Дьиэ кэргэн күнэ ыам ыйын 15 күнүгэр буолан ааспыта. 83 сааһыгар сылдьар, уон оҕолоох, элбэх сиэннээх Чурапчы кырдьаҕаһа, Дьабыыл нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Елена Георгиевна ОКОНЕШНИКОВА билигин даҕаны бэрт тэтиэнэх. Доруобай буолуу кистэлэҥэ – элбэхтик хамсаныы, мэлдьи үөрэ-көтө сылдьыы. Оннук ураты көрүүлээх, сайаҕас санаалаах киһи. Кини Василена Шарина диэн Кыыл Уолун аатынан Үҥкүү тыйаатырын вокалиһын, хомусчутун эйэҕэс эбэтэ.
Елена Георгиевна Оконешникова 1938 сыллаахха Чурапчы улууһун Мугудай нэһилиэгэр төрөөбүт. Ийэтэ Федосия Михайловна, аҕата Егор Михайлович холкуостаахтар. Бииргэ төрөөбүт убайдааҕа. Сэрии ыар дьылларыгар кини дьиэ кэргэнэ Эдьигээҥҥэ көһөрүллүүгэ барбыттар. Өрөспүүбүлүкэ тойотторо сэрии ыар кэмигэр тоҕо эрэ ала-чуо чурапчылары эрэ хоргуйан өлөн эрэллэр диэн матыыптаан хоту ыыталаабыттара. Ол туһунан элбэхтик кэпсэнэр. Оччолорго “барбаппын” диэн тылласпаккын, турары-турбаты барытын ыыппыттара. Бирикээс аата бирикээс. Сорохтор бүтүн дьиэнэн көһүтэлээбиттэрэ баар, ити үлүгэр ыраах сиртэн сорохторо эрэ төннөөхтөөбүттэрэ. Көһөрүллүбүт дьон барахсаттар ким бэлэмнээбит аһыгар-үөлүгэр тиийиэхтэрэй. Син биир хоргуйан өлө сыһа-сыһа нэһиилэ бэттэх кэлээхтээбиттэр. Хата, сэрии бүппүтүн кэннэ, тыыннаах дойдуларын булаахтаабыттар. Онтон аҕаларын 1941 сыллаахха сэриигэ ыҥыран ылбыттара. Ол сыл сураҕа суох сүппүтүн туһунан биллэриини туппуттар. Эдьигээнтэн кэлэллэригэр ийэтэ огдообо киһиэхэ кэргэн тахсар. Онтон утуу-субуу оҕолонон, кыыһын ылбатах. Кэлин, бүтэһик кыыһын оҕолоноору, хаана баран өлөн хаалар.
Хата, Елена Георгиевна өлбөт быатыгар, хоту көһөллөрүгэр ийэтэ кыыһын кырата бэрт, айаны тулуйуо суоҕа диэн, Мэҥэ Хаҥалас Нуораҕанатыгар олорор бэйэтин ийэтигэр хаалларбыт. Эбэтэ Дарья Афанасьевна Стручкова Бэстээхтиир суолга тоһуйан кыракый сиэнин илдьэ хаалбыт. Дьоно кыыстарын биэрэн баран салгыы айанныы турбуттар. Инньэ гынан кыра сиэн кыыс эбэлээх эһэтигэр оҕо буолбут. Эбэтэ хараҕынан көрбөт буолан, “көрөр харахтара” буолбут.
