— Москубаҕа олорбутум сэттэ сыл буолла, сыл ахсын Саха сиригэр син биир кэлэ турабын. Бастакы үс сылбар уон биэс төгүл кэлэ сылдьыбытым. Айар үлэм, аймах-доҕор өттүнэн ситимим барыта мантан. Ийэм, Таҥара көмөтүнэн, этэҥҥэ сылдьар, тоҕус уон үс сааһын туолла, кэргэмминиин чуо ол онно көтөн кэллибит.
— Ийэҥ Саха сиригэр төрөөбүтэ дуо?
— Суох. Иркутскайга. Ол эрэн, манна оҕо сааһыгар кэлбитэ уонна үйэтин тухары үлэлээтэ. Балык булдун-алдын идэлээҕэ. Кэбээйигэ балык собуотугар дириэктэрдээбитэ. 1960-1970-с сс. Саха сиринээҕи балык треһигэр технологтаабыта. Аҕам эмиэ балыкка үлэлээбитэ. Эдэригэр капитан этэ. Оттон мин Кэбээйигэ Таас Тумуска төрөөбүтүм. Сангаартан алта уон көс алын сытар. Билигин онно бөһүөлэк суох. Оттон ол сахха онно собуот тэриллэр. Аҕам ити кэмҥэ фронтан кэлэр, ийэм Тобольскайга техникуму бүтэрэр. Уонна Таас Тумуска үлэлии кэлэллэр. Бөһүөлэк күүскэ сайдар, оскуола, кулууп, балыыһа, сэбиэт баар буолаллар. Мин ол сэбиэттэн Таас Тумуска төрөөбүтүн туһунан бастакы нүөмэрдээх туоһуну ылбыт оҕобун.
Бөдөҥсүтүү кэмигэр балык собуотун Сангаарга көһөрөллөр, ол сыыһа дьаһал эбит. Сангаар диэн шахтёрдар бөһүөлэктэрэ буоллаҕа. Балыктаах сиртэн дьону тэйитэннэр, собуот мөлтөөн барар. Туус Тумустан дьиэлэри көһөрөллөр, сорохторо самнан бараллар. Дьиктитэ диэн, мин төрөөбүт дьиэм хаалан хаалар. Бастакы төрөөбүт оҕо уонна тиһэх хаалбыт дьиэ... Балай да биллэр суруйааччы буолбутум кэннэ ол дьиэҕэ өйдөбүнньүк бэлиэ туруорбуттара. Ону ааһан, дьону түмэн, ол самналлыбыт дьиэни кытта сэргэ дьоҕус дьиэни туталлар уонна онтуларын алта уон сааспын туоларбар ыҥыран бэлэхтээбиттэрэ. Онон, сыллата аҕыйах да күҥҥэ булгуччу кэлэ сатыыбын.
Норуодунай суруйааччы Николай Лугинов үс көстөөх Тыайаҕа төрөөбүтэ. Киниэхэ мин дьиэм таһыгар балаҕан тутан биэрбиттэрэ. Андрей Кривошапкин, эмиэ норуодунай суруйааччы, өрүс уҥуор хайаларга күн сирин көрбүтэ. Киниэхэ ураһа быһыылаах дьиэни туппуттара. Билигин ол барыта биир ситимнээх түмэл түөлбэ курдук буолла. Онно чугастааҕы оскуолалар үөрэнээччилэрин аҕалан көрдөрөллөр, кэпсииллэр. Кэбээйим дьонугар ол иһин улахан махталлаахпын. Умнубаттар. Мин да дойдубун умнубаппын. Москубаҕа олордорбун, үлэлээтэрбин даҕаны саха уран суругун өйүү сатыыбын, суруйааччыларбыт хоһооннорун-кэпсээннэрин эрэдээктэрдиир хаһыаппар таһаарабын. Нууччалыы тылбаастаммыт айымньылаах суруйааччыларбытын барыларын да билэр курдук буоллум. “Общеписательская литературная газета” Арассыыйа 80 регионугар уонна 25 тас дойдуга тарҕанар. Ол аата, хаһыаппытыгар тахсыбыт Саха сирин суруйааччыларын айымньылара онно барытыгар тиийэр.
— Эн идэҕинэн геологкын дии? Уонна литератураҕа, историяҕа хайдах тиийэн хаалбыккыный?
— Оннук. Мин айымньым үгүс өттө Саха сирин историятын кытта ситимнээх. Оттон үөрэхпинэн геологпын. Дьиҥинэн, уон сэттэлээхпэр хоһоон суруйарга холоммутум. Уонна “миигиттэн хоһоонньут тахсыа суох” дии санаабытым. Онтум баара, бу кэлин көрдөххө, син тыыппалаах эбиттэр. Ол да буоллар, бэйэм бэйэбин хам баттаан кэбистэҕим дии. Онтон СГУга үөрэнэ киирэбин. Ити кэмҥэ бэйэ ырыатын айыы күүстээх үгэнэ этэ — Высоцкай, Окуджава, Галич. Эбиитин оннук ырыалар сорохторо бобуулаахтара. Ол биһиэхэ, ыччакка, ордук күүстээх кэрэхсэбили үөскэтэрэ. Тыаҕа кутаа тула олорон ыллыыр буоларбыт. Ол долгуҥҥа оҕустаран, бэйэм эмиэ хаттаан суруйан барбытым. Аны туран, практикант устудьуон, онтон геолог быһыытынан дириҥ, баай историялаах сирдэргэ сылдьыбытым. Холобур, дипломум практикатыгар — Лаптевтар байҕалларын кытылыгар, Новосибирскай арыыларыгар. Ол эбэтэр — кэнэҕэски айымньыларым геройдара сылдьыбыт сирдэригэр. Онно “Земля Санникова” киинэни саныырым. “Санников сирин” хайдах булары ыра оҥосторум. Онтон практикабар Мииринэй оройуонугар алмаас көрдөөбүтүм. Итиэннэ Халымаҕа көмүскэ сылдьыбытым — урукку ГУЛаг дойдутугар. Түҥ тыаҕа ленд-лиз кэмигэр сууллубут сөмөлүөттэр үлтүркэйдэрин көрбүтүм. Кэмниэ кэнэҕэс, онтон кыым ылан, ленд-лиз лүөччүктэрин туһунан “Два берега одной Победы” пьеса төрөөн таҕыстаҕа дии. Лаптевтар байҕалларын кытылыгар сылдьан истибит номохторбуттан ситимнээн онно кэпсэнэр былыргыны кэрэхсээн барбытым. Мин дьолбор, атын кэм кэлбитэ. Тоҕо диэтэххэ, сэбиэскэй кэмҥэ былыргы олох барыта өрөбөлүүссүйэни кытта ситимнээн эрэ үөрэтиллэрэ. Дьиҥэр, Саха сирин былыргыта диэн туох да дьикти буоллаҕа. Илин Сибиири, Уһук Илини баһылааһын барыта Саха сирин кытта ситимнээх. XVII-XVIII үйэлэргэ Дьокуускай дойду хотугулуу илин өттүн киинэ этэ. Оччотооҕу улуу айаннар мантан турбуттара. Нуучча Эмиэрикэтин, Арктика өттүнээҕи Эмиэрикэни бүтүннүү даҕаны арыйбыт улуу айанньыттар манна тирэхтэммиттэрэ. Дьокуускайы төрүттээбит Пётр Бекетовы даҕаны ылыах. Таарыйа аҕыннахха, 1970-с сыллар бүтүүлэригэр анал ыйытык ыытан турабын. Ленин болуоссатыгар тахсаммын сүүрбэччэ киһиттэн Пётр Бекетов туһунан ыйыппытым. Бары кэриэтэ партияны кытта ситимнээбиттэрэ. Арай биир эрэ кыыс “острогу туппута” диэбитэ. Онтум да СГУга история факультетыгар туттарса сылдьар буолан биэрбитэ. Онтон Бекетов аатынан уулусса олохтоохторуттан тиийэн ыйыталаспытым. Түмүгэ биир — бассабыык бэрдэ, өрөбөлүүссүйэ өрүөлэ. Онно дьон былыргыны билбэтэ бэрдиттэн хомойо, курутуйа санаабытым. Кэлин, ол онтон сиэттэрэн, Нуучча театрыгар, онтон Москубаҕа турбут “Апостол государев” пьесаны суруйбутум. Сүрүн пьесаларым Нуучча театрыгар турдулар. Бары Саха сирин былыргытын кытта ситимнээхтэр. Дьон ону билиэхтэрин баҕараммын суруйабын. Улуу айанньыттары, кинилэр хорсун быһыыларын биллиннэр диэн. Холобур, “Одиссея инока якутского” диэн бастакы пьесам Халыматтан төрүттээх Василий Оконешников туһунан. Кини — нуучча-дьоппуон сэриитигэр кыттан аатырбыт манаах. Оттон “Апостол государев” диэн, эппитим курдук, Бекетов туһунан. Салгыы, Витус Беринг Улуу Хотугу айанын туһунан “Созвездие Марии” суруйбутум. Ити кэннэ, аныгыга көһөн, ленд-лиз кэмигэр киирбитим. Кэнники пьесам Иннокентий Вениаминов туһунан. Ураты уонна уустук дьылҕалаах киһи. Кини үтүөтүнэн 1858 сыллаахха аан бастаан сахалыы мэлииппэ дуораһыйбыта. Кини салалтатынан ытык кинигэлэр сахалыы тылбаастаммыттара. Өлүөнэ баһыгар Агинское диэн ааттанар түөлбэҕэ төрөөбүт. Аҕата эрдэ өлөн хаалар. Дьоно быстар дьадаҥылар эбит. Хата, абаҕата көмөлөһөн үөрэхтэнэн хаалар. Дьэ, уонна Нуучча Эмиэрикэтигэр, Камчаткаҕа, онтон Саха сиригэр православнай итэҕэли туругурдар, архиепископ буолар. Кэлин Москуба уонна Коломна митрополитын солотун сүгэр. Кини олоҕор элбэх ситиһии, ону сэргэ муҥ-таҥ, эрэй-буруй да баар. Ол бэйэтэ туһунан кэпсээн. Ааспыт сылга Саха сирэ Арассыыйаҕа холбоһуутун бэлиэтиир тэрээһиннэргэ ити пьесам Москубаҕа турбута.
— Ким туруорбутай?
— Андрей Борисов. Нуучча театрыгар турбут биэс пьесабын барыларын кини туруорбута. Тандем курдук буолан хааллыбыт. Эбиитин иккиэн кэбээйилэрбит диэххэ сөп. Тоҕо диэтэххэ, Андрей, Покровскайга улааттар даҕаны, эмиэ Кэбээйигэ Ньидьили диэн түөлбэҕэ төрөөбүт. Таас Тумустан, быһа бардахха, сэттэ көстөөх сиргэ. Чугас эргин түөлбэлэргэ суруйааччы Иван Иннокентьев, Саха театрын дириэктэрэ Анатолий Николаев, ырыа айааччы Алексей Калининскай-Луҥха төрөөбүттэрэ. Уонна олохтон бу соторутааҕыта барбыт, саха бастакы идэтийбит композитора Захар Константинович Степанов — эмиэ. Онон, Кэбээйи сирэ-уота уран тыл, поэзия, музыка өттүгэр олус өҥ эбит дии саныыбын.
— Аҕаҥ хантан төрүттээҕий?
— Аҕам эмиэ Сибииртэн төрүттээх. Красноярскай кыраайтан. Дьонун кытта сэрии иннинэ көһөн кэлбиттэр. Сэриигэ мантан барбыт. Сүүрбэ саастааҕар Берлини ылсыбыт. Сапёр-разведчик эбит. Эргиллэн кэлэр. Бастаан булчут буолар. Онтон Таас Тумуска балык собуотун тэрийэллэригэр онно үлэлии киирэр. Буспут-хаппыт фронтовик диэн, Ростов-на-Дону куоракка мэхээнньик үөрэҕэр ыыталлар. Бүтэрээт, собуокка сүрүн мэхээнньигинэн үлэлээн барар. Флокка. Ити “флот” диэн дарбааннаах соҕустук этиллэр. Дьиҥэр, биэс-алта кыра аал баар эбит. Мин мас шхуналар баалларын өйдүүбүн. Олорго, бэл, баарыс туруораллара. Оччолорго барыта бэрт судургу. Аныгы ааллар, сэп-сэбиргэл кэлин кэллэхтэрэ. Ити курдук, мин Өлүөнэ кытылыгар улааппытым. Күннүктээн сөтүөлүүрбүт, балыктыырбыт. Биллэн турар, олохтоох үгэстэр бааллара. Холобур, уон сааһым туоларын күүтэн да биэрэр этим. Уол оҕоҕо ити сааһыгар саа бэлэхтиир үгэс баара. Дьиҥэр, сэттэ-хас сааспыттан, оскуолаҕа бараат, сааланан барбытым. Оччотооҕу оҕолор, аҕаларбытыттан, убайдарбытыттан көҥүллэтэр буоларбыт. Миэхэ биир уостаах “сүүрбэлээҕи” бэлэхтээбиттэрэ. Кыра саа да буоллар, сүрүнэ — бэйэм киэнэ. Уон сааспар мотуорунан сылдьан барбытым. Урукку мотуордар эмиэ бэрт судургулар. Ол оннугар олус чэпчэкилэр. Биһиги сорукпут диэн ол уон биэс киилэлээх мотуору кытылга диэри сүгэн киллэрии эбэтэр таһаарыы буолара. Итиэннэ илим көрө барарбыт. Биллэн турар, улахаттар туруораллара. Оттон биһиги көрөрбүт. Икки бырааттаахпын. Үһүөн бииргэ сылдьарбыт.
Улахан эбэ кытылыгар, мааны айылҕа ортотугар төрөөммүн-үөскээммин суруйааччы быһыытынан олус табылынным дии саныыбын. Тоҕо диэтэххэ, итини барытын илэ көрөн, эппэр-хааппар иҥэрэн улааттаҕым.
Владимир Николаевич итинтэн да атыны бэрт элбэҕи кэпсээбитэ. Холобур, сэһэнтэн саҕаламмыт “Сезон зверя” диэн романын туһунан. Онно тыатааҕы туһунан суруйбутун биир биолог учуонай кэрэхсээбит эбит. Кыыл майгытын, олоҕун олус ымпыктык уонна чопчу суруйбуккун диэн. Билигин романын иккис кинигэтин суруйа сылдьар. Ол айымньытыгар анаан, бу күннэргэ Камчаткаҕа барда. Онно Улахан Курил Күөлэ диэн сиргэ сүүһүнэн эһэ тоҕуоруһар үһү. Ааспыт сырыыга сылдьан, биир каадырга 14 эһэни хаптаран түһэрбит.
Айымньыны таһаарыы, кинигэни батарыы, ааҕыы, электрон көрүҥҥэ көһүү, итиэннэ гонорар да тустарынан кэпсэтэн ыллыбыт. Ону барытын манна батарар кыах суох.
Оттон айанньыт, фотограф суруйааччы кэпсээбэккэ хаалбыта диэн букатын да баһаам буоллаҕа. Онон, ким кыахтаах, Владимир Фёдоров тус саайтын киирэн билсиҥ диэн сүбэлиибин: http://vfedorov.yakutia1.ru
Кэпсэттэ Афанасий ГУРИНОВ-АРЧЫЛАН.
В.Н. Фёдоров — Арассыыйа Суруйааччыларын, Суруналыыстарын сойуустарын чилиэннэрэ, Нуучча Географическай уопсастыбатын чилиэнэ, СӨ Духуобунаска академиятын дьиҥнээх чилиэнэ, Поэзия академиятын чилиэн-корреспондена, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Арассыыйа Уран сурукка улахан бириэмийэтин (2003) уонна СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин (2000) лауреаттара, Кирилл уонна Мефодий регионнааҕы бириэмийэтин (2009) уонна “Триумф” норуоттар икки ардыларынааҕы бириэмийэ (2015), итиэннэ “Литературный Олимп” норуоттар икки ардыларынааҕы биһирэбил (2015) лауреаттара, Бүтүн Арассыыйатааҕы Николай Гумилёв (2016), Николай Лесков (2016) ааттарынан, итиэннэ “Золотое перо Руси” (2016) уран сурук бириэмийэлэрин лауреаттара.
Кэргэнэ — Фёдорова Надежда Александровна, педагог-вокалист. Кыргыттара — Мария уонна Анна.
