Уматык таһар массыына суоппарабын. Уруулга киһини өйдүөхпүттэн олоробун диэххэ сөп. Килиэбим – уматык таһыыта. Бу тухары араас дьону кытта айаннааччыбын. Дьэ, ол эрээри, аһаҕас эттээх киһини кытта бастакы уонна бүтэһик сырыым кэнниттэн элбэҕи толкуйдуур, сиэри-туому лоп курдук тутуһар буоллум.
Соҕотоҕун улахан массыынанан бэнсиин тиэйэ сылдьан, уонтан тахса сыл анараа өттүгэр, аара суолтан сааһыра барбыт дьахтары олордубуттаахпын. Айаммыт суола оччолорго соччото суох этэ. Суолга хонорбут элбэҕэ. Ол иһин эрдэттэн өйүөлээх сылдьарбыт. Сырыым аайы хочулуокпун илдьэ сылдьааччыбын. Суолу биһиги курдук улахан массыыналар онон-манан кэлийээ аҥаардаан, кыайан ааспакка, ыкса күһүн буор тоҥуон эрэ иннинэ батыллан олоруллааччы. Онон айан уһун синньигэс кэмэ.
Суолбун саҥа саҕалаан истэхпинэ, бастакы нэһилиэктэн биир дьахтар суол тоҕойугар тахсан кэллэ. Тохтоотум. Баран иһэр сирим диэки буолан, ыллым. Соҕотох айаннаан иһэр киһи бастаан үөрдүм. Хата, суолбар айах атан кэпсэтэр киһилэнним дии санаатым.
Сити курдук айаннаан иһэн дьахтарбын кытта чаһы да ыйытан, кимтэн кииннээҕин эҥинин да туоһулаһан кэпсэтэ сатаатым. Дьахтарым аат эрэ харата хоруйдаһар. Сирэйэ-хараҕа олох кубархай, «ыарытыйар буоллаҕа дуу?» диэн, кэлиҥҥинэн соччо саҥарбакка “ууну омурдан” айаннаатыбыт. Лаппа суолбутуттан ылбаластыбыт.
Арай айаннаан истэхпинэ дьахтарым: “Көрөҕүн дуо?” ̶ диэн ыйытааччы буолла. Мин суолум бадарааныттан, кэлийээ муустаах уутуттан атыны тугу да көрбөппүн. Онтон аны “тохтоо” диэн буолла. Мин бастаан көҕүрэттээри гыннаҕа диэн тохтоотум. Дьахтарым тэтиэнэх баҕайытык ойон түстэ да суолтан туораата.
Кэтэһэн көр – биллибэт. Дьахтар көҕүрэттэрин уоран көрүөхпүн да баҕарбатарбын, уһаабытыгар сиэркилэнэн ханна сылдьарын көрдөөтүм. Уҥа сиэркилэбинэн арай көрдөхпүнэ, дьахтарым талах быыһыгар илиитинэн далбаатанар. Өйдөөн көрбүтүм, суол ыксатыгар, талах кэннигэр, туох эрэ баарыгар тиийэн турар. Үөгүлээн көрдүм ̶ харда суох. «Туох ааттаах моһуогурдаҕай, көҕүрэттэн баран сотторо суоҕа дуу?» ̶ дии санаан, кэбиинэҕэ хаһыат тобоҕо сылдьарын ылан, дьахтарбар бардым. Талаҕы эргийэн иһэн суол саахалыгар түбэһэн өлбүт дьон бэлиэтэ баарын көрдүм. Кимниин эрэ кэпсэтэр курдук көстөр... Мин соччо куттаҕаһа суох этим. Ол эрээри көхсүм кэдэҥнээн ылла. Бара охсуох санаа үүйэ-хаайа тутан, чуут айанныы сыһан, массыынабын собуоттаатым. Хаста да гааспын баттаан уһуутаттым.
Төһө да салыннарбын, дьахтарбар төттөрү таҕыстым. Тиийэрбэр дьахтарым утары иһэр. Сирэйэ сырдаабыт көрүҥнээх. Тохтоотум. Күлэн мичээрдии-мичээрдии, саҥата суох аттыбынан ойоҕолоон ааһан, кэбиинэҕэ тахсан ырычаахтаста. Киирдэ. Олордо. Мин иэним тарда-тарда кэбиинэни былдьастым. Сэрэхтээх дьукаахтанаммын, саҥабыттан маттым. «Төбөтүнэн соччото суох буоллаҕына, аны биилээхпин булан, айаннаан иһэн ол-бу буолан туруо» диэн дьахтарбар аҥаар харахпын анаатым.
Айаннаан иһэн дьахтарым өссө икки сиргэ “тохтоо” диэбитин тохтооботум. «Эмиэ тахсан сүтэн хаалыаҥ» диэн, бобон кэбистим. Арай ол айаннаан иһэн дьахтарым ботугуруур буолан хаалла. Мин «олох батыа суох, аны кэлэр нэһилиэккэ хаалларыыһыбын» диэн сананным. Ону билбит курдук, дьахтарым бэйэтэ кэпсэтэ сатыыр буолла уонна бу курдук кэпсээтэ: “Суол саахалыгар өлбүт киһи бэлиэтэ... аһаҕас харахтаах буоллун диэбиттэр. Ити өлбүт муҥнаах суол таһыгар туран далбаатаабыта. Ол иһин тохтоппутум... Хата, тылбар киллэрдим. Хаалла...” Ээ, мин истэ сатаан баран, табах уматтан бусхаппыттым. Кэлиҥҥи иккигэ мин тохтооботохпун...
Мин букатын тугу да утары этэр кыаҕа суох, күөмэйбэр туох эрэ улахан уҥуох туора туран хаалбытын курдук, саҥам тахсыбат буолла. “Кырдьык, төбөтө хамсаабыт быһыылаах” диэн олох сөбүлэһэ эрэ олорбутум. Ону баара “үөрүүм үксүөн” дьахтарым “икки суоппар уол бу барсан иһэллэр...” диэбитигэр эппит сиригэр хааллара сыһан ыга кыыһырдым! “Туох ааттаах, кыыһырбат эрэ диэҥҥин мээнэ тыллаһаҕын!” диэбиппин кулгааҕым эрэ истэн хаалла. Дьахтарым эмиэ «ууну омурта».
Дьолбор, били, күүтэн олорбут нэһилиэгим уоттара мас быыһынан элэҥнэстилэр. Нэһилиэккэ киириигэ аһаан ааһар дьиэ, хата, аһаҕас эбит. Үөрүүбүн кытта дьахтарбын кытта аһаан, сэниэ киллэрэн баран: “Аһара кутталлааҕы кэпсиигин, сүгүн айаннаппаккын”, ̶ диэн матыыптаан хааллардым. Тахсаары турдахпына, дьахтарым: “Ити уолаттар массыынаҕыттан араҕар санаалара суох, сэрэнэ сырыт... көрдөһөн көрөөр...” – диэн, эбии санаабын алдьатан хаалар дьахтар буолан биэрдэ. “Төлүүбүн дуо?”— диэбитин ылбатым.
Ити курдук дьахтарбын хаалларан баран, дьэ холкутук айанныам дии санаабытым баара, били эппит тыллара кулгаахпар олорон хааланнар, санаабар, ким эрэ аттыбар баарын курдук, хас да буолан айаннаан иһэр курдукпут. Эт-этим барыта күүрэн хаалла. «Дьэ, аат дьахтарын олордоммун бу буоллахпын» диэн бэйэбиттэн бэйэм хоргута айаннаан истим.
Сотору уруулум ыараан хаалла, уҥа диэки тардар буолла. Тохтоон көрбүтүм, илин уҥа көлүөһэм тыынын таһааран ньалбайбыт. Улаханнык таһаарарын иһин уларыттан букунайдым. Чааһы эрэ кыайбат курдук булкуллан уларыттым. Салгыы айаннаатым.
Онтон аны бүтүгүрээн баран массыынам иккитэ умуллан ылла. Туохтан умулларын быһаарбатым. Туран эрэ эрийтэрдэхпинэ, эстэн кэлэр. Дьэ, ити курдук массыынам туохтан умулларын тойоннуу айаннаатым.
