэ. Кэлин кыыс дьону кытта алтыһар, кэпсэтэр-ипсэтэр буолбут.
Нарыйаана билигин улаатан, ийэ буолар дьолун билэн сылдьар. Урукку курдук дөрүн-дөрүн дьиэтигэр кэлэн барар. Бэйэтэ кэпсииринэн, ырыа көмөтүнэн, ийэтин кытта алтыһан ааһар үһү. Ыллыы туран өрүү ийэбин көрөбүн диэн кэпсиир. Кини дууһатыгар, этигэр-хааныгар, өйүгэр-санаатыгар ийэтин сырдык мөссүөнүн илдьэ сылдьар. Ийэтэ барахсан, төһө да эрдэ күн сириттэн күрэннэр, наар оҕотун көрө-истэ, араҥаччылыы сылдьар буоллаҕа...
Дьөгүөр.
Хотон абааһыта
90-с сылларга пиэрмэҕэ ньирэй көрөөччүнэн үлэлии сылдьыбыттааҕым. Ньирэй турар хотоно былыргы эргэ тутуу этэ. Сэлиэнньэттэн лаппа тэйиччи турара. Хас сарсыарда, күнүс, киэһэ үстэ кырыныах диэтэххэ, тэйиччитэ сылаалаах соҕус буолара. Онон сорох күн киэһээҥҥэ диэри ону-маны гыммыта буолан сылдьар идэлээҕим.
Эрдэ төрөөбүт ньирэйдэр котокулар, бытарҕан тымныыга хаарбах тутууга туран, тымныйан, үксүгэр истэринэн ыалдьан өлөллөрө. Эбиитин үөннээх сөтөлүнэн сутуллубуттар да ханна барыахтарай. Ол эрэн тымныыны этэҥҥэ туораабыттар, сайынын кимнээҕэр да бороохтуйан төлөһүйэллэрэ.
Сааһыары, биир күн, эмиэ идэбинэн, үлэбэр хаалан, кытыыга тахсан саалыс буолбут хаптаһын тобохторун биир сиргэ чөкөтө сырыттым. Торбосторум күрүөлэнэн турар сирдэрин диэки түннүк дуома баара. Ол түннүк аллараа өттүгэр ходуул буолбут от аннынан хаптаһын быга сытарын тардыалаһан мадьыктаһа турдум. Арай ол турдахпына, эмискэ хотон иһигэр торбостор мөхсөн тилигириир тыастара иһилиннэ. Онтон хайалара эрэ куһаҕан баҕайытык орулаата. Хайа эрэ торбуйах атаҕын кыбыттаҕа диэн, көрөөрү түннүгү арыйа баттаатым. Арыйааппын кытары уун-утары куһаҕан бэйэлээх кумааҕы курдук сирэй мылас гынаат, сүтэн хаалла.
Мин соһуйан, өмүрэн, ходуулум үрдүгэр ньахчас гына олоро түстүм. Олорон, соһуйбуппун, куттаммыппын аһара түһээт, сымыһахпын быһа ытырбытынан, бу сырыыга баҕас аанынан хотоҥҥо киирдим. Киирбитим, ньирэйдэрим эрэйдээхтэр бэркэ өрүкүйбүт дьүһүннээх муннукка мустан тураллар. Ороһулаан төрөөбүт күрэҥ өҥнөөх ньирэй барыларыттан буорайбыт дьүһүннээх, кутталыттан иччитэ суоҕунан көрөн тураахтыыр. Хотон иһин сүөһү иигиттэн-сааҕыттан ураты туох эрэ атын амырыын сыт тунуйбут. Ньирэйдэрбин уоскутан имэрийдэҕэ, тарбаатаҕа буолаат, таһырдьаны былдьастым.
Ол курдук киэһэ дьахталлар кэлиэхтэригэр диэри ходуулум үрдүгэр хотоммун иһиллии-иһиллии олордум. Ити кэннэ хотоҥҥо соҕотоҕун хаалбат, өр сылдьыбат буолбутум. Били, күрэҥ дьүһүннээх эрэйдээҕим күөххэ үктэммэккэ өлбүтэ. Ол кумааҕы сирэй сиэбитэ дуу, бэйэтэ иринньэх ньирэй тымныы хотону тулуйбатаҕа дуу...
Уопсай дьиэ күлүктэрэ
Бу уонча сыллааҕыта буолбут түбэлтэ. Балтым устудьуоннуу сылдьан саҥа тутуллубут уопсайга олорбута. Биирдэ ыалдьыттыы кэлэ сылдьан, бу дьулаан түбэлтэни кэпсээн соһуппуттаах.
Олохтообут хосторугар туох эрэ баар үһү. Хос аанын иһиттэн хатаан, күлүүстэрин тылын ааҥҥа хааллараллар эбит. Биирдэ киэһэ утуйаары сыттахтарына, ааннарын ким эрэ тардыалыыр курдук, күлүүстэригэр иилбит киэргэллэрэ илибирээн олорор үһү. Ким эрэ кэлэн дьээбэлэнэр диэхтэрин, аан аннынааҕы быыс нөҥүө антах турар киһи атаҕа күлүктэнэн көстүбэтэх. Сүүрэн тиийэн ааны арыйа баттаабыттара – ким да суох. Ол түүн куттанан утуйбатахтар.