Сэрии саҕана хайа дойду дэлэйдик олорбута баарай... Хараҕа суох эбэтин сирдээн отоннууллара, сүөһүлэрин көрөллөрө. Эһэлэрэ балыктыыра, күһүн куоракка эт, арыы, балык, отон атыылыы барара. “Эбэм аччыктаппатаҕа, пиэрмэттэн холбуйбут үүт ылан, онтугар оту-маһы кутан сиэтэрэ. Отун-маһын ыстаан-ыстаан баран, ыйыстан кэбиһэрим. Күнү быһа оннук сиэн-аһаан сылдьарым. Кураан дьыл буолан, бурдук үүммэт, ас-таҥас кэмчи. Бурдук үүммэтэр да, суолтатыгар үүннэрэллэрэ. Сиргэ тохтубут бурдугу хомуйан аһылыкпытыгар эбиискэ гынарбыт. Күн уотугар куурдарбыт-хатарарбыт. Көмүлүөк оһох үрдүгэр долбуур оҥороллоро. Онно хатаран, буорун-сыыһын ыраастаан, сахсыйан, суорунаҕа тардан лэппиэскэлээн сиир этибит. Төһө да хоргуйуу буоллар, сибиэһэйтэн сибиэһэйи аһаан улааппыт дьоммут. Ол иһин тыыннаах ортохпут дии”, – диэн, Елена Георгиевна оччотооҕу оонньооботох оҕо сааһын ахтар.
Туолбатах ыра санаа
Елена Георгиевна, дьиҥэ, кыратыттан тылга-сурукка бэрт тыыппалаах оҕо эбит. Үөрэххэ-сырдыкка баҕалаах кыысчаан оччолорго саха кылаассыктарын айымньыларын барытын аахпыт. Сахалыы кинигэлэрин ааҕан бүтэрэн баран, нууччалыылары кытары ааҕар эбит. “Тугу эмэ суруйар-бичийэр буолуохпун наһаа баҕарар этим. Ону учууталлар сатаналар: “Бу оҕо ахсаан өттүнэн барыыһы быһыылаах”, – диэн булкуйан, наар ахсааны суоттата сатаан сорбун сордообуттара. “Ээ, айака...” – диэн баран, оскуолаттан уурайаммын холкуоска үлэлии барбытым. Инньэ гынан баҕалаах үөрэхпиттэн букатыннаахтык маппытым. Дьиҥэ, саха тылыгар барар санаалаах этим ээ. Былыргы учууталлар бу оҕо тылга тыыппалаах эбит диэн өрө тардар эҥин диэни билбэттэрэ”, – диэн үөрэхтэн маппыт кыһыытын-абатын үллэстэр.
Төһө да үөрэхтэн көрдөрбүтүнэн маттар, Елена тута хоһуйан оһуокай тылын этэр, ыллыыр, хоһоон айар идэлэммит. Дьиҥэ, ити оҕо эрдэҕиттэн айылҕаттан бэриһиннэрбит талаана, дьоҕура этэ. Оһуокай тылын, чабырҕах, хоһоон хоһуйан этэр идэлэммит. Дьон туһунан сонно тута хоһоон хоһуйан субурутан сөхтөрөрө. Арыт омсолоох дьоруой гынан хооһурҕатаат, элэс гынан хаалар эбит. Оннук сытыы хомоҕой тыллаах. Чабырҕаҕар, хоһоонугар кыбыллыбыт “дьоруойдара” барахсаттар кэнниттэн үөхсэн эрэ хаалаахтыыллар эбит.
Оскуолатыттан уурайаат, холкуоска ыанньыксытынан барбыт. Онтон ыла холкуоска, сопхуоска биэнсийэҕэ тахсыар диэри ыанньыксытынан үлэлээбит. Оччолорго биирдии ынахтан 2000 киилэ үүтү ыаһын баартыйа соруга этэ. Елена Георгиевна социалистическай күрэхтэһиилэргэ кыайан, туруу үлэһит буолан, “Хомуньуустуу үлэ удаарынньыга” ааты ылыан ылбыта.
Ыанньыксыт үлэтэ хайдах курдук ыараханын үлэлээбит дьон бэйэлэрэ эрэ билэн эрдэхтэрэ. Билиҥҥи курдук мэхэньисээссийэлээх буолбатах. Урут барыта илиинэн үлэ буоллаҕа. Сүүрбэттэн тахса ынаҕы илиинэн ыаһын, хотон күрдьүүтэ, от киллэриитэ, ноһуом таһаарыыта... Аны туран, биир даҕаны өрөбүлэ суох ыарахан үлэҕэ, чахчы, үлэтин сөбүