Арыылаах түөрт кылаастаах оскуолатын бүтэрэн, Килэҥки сэттэ кылаастаах оскуолатыгар үөрэнэр сылым. Сайын үтүөтэ бүтэн, атырдьах ыйын бүтэһик күннэрэ үүммүттэрэ.
Оччолорго Арыылаах сэбиэтэ, убайбыт Попов Дмитрий Дмитриевичкэ Госфонд сириттэн Баайаҕа үрэҕэр балтараа гаа сири биэрбит этилэр. Онон Миичийдиин иккиэ буолан Үрэх Бэрэҕэ оттуу барар буолбуппут.
Аппыт нэһэ бэрт буолан, балачча өр соҕус айаннаан, күн киэһэрэ быһыытыйбытын кэннэ дьэ хонуохтаах сирбитигэр кэлбиппит. Онно холкуос туппут саҥа хотонноро, пиэрмэ үлэһиттэрэ олорор дьиэлэрэ бааллара. Дал, күрүө-хаһаа элбэҕэ.
Биһиги ол дьиэлэртэн биирдэстэригэр тохтоору гынан баран, үөһэ өтөхсүйэн турар былыргылыы, хотоннуун холбуу тутуллубут, балаҕан баарын бэлиэтии көрбүппүт. Аттыгар ампаардааҕа.
Ол ампаарга Купсуун диэн пиэрмэ субай сүөһүтүн көрөөччү бэйэтигэр тиийинэн өлбүтэ. Күүстээх-уохтаах, туох да үлэттэн иҥнэн-толлон турбат, барыны-бары сатыыр, бэртээхэй эмээхсин этэ. Буруйа диэн тыла суоҕа.
Мин кыра эрдэхпиттэн билэр буолан, убаастыыр аҕай этим. Ампаар ортотуттан барар тулааһын өһүөлээҕэ, ыйаммыт быатын сүөрбэккэ, төрдүттэн быһаҕаһын быһан ылбыттар этэ. Быатын тобоҕо тулааһыҥҥа төгүрүк ии буолан турара. Дьиэтэ саха оһохтооҕо, холумтана баара, көхсө сууллан бүппүт этэ. Хаҥас диэки хотоҥҥо киирэр-тахсар ааннааҕа, мас муосталааҕа. Таһыттан киирээти утары таҥара долбуура баара.
Миичий миигин уу, мас бэлэмниирбэр соруйбута, бэйэтэ аҕыйах туһах иитиэх уонна таарыйа куобах көрүөх буолан, саатын сүгэн бара турбута.
Кини бииргэ төрөөбүт убайа Лука Дмитриевич холкуос ууһа этэ, тугу бары сатыыра. Киниэхэ куруутун көмөлөһөрүм иһин, бэрт баҕайы кыра быһах оҥорон биэрбитэ. Ону мин, кэлээт да, аан хаҥас холуодатыгар батары анньан кэбиспитим. “Ханна да сырыттахха, туохтан барытыттан көмүскэлиҥ, ымыыҥ, аанньалыҥ, буолуо”, – диирэ кырдьаҕас эһэм Миитээ Каженкин. Тоҕо оннук гыналларын бэйэм да билбэтим, ол гынан баран эһэм эппитин өйдүү сылдьарым.
Уубун баһан баран, аны мас булар айдааҥҥа түстүм. Эргэ бүтэй маһын кэрдэн бэрт элбэҕи бэлэмнээбитим. Сорҕотун дьиэҕэ, холумтан таһыгар, сорҕотун таһырдьа, аан аттыгар муспутум. Уоту уматарга туос наада буолсу диэн, эргэ охто сытар хатыҥнар туостарын ылан хаайах муҥунан таспытым.
Арай ол сылдьан, дьиэттэн чугас эргэ чабычах сытарыгар кэтиллэ түспүтүм. Тас туоһа муус маҥан буолбут, умса сытарын олордон кэбиспитим. Иһэ бүүс-бүтүн, былыргылыы сиэлинэн тигиллибит этэ. Ылыах курдук дугдуҥнаан баран ылбатаҕым.
Миичийим күн киириитэ икки куобахтаах кэлбитэ. Көрүөх бэтэрээ өттүгэр сүлэ охсубута. Солуурга буһара уурбута. Өр-өтөр буолбатаҕа, күөспүт оргуйбута. Уоппутугар арыылаах алаадьы биэрбиппит. Аппытын мэччитэ ыыппыппыт. Дьиэбит аттыгар от өлгөмнүк үүммүтүгэр өртөөбүт буолан, тыбыырара бу иһиллэрэ.
Аһаан баран таҥара долбуурун анныгар утуйар буоллубут. Күөх оту халыҥ гына тэлгэнэн утуйардыы сыппыппыт.
Миичий улаҕа сытан, дэлби тиритэн, сотору-сотору эргиллэн мөхсөрө. Арай ол сыттахпытына, холумтаммыт таһыгар арбайбыт маҥан баттахтаах эмээхсин уоппутун үрэн сирилэппитэ! Ону иккиэн көрбүппүт. Онтон хотон иһигэр киирэн хаалбыта. Өр-өтөр буолбатаҕа, били көрбүт чабычаҕым холумтаҥҥа кэлэн түспүтэ. Миичийим туран “дьоммутугар барыах” диэтин кытары таһырдьаны былдьаспыппыт.
Мэһэмээн Ынах Күөлүгэр от оҕустарааччылар бааллара: Уйбаан Дмитриевич Каженкин, ийэм бииргэ төрөөбүт быраата, таайым, Попов Николай Степанович уонна Манасытов Петр Петрович.
Хата, аппыт чугас сылдьара, биһиги туохпутун да ылбакка, сыбыдахтыы мэҥэстээт, дьоммут диэки ыстаннарбыппыт. Үрэх Бэрэттэн Ынах Күөлэ үс биэрэстэ. Онно начаас тиийбиппит. Аппыт үүнэ суох буолан, салайарга кыайтарыа суох курдуга.
Дьоммут куотан кэлбиппитин сэрэйбиттэрэ быһыылааҕа. Таайым саҥата суох хап-сабар аһата охсубута. Сарсыарда Бэрэбитигэр барбыппыт. Миичий бастаан хаама турбута. Кини кэнниттэн аппын миинэн, батыһан испитим. Маттаакыйа күөлүгэр кэлэн баран “Чэ, Көстөкүүн, эн өтөххө таҕыс, малгын тугу да хаалларбакка барытын хомуйан киллэр. Мин оттуур сирбитигэр бардым, онно кэлээр”, – диэбитэ.
Мин тыаны быһа хаамтаран өтөхпөр тахсыбытым. Аппын таратаайкабар көлүйэ охсон, малбын барытын хомуйбутум. Бэҕэһээ буолбуту барытын саныы сылдьабын, ол да буоллар тугу да хаалларбакка ылбытым, оннооҕор бэлэмнээбит маспын кытта хомуммутум. Булбут чабычахпын сыппыт сирбэр умса быраҕан кэбиспитим. Дьиэм аанын сабан, уот булкуйбут үөттүрэх маспынан баттатан кэбиспитим. Аппын сиэтэн оттуур ходуһаҕа барбытым. Тиийбитим, киһим утуйа сытара.
Уу баһа охсон, чэйбин оргуппутум. Туох да буолбатаҕын курдук буола түстүбүт. Онтон хотуурдарбытын ылан охсубутунан бардыбыт. Төһө да кыра буолларбын, хаалсыбакка охсо сатыыбын. Суолум-ииһим ырааһынан өссө ордук курдук санарым.
Саас хаар баарына, үрэххэ уу кэлэ илигинэ Уйбааннаах Лука өртөөбүт буоланнар, охсорго олус үчүгэй этэ. Нэдиэлэ курдугунан оттоон, кэбиһэн бүппүппүт. Син биэс туонна курдук буолбута. Ону күһүн дьон, холкуоһу кытта кэпсэтэн, чугас Нэлэгэр диэн алаастан атастаһан сүөһүлэригэр сиэппиттэрэ.
Кыһыны туораан, саас ыам ыйын бүтэһик күннэригэр Миичий ыалдьыбыт диэн сурах түргэнник тарҕаммыта. Убайа Лука уонна таайа Силип Попов буолан үс атынан быа сыарҕаҕа тиэйэн Чурапчыга балыыһаҕа илдьибиттэрэ. Оччолорго Арыылаахха Антонова диэн биэлсэр Чурапчыга ыыта охсоллоругар сүбэлээбитэ.
Суол-иис быстар мөлтөх, уу лаппа кэлбит дьыла быһыылааҕа, онон суукка кэриҥинэн тиийбиттэрэ. Өлүү түбэлтэлээх, балыыһа өрөмүөҥҥэ барбыт буолан туппатахтара. Ол иһин Мурун Тымпайаҕа сөтөл балыыһатыгар тиийбиттэрэ. Онно уһун көрүдүөр устун хааман иһэн, Миичий убайын кууспутунан охтон түһэн, тута өлбүтэ... Быраастар онно-манна сүүрэ сатаабыттар да хайыахтарай. «Оһоҕос быстан өлбүт» диэбиттэрэ.
Миичийи Арыылаах Эбэ Хотун халдьаайытыгар көмпүппүт. Бэрэҕэ оттуу сылдьан буолбут түбэлтэни Лукаҕа күһүн өрөбүлгэ кэлэ сылдьан кэпсээбитим. Лукам барытын истэн баран: “Оҕом Миичий олоҕун биллэрэн, түүйэн кэбилээтэҕэ дии. Хас да сыллааҕыта Барахсанов Мэхээлэ уонна Портнягин Миитэй буолан кыайан хоммокко, Чыыппыйа ампаарыгар баран утуйбут сурахтаахтара”, – диэхтээбитэ.
Көмүү
Дулҕа Сайылык сөтүөлүүр күөлүттэн саҕалаан тумус арыы тыалаах. Тыа үрэххэ түһэр кылгас халдьарынан түмүктэнэр. Халдьаайы сирэ көбүс-көнө, ханан да оллура-боллура суох. Чыычаах кырса отунан эрдэ бүрүллэр. Үрэх тардыыта араас дьүһүннээх кэрэ сибэкки үүнэр. Онтон Сайылыкка пиэрмэлэр көһөн таҕыстахтарына, кууран-хатан, сотору суох буолара.
Уонча киһи олорор кэккэлии тутуулаах дьиэлэрдээх буолан, бэйэтэ бөһүөлэк курдук көстөрө. Пиэрмэ титиигиттэн олох чугас халдьаайыга хабарҕа муннуктаах, аана суох улахан ампаар баара. Ол билигин ортотунан барар өһүөтэ сууллан, үрдэ иһигэр түспүтэ көрөргө олус кутталлаах буолан турара.
Кыра эрдэхпинэ ол ампаар таһыгар сасыһа оонньуур этибит. Өрүү муодаргыырбын өйдүүбүн. “Туох буолбут дьон бу курдук аана суох ампаары туппуттарай?” диэн улаханнык төбөбүн сынньарым. Үрдүгэр тахсан куобахтаах оонньуурбут. Кэлин арыый борбуйбутун көтөҕөн баран истибитим, киһи уҥуоҕа эбит, иһигэр киһи көмүллэ сытар диэн, куппун куоттара сыһан тураллар.
Кэпсииллэринэн, онно баай киһи сайын, от үлэтин үгэнин саҕана өлбүт. Иинин үс да үс миэтэрэ усталаах-туоралаах улахан, киэҥ синньигэр бэрэбинэнэн ытыыстаан оҥорбуттар. Баай өлөрүгэр кэриэһин: “Миигин кытта саамай үлэһит киһибин тыыннаахтыы көмөөрүҥ диэбитэ”, – диэн дьулаан кэпсээни тараһам күүрэн, көхсүбүнэн тымныы сүүрээн үөһэ-аллара сүүрэлиэр диэри кэпсээн тураллар.
* * *
Баайын умуһаҕар урут түһэрбиттэр, өйүө аһын аттыгар укпуттар. Онтон сорудаҕын толорон, хараҕа баайыылаах, икки илиитэ иннигэр баайыллыбыт киһилэрин иин аттыгар аҕалан умуһахха анньаары күө-дьаа буола турдахтарына, киһилэрэ умуһаҕы үрдүнэн ыстанан, сыыры таҥнары сүүрбүт. Ону эккирэтээри ат буолуохтарыгар диэрисылайбыттар, киһилэрэ Чэлгиэрийэ сайылык диэки сирэйин хоту сүүрбүт. Дулҕа Сайылыктан Чэлгиэрийэ Сайылык икки биэрэстэ курдук сирин ортолоон, Чэлгиэрийэҕэ олох чугаһаан иһэн, туруору баҕайы көҥүс баар, онно ыстанан кэбиспит. Эрэйдээх сүнньүн быһа түһэн тута барбыт.
Аттаахтар эккирэтэн кэлэн, киһилэрэ аллараа көҥүскэ өлө сытарын булан ылбыттар. Илдьэн баайы кытта көмпөтөхтөр, сыыр үөһэ таһааран, ыстаммыт сирин туһаайыытынан, тыа саҕатыгар көмөн кэбиспиттэр. Буорун үрдүгэр кылгас бэрэбинэни бэлиэ буоллун диэн уурбуттар.
Биэс уонус сыллардаахха аҕам Ньукулай Билиикэбис Боппуоптуун ол киһи уҥуоҕун аттыгар биэс тиити суулларан, уон бүтэй баҕанатын үүттээбиппит. Аҕам кэпсээнинэн: “Оҕото-уруута суох, кэргэн ылбакка, баайга чаҕар үлэһит буолан, үлэ бөҕө үгүһүн, кыһын элбэх сүөһүгэ от тиэйэн, аһатан, сайын от оттоон, мас мастаан, үлэни барытын толорбут төлөбүрүгэр бу сыттаҕа...” — диэбитэ.
Баай уҥуоҕун хас да сыллааҕыта Болот Боотур хаһа диэн тиийэ сылдьыбытын, дойдум дьоно ким да ыйан биэрбэккэ, туга да суох төннүбүт сурахтааҕа. Билигин орто саастаах дьоҥҥо кэпсээҥҥэ сылдьар. Оттон эдэр өттө тугу да билбэттэр. Урут баай кэмигэр өбүгэлэрэ хайдах олорон ааспыттарын ким да билиэн баҕарбат быһыылаах. Ол сааһырбыт дьоҥҥо улахан хомолтолоох.
Тыас
Арыылаах, Килэҥки, Кытаанах нэһилиэктэр икки ардылара оруобуна иккилии көс. Мин төрдүс кылааһы дойдубар Арыылаахха бүтэрэн, бэһис кылааска Килэҥки оскуолатыгар үөрэнэр буолбутум. Оччолорго субуотаҕа кытта үөрэнэрбит. Үөрэхпит кэнниттэн дойдубутугар барарбыт.
Биирдэ балаҕан ыйын саҕаланыыта, субуота күн дьиэбэр барар буолбутум. Ол саҕана дьонум Уһун Өлөҥҥө олороллоро. Суолга Лука Дмитриевич Попову, холкуос тимир ууһун көрсүбүтүм. Уһанар сирэ биһиги дьиэбит аттыгар баара. Кини миигин кыра эрдэхпиттэн билэрэ, сайын аайы Чэлгиэрийэ сайылыкка дьуккаах олорорбут эбиитин дьоммунан чугас аймахтыыбыт.
Киэһэ Кутурҕаҥҥа кустуу барыахха диэн кучуйбута. Мин уһуну-киэҥи саныы барбакка сөбүлэспитим. Аргыстаһан иһэн ону-маны кэпсэтэн суолбутун уһунун-кылгаһын билбэккэ хаалбыппыт. Дьиэбитигэр бу баар буола түспүппүт. Кэргэнэ Малаанньа аһа бэлэм этэ. Тото-хана аһаан баран, кустуу барарга тэриммиппит.
Миэхэ сүүрбэлээх, биир уостаах субуйааҥкы сааны биэрбитэ, сүүрбэччэ тимир бэйэ иитиитэ ботуруоннаах батарантааһы туттаран кэбиспитэ. Хоро күөлүттэн Кутурҕан алаас ырааҕа суох, омуннаатахха, биэрэстэ эрэ буолуо. Кутурҕан биир үлахан күөллээх, иккис күөлэ сыһыы ортотугар.
Быллаарга оройугар ампаардаах былыргы киһи уҥуоҕа көстөр. Лука улахан күөлгэ барбыта, мин диэки эмиэ сыырдаах киһи уҥуоҕа элбэх. Үөһээ киһи уҥуоҕар Мэнэрик Ойуура диэн ааттыыр куобахтаах, хойуу ычыкын мастаах ойуур кэлэн түмүктүүр.
Турар сирбин булан, үчүгэй баҕайытык олорбутум. Син алта хас куһу өлөрбүтүм. Лука саата сотору-сотору тыаһыыра. Арай ол олордохпуна үрдүбэр туох эрэ улахан баҕайытык лүһүгүрээбитэ. Туох тыаһаабытын кыайан быһаарбакка олордохпуна иккиһин киһи уҥуоҕун таһыгар тыаһаабыта. Соһуйбутум, куттаммытым. Саабын кууһан баран олорбутум. Туран Лукабар барыахпын “баҕар, эккирэтиэ” диэн саараабытым.
Лука ол тыаһы эмиэ истибит быһыылааҕа, сотору буолаат, кэлбитэ. Кини иһэрин билэммин утары барбытым, уонча кустааҕа. Дьиэлээбиппит.
Сарсыарда туран быстахха оттор мас эрбээбиппит. Ол эрбии сылдьан киһим дьэ кэпсээбитэ: “Көстөкүүн, дьэ, куттаммат киһи эбиккин. Ити эн олорбут сириҥ үрдүгэр Барашковтар төрүттэрэ кырдьаҕас сытар. Кинилэртэн ким эмэ өлөр буоллаҕына, итинник тыаһыыр үгэстээх. Сороҕор манна тиийэ иһиллээччи. Кус таптаан аһыыр сирэ буолан баран, итиннэ наһаа сылдьааччым суох...” – диэн соһуппуттаах.
Кырдьык, ол саас Пантелеймон Барашков улахан уола кулун тутар ый саҕана, куоракка үөрэнэ сылдьан өлбүтүн аҕата атынан тиэйэн таһааран, көмөн турардаах.
Константин Накатов.