Аны биир күн күрүлүүр күнүс дьукаах кыргыттарын кытта кэпсэтэ олорбуттар. Оттон балтым оронугар сыппыт. Эмискэ үрдүгэр ким эрэ ыарахан баҕайытык миинэ түспүт да, хабарҕалаабытынан барбыт. Балтым, тыына хаайтаран, хардьыгынаан барбыт, илиитинэн мээнэ-мээнэ сапсыммытыгар кыргыттара соһуйбуттар. Эмиэ даҕаны “тугу-тугу дьээбэлэнэн бардаҕай” дии санаабыттар. Онтон киһилэрэ нэһиилэ “һуу” диэн салгын ылан, саҥарбытыгар, дьэ, туох эрэ буолбут диэн сэрэйбиттэр. Балтым илии кэлэн хабарҕалаан барбытын кэпсээбитигэр куттаммыттар. Бу кэнниттэн хоско ким даҕаны соҕотох хаалбат буолбут. Аны түннүк тас өттүгэр ынырык хатаннык кыыс часкыйарын куруук истэллэр эбит. Мантан куттанан, кэлин хайалара даҕаны хосторугар хоммот буолбут.
Биирдэ кинилэр хосторун анныгар олорор оҕолор: “Түүнү быһа хоскут иһин уларыттыгыт дуо, ону-маны соһор тыаскытыттан утуйбатыбыт ээ”, – диэн соһуппуттар.
Кыргыттар ыксаан, таҥара дьиэтиттэн чүмэчи аҕалан хосторун ыраастаабыттар. Биир муннуктан олох хап-хара буруо тахсыбыт. Бу ыраастаммыттарын эрэ кэнниттэн хосторугар туох да биллибэт, араас тыас-уус иһиллибэт буолбут. Дьэ, куттал, саҥа тутууларга даҕаны эҥин араас баар буолар эбит.
Уопсай абааһыта
Бу түбэлтэ уонча сыллааҕыта буолбута. Балтым устудьуоннуу сылдьан саҥа тутуллубут уопсайга олорбута. Биирдэ ыалдьыттыы кэлэ сылдьан, бу дьулаан түбэлтэни кэпсээн турар.
Олохтообут хосторугар туох эрэ баар үһү. Хос аанын иһиттэн хатаан, күлүүстэрин тылын ааҥҥа хааллараллар эбит. Биир киэһэ утуйаары сыттахтарына, ааннарын ким эрэ тардыалыыр курдук, күлүүстэригэр иилбит киэргэллэрэ илибирээн олорор үһү. “Ким эрэ кэлэн дьээбэлэнэн эрэр” диэхтэрин аан аннынааҕы быыс нөҥүө антах турар киһи атаҕа күлүктэнэн көстүбэтэх. Сүүрэн тиийэн ааны арыйа баттаабыттара – ким да суох. Ол түүн куттанан, ончу утуйбатахтар.
Аны биир күн күрүлүүр күнүс дьукаах кыргыттарын кытта кэпсэтэ олорбуттар. Сотору балтым сыппыт. Эмискэ ким эрэ кинини ыарахан баҕайытык миинэ түспүт да, хабарҕалаабытынан барбыт. Балтым тыына хаайтаран, хардьыгынаан барбыт, илиитинэн мээнэ-мээнэ сапсыммытыгар кыргыттара бастаан утаа “дьээбэлэнэр” дии санаабыттар, онтон дэлби куттаммыттар. Онтон киһилэрэ нэһиилэ салгын ылан саҥарбытыгар туох эрэ буолбутун сэрэйбиттэр. Ити кэнниттэн хосторугар соҕотох хаалбат буолбуттар.
Сорох түгэҥҥэ түннүк тас өттүгэр кыыс часкыйарын истэллэрэ үһү. Биир күн аттынааҕы хоско олорор кыргыттар: “Хоскут иһин уларыттыгыт дуо? Түүннэри ону-маны соһор этигит дии”, – диэн, сүрэхтэрин хайыта сыспыттар. Ол кэнниттэн кыргыттар таҥара дьиэтиттэн чүмэчи атыылаһан аҕалан, муннуктарын ыраастаабыттар. Биир муннуктан чүмэчиттэн ыас хара буруо өргө диэри унаарбыт. Кэлин ити хостон көспүттэрин кэннэ атын кыргыттар киирбиттэр. Олор: “Хос иһигэр кыыс хаамыталыыр. Аан диэкиттэн кэлэн баран, түннүгү курдат тахсан барар. Түүннэри ким эрэ олоппоһу соһор”, – диэн амырыын кэпсээни кэпсээбиттэр.
Дьэ, куттал диэтэҕиҥ! Саҥа тутууларга даҕаны эҥин араас буолар эбит...
Маайыс.