Уларыйыы-тэлэрийии кэмин иннинэ, Ыйылас Наахаратыгар Чороопполор диэн ааттаах ыалга көстүбэт дьукаахтаспыт. Ол “дьукаахтара” кыыс эбит, маҥнай кыра үһү. Чороопполор оруобуна кини үөлээннээҕэ кыыстаахтар эбит, дьэ, киниэхэ эрэ көстөр эбит. Күнү быһа иккиэн тэбис-тэҥҥэ оонньуу бөҕөнү оонньууллар, көр бөҕөнү көрүлүүллэр. Ол кыыс этиитинэн, били, көстүбэт кыыс күн кугас баттахтаах, муус маҥан эттээх, кылыс курдук көнө унуохтаах, син биир кыыс оҕо курдук үhү. Маҥнай утаа тугу да дьиибэлээбэт, куһаҕаны оҥорбот эбит.
Чороопполор син биир куттанар буоллахтара. Онон “бу абааһы (дэриэтинньик) сөрүөһүннэ” диэннэр, ойуун бөҕөнү кыырдарбыттар, аҕабыыт бөҕөнү ыллаппыттар. Ол гынан баран хайалара да, тугу да оҥорботох. Биирдэ биир аҕабыыт кэлэн, хотон иһигэр мэлииппэ аахпыт, ол ааҕа туран көрдөҕүнэ, көстүбэт кыыс бу кэлэн турар үhү. Ону баран аҕабыыт хаһыытаабытынан баттаҕар түһүөх буолбута, били, дьиэлээх кыыһы баттаҕыттан соһон сарылата сылдьар эбит. Дьэ, ити курдук туох да кыайбатах. Ол оннугар, хата, бууса эбии сытайан кыыһырар буолбут. Аны туран, ас үрдүн алдьатар, ынах быатын баайар, сороҕор кыыһырдаҕына, ол-бу мөкүнэн тамнааттыыр идэлэммит. Ити да буоллар, били, оонньуур кыыһын кытары оонньуу сылдьыбыт.
Онно этэр эбит: «Миигин тоҕо абааһы көрөллөрүй, сатаан санаабаппын, мин кинилэргэ туох да куһаҕаны оҥорбоппун, син биир билигин барыам суоҕа, сылым ситтэҕинэ барыам, хата, ол оннугар кыыһырдар буоллахтарына, мин да аахсар, моһуоктаһар буолуом», — диэн.
Прокопий Иосифович Романов,
Чыамайыкы нэһилиэгин номоҕо.
Аадьа ойуун
Сэттэ уонча сыллаахха бэйэтэ ааттаах уус уонна ойуун Аадьа диэн баара үһү. Кырдьаҕас баҕайы ойуун буолан баран, олоҕун тухары кыырбыт. Ол кэмҥэ Байбал Мордовской диэн баай олорбут, киниэхэ иитиллэн улааппыт. Ол сылдьан кутурар-мэнэрийэр үһү, Байбал ону сөбүлээбэккэ, дэлби таһыйтарар эбит: «Аны мэнэрийиэҥ дуу? Аны кыырыаҥ дуо?» — дии-дии. Күүскэ таһыллан, хараҕын уута хаанынан сүүрбүт эрээри, иннин биэрбэтэх, кутурарыттан-мэнэрийэриттэн аккаастамматах. Маны кытары муостаҕа балык хатырыга ыһыллыбыт. Оччолооҕу көрбүччэ, Байбал, киһи эрэ буоллар, уурайар, “бу – абааһы эбит” диэн куттанар. Сарсыныгар көрбүтэ – киэһэ уон биэс биэлэрэ атыырдарын кытта бары сыһыыга өлө сыталлар үһү! Дьэ, онтон ыла бу уолу тыыппат буолбут.
Куочай анараа баһыгар, илин дэриэбинэҕэ, Николай Михайлович Габышев (Ньукууска) диэн баара. Ол туох баар кэргэнэ, эмээхсинэ, үлэһиттэрэ мэнэрийэр, иирэр-кутурар буолан хаалбыттар. Ол иһин Аадьа ойууну ыҥыртаран ылаллар. Көрдөспүттэр, “caҥаран кулу” диэн. «Дьэ, оҕолоор, атын сиртэн айдарыылаах киһи кэлэн муокастыы сытар эбит. Ону остуолга туруоран кинини үтэйдэххэ табыллыыһы» диэн саҥалаах буолбут. Кыыран баран, Аадьа: «Хочо улууһа Ииттэкээн нэһилиэгэ моҥнон өлбүт Өлөннөй диэн киһи aҕaha дэриэтинньик буолан кэлэн сытар. Көрдөһүүбүн ылынна, оччо хонон баран үтүө буолуоххут», — диэбит. Көрдөспүтүгэр үтүөрэн хаалбыттар.
Ньурба оройуонун Сүлэ нэһилиэгин олохтоохторун тылларыттан Н.А. Алексеев суруйбута.
Баарын биллэрбит
Байбал кыратыттан соччо-бачча саҥата суох киһи. Билигин даҕаны бу кэпсээнин туһунан истээри нэһиилэ ыга-түүрэ олоробун. “Былырыын Сэттэлээх алааска тугу көрбүккүтүй? Сиһилии кэпсээ”, – диэбиппэр, хата, кэтэҕин тарбанар. Киһи эрэ буоллар, уҥа-хаҥас көрүтэлээбитэ буолан баран, саҥа таһааран кэпсиир. Сырдатар буоллахха, былырыын сайын “Байбаллаах Махсыым абааһыны көрбүттэр” диэн сурах тарҕаммыта. Ким эрэ күлэр, ким эрэ куттанар. Мин, бииргэ улааппыт табаарыһым буолан, албыннаабат-омуннаабат майгытын билэммин ыйыталаһабын.
Былырыын мин, Байбал уонна Махсыым диэн доҕорбут (Махсыымка диибит) буолан, балыктыы бараары оҥостубуппут. “Балыктыы” диэн сылтах эрэ буоллаҕа, хоно-өрүү, кэпсэтэ, аһыы-сии... Көрсүбэтэхпит да быданнаабыт этэ (үһүс сылыгар барбыта). Барар күммүтүгэр кэргэним ыалдьан турбута. Хайыахпыный, “кэлин да көрсүөхпүт” диэн буолбута. Инньэ гынан сайыһа хаалбытым. Дьонум, хата, эрэһиинэ тыыбын уларсан, бэйэлэрэ барбыттара.
Сэттэлээххэ диэри “кытай” тыраахтарынан чааһы быһа айаннаан тиийиллэр чиэски соҕус алаас. Итиннэ “Чучунаа” диэн ааттыыр биир дойдулаахпыт сирэ этэ. Өлбүтүн кэннэ үүтээнэ соҕотох хороллон хаалаахтаабыт. Дьиэтин курдук ыйы-ыйдаан олорооччу. Дьон “туох аанньа киһитэ соҕотох олоруоҕай” дэһэллэрэ. Билигин “суох эрэ” буолан, дьон тохтоон-өрөөн ааһар сиригэр кубулуйбут. “Чучунаабыт” тыыннаах эрдэҕинэ, үүтэнин аттынан мээнэ киһи ааспат буолара. Тугу да саҥарбат, күттүөннээҕи кэпсээбэт, ыар-нүһэр баҕайы эйгэлээх дьикти соҕус киһи диэн өйдүүбүт. Кэргэнэ, оҕото суоҕа. Биир кэм соҕотох нүксүйэн баран сылдьара харахпар бу баар. Мээнэҕэ “Чучунаа” диэн хос ааттаныа дуо.
Байбаллаах тиийбиттэрэ, үүтээн этэҥҥэ турар эбит. Ким да олорбот диэтэххэ, олус ырааһа, хомуллуулааҕа үһү. Байбал “Чучунаа кэлэн хомуйар ээ, тугуй” диэн күлэн мүчүк гыммыт. Махсыымка (кини уруккуттан олус куттаҕас) табаҕын умулларан, көхсүн этитээт, “ону-маны тыллаһыма эрэ” диэн, иэдэс биэрээт, тахсан барбыт. Кулуһуннарын оттон, чэйдэрин өрөөт, аһаабыттар. Кыратык испиттэр. Ирэ-хоро кэпсэтэ олорон, киэһэрэн айылҕалара иһийбитин, им-ньим буолбутун өйдөөбөккө да хаалбыттар. Субу-субу балык “оонньуур” тыаһа иһиллитэлээбит.
Байбал арыгы иһэн, итиитэ киирэн, “сис көннөрө түһүүм” диэт, үүтээҥҥэ киирбит. Махсыымка тыытыгар баран, балыктаары оҥостубут. Тыытыгар киирэн күөгүтүн бырахпыт, кэтэһэн олорбут. Ити кэмҥэ кэннигэр ким эрэ олорсубутун курдук, сүр ыарахан ыйааһын “лип” гыммыт, тыыта туора-маары хамсаан, түҥнэстэ сыспыт. “Байбал” дии санаан, кыыһыраары “бу киһи туох-ааттаах” диэн хайыспыта – ньимиликээн. Били, мааҕын арыгы иһэн, куртаҕа итийэн олорбута суох буолан, этэ-сиинэ барыта тымныйан хаалбыт. Махсыымка, куһаҕан аҕай буолан, сыыйа-баайа күөл кытыытыгар эрдибит. Устан истэҕинэ, кэннэ эмиэ ыараан киирэн барбыт. Ону тэҥэ ким эрэ ыараханнык тыынара иһиллэр эбит, олус куһаҕан, сытыган сыт кэлбит. Куттанан, кэннин да хайыспакка, тыытын кытыы диэки эрдээт, кытылга ыстана охсубут уонна сыыһа-халты үктүү-үктүү, үүтээн диэки Байбалыгар сүүрбүт. Арай утары Байбала көстүбүт. Эмиэ баттаҕа турбут, сүүрэн батыччахтаан иһэр эбит.
Утары көрсөөт, тута “бардыбыт” дэһэн, малларын-салларын хаалларан, тыраахтардарын собуоттуур аакка түспүттэр. Өлүү түбэлтэлээх, “кытайдара” собуоттанан биэрбэтэх. Махсыымка Байбалга “тоҕо куотан таҕыстыҥ?” диэбитигэр, тиийэн баран кэпсиэх буолбут. 10 мүнүүтэ курдук мучумааннанан баран, тэриллэрэ үлэлээбит. Онон, куттанан, кэннилэрин да хайыспакка, дэриэбинэлэрин диэки тэптэрбиттэр.
Маннык буолбут. Байбал үүтээҥҥэ сытан, нухарыйан киирэн барбыт. Ити сытан, күөлгэ Махсыымка мөҕүттэр саҥатын истибит. Арай үүтээн хараҥа муннугуттан эр киһи кэһиэҕирбит куолаһа “барыҥ эрэ мантан!” диэн ордоотообут. Байбал таһырдьа ойбутун өйдөөмүнэ хаалбыт. Утары Махсыымката ыксаабыт сирэйдээх-харахтаах бу сүүрэн иһэр эбит.
Түүн кэлбит дьону дьиэ кэргэттэрэ соһуйа көрсүбүттэр, уолаттар туох буолбутун быһыта-орута кэпсээбиттэр. “Абааһыны көрсүбүттэр” диэн сиикэй сурах тарҕаммыта. Тугу көрбүттэрин, туох буолбутун ким да билбэт. Сорох “итирэн баран кэбилэннэхтэрэ” диир. Махсыымка ити түбэлтэ кэннэ куораттаан хаалбыта. Тугу да кэпсээбэт. Байбал буоллаҕына, ыйыталаһан сордообут түмүкпэр, буруйдаах курдук туттан олорон, саҥата суох киһи диэтэххэ, өр кэмҥэ тууйуллубутун таһаарардыы, бэркэ уоттаан-күөстээн кэпсиир. Доҕорум ойуулуура чахчы буоллаҕына, бэйи, “Чучунаабыт” үүтээнин билигин даҕаны харабыллыы олордоҕо дуу. Куйахам күүрэр.
Сэмэн.