Тиийиэхтээх сирбэр тиийэн, уматыкпын сүөкүү туран, кэбиинэм иһигэр олорон, өйүөм тобоҕун хаптым. Алаадьыбыттан уурдум. Сүөкээн бүтэн баран чэпчээбит массыынанан кэлбит суолбунан хайдах эмэ гынан төннөр инибин диэн эрэх-турах сананным.
Бүтээт, эрийэ туттум да төттөрү куугунатаары гыммытым, массыынам хайдах эрэ кыаммат, толору уматыктаах сылдьарыттан улахан уратыта суох. Онтон сыыйа кыра да сыыры ыарырҕатар буолан хаалла. Эмиэ тохтоон, бүөлэнээри гыннаҕа диэн үрдэрбитэ, ыраастаммыта буоллум да, син биир туһалаабата. Айаҕалыы сатаан, бытаан да баҕайытык хайдах барарынан айаннаатым.
Дьиэбэр сарсыныгар күнүс кэллим. Дьиҥэр, үчүгэйдик айаннаатахха, түүн кэлиллээччи. Сынньанан баран сарсыныгар тахсан эмиэ массыынабын «ойууннаатым» да, туга да быһа барбытын быһаарбатым. Бу сылдьан гарааска бөлөрүүс хоруопкатын төлө тутан, атахпар түһэрэн балыыһа киһитэ буолан хааллым. Тостубут диэн гиипсэлээн кэбистилэр. Атаҕы өрө тэп - сыт. Тойонум төлөпүөннээн билсэн, атахпынан “хамыыһыйалаан” атын суоппар барар буолла. Мин, хата “сынньана” сытан түүнү-күнүһү силбэһиннэрэ утуйан бусхатыы.
Нэдиэлэ бүтүүтэ куһаҕан сурах кэллэ: суоппар уматыгын сүөкээн баран, саҥа хоҥнон истэҕинэ, массыынам умайан тахсыбыт, хата, суоппар эдэр киһи буолан быыһаммыт. Массыынаны уот дэлби тэбэн кэбиспит...
Били дьахтары көрсө иликпин. Көрсөрүм буоллар элбэҕи ыйытыах курдукпун. Онон суолга аһаҕас харахтаах киһини кытта айаннаабатах ордук эбит.
Суруксут суоппар.
Олох биллибэт түгэннэрэ
Бу түбэлтэ 2013 сыллаахха буолбута. Мин оччолорго урукку таҥара дьиэтин утары баар таас, хас да этээстээх дьиэҕэ вахтёрдуурум. Бу дьиэни тутууга хара маҥнайгыттан улэлээбит киhини кытта үлэлиирим. Ол киhи аата Көстөкүүн Накатов диэн. Кини кэпсээнинэн, бу дьиэ сыбаайатын үүттүүллэригэр баара үhү. Буур үүттээн таhаарбыт буорун кытта киhи уҥуоҕун кырамталара тахсыбыттар.
Бу дьиэҕэ түүн-күнүс тыас иhиллэрэ. Биирдэ Көстөкүүн биhикки үгэспитинэн хаартылыы олорбуппут. Сарсыарда сырдык этэ. Арай, иккис дуу, үhүс дуу этээскэ муоста сууйаллара иhиллэр. Биэдэрэни сыҕарыталлара, швабра тыаhыыра, аан сабыллара-аhыллара чуолкайдык иhиллэрэ. Чочумча буолан баран, тыаспыт чугаhаатар чугаhаан кэллэ. Олох субу кэлбитигэр Көстөкүүн миэхэ имнэннэ. “Нохоо, чугаhаата. Хоскор киирэн оонньуохха”, — диэтэ. Көрүдүөртэн хоско көстүбүт. Хоско киирэн, эмиэ оонньоон бардыбыт. Онтон туох да иhиллибэт буолан хаалла. Ол онон ааста. Киhим олох да кыhаллыбат, туох да диэн быhаарбат, мин да улаханнык ыаhыйаласпатаҕым, буолуохтааҕын курдук санаабытым.
Сынньанар хоспут кыра баҕайы, уруккута лиип турбут хоhо эбит. Лиип хайаҕаhын бүөлээбиттэр, онон хос хоһунан. Биир дьиктитэ: ол лиип туhаайыытынан сарсыарда биэс чаас саҕана ырыа иhиллэр, чуолкайа суох, хуор ыллыырын курдук уhун-киэҥ. Хуор бээтинсэ күн эрэ чаас аҥаара ылланар. Хас нэдиэлэ аайы иhиллэр, атын күннэргэ ыллаабат. Ол курдук үлэлии сырыттым, дьонум кэллэхтэринэ кэпсиибин да, олох да кыhаллыбаттар. Онон кэнники кэпсээбэт да буолбутум. Кэпсээтэхпинэ, сирэйбин-харахпын көрөллөр уонна киэр хайыhаллар. Олох итэҕэйбэттэрэ көстөн турар. Онтон ити сыл сааhа буолла. Киэhэ үлэhиттэрим күлүүстэрин туттаран бары бардылар. Мин иккис этээскэ тахсан көҕүрэттэр сир кыраанын сабыахтаахпын. Бу туалет уута куруук тэстэр, ол иhин түүнүн кыраанын сабабын.
Тоҕо эбитэ буолла, ону тустаах анал үлэhит да кыайан оҥорбот. Ол иhин кыра тойонум Уйбаан куруук саптарара сөп буоллаҕа дии. Дьэ, мин идэбинэн кыайтарбатах кырааммын саба таҕыстым.
Арай иккис этээскэ тахсыбытым, утары хос аана нэлэччи аhыллан турар. Били барбыт кыргыттарым бары үлэлии олороллор, таах кумааҕыларын үрдүгэр төҥкөйөн олорон суруй да суруй. Арай атына диэн, аан таhыгар чугас остуол баар буолбут. Ол үрдүгэр былыргы илин кэбиhэри уонна эмиэ үрүҥ көмүс бастыҥаны кэппит саас ортолоох дьахтар уhун баттаҕын тараана олорор эбит.
Ити чүөчэни урут олох көрбөтөх эбиппин. Дьиктитэ диэн, хап-хара уhун ырбаахылаах, уhун муос тараахтаах. Итинник тарааҕы урут, өрдөөҕүтэ, кыра оҕо сылдьан дэҥҥэ көрөр этим. Бастаан утаа дьиктиргии санаабытым да, улаханнык баардылаабатаҕым.
Били кыайтарбатах кырааммын саппытым. Кыраантан ол аhаҕас аан үс эрэ миэтэрэ буолуо, омуннаатахха, оннук чугас. Арай кыраан сабан тахсыбытым, били аhаҕас ааным сабыылаах. “Хайа, ааны ити ыккардыгар саптыбыттар дуу?” - дии санаатым. Баран тардан көрдүм ̶ аан хатааhыннаах, тоҥсуйан көрбүтүм ̶ ким да аспата. Бу кыргыттар күлүүс биэрэн, бакаалаhан бартарын санаан кэллим. Атын үлүгэри көрбүппүн дьэ өйдөөтүм, иэним устун тымныы көлөhүн сүүрдэ. “Тоҕо бэрдэй илэ көстөрө”, ̶ дии санаатым. Үлэбэр арыгы иhээччим суох, көннөрү да сылдьан, эккирэтэн туран испэт идэлээхпин. Эдэр да сылдьан, бу дьыаланан улаханнык дьарыктамматах киhибин. Баҕар, иhэ сылдьан көртө буолуо диэххит да, оннук суох этэ. Онон илэ көрөн турабын. Урут да, күндү дьоммун сүтэрээри гыннахпына, ону-маны көрөр этим. Баҕар, этэллэрин курдук, аhаҕас эттээх буолуом, туох билэр? Ол эрэн, дьэ дьикти.
Ити түбэлтэ кэнниттэн, биир сыл буолан баран, таптыыр аҥаарбын сүтэрбитим.
Муску Сиэнэ
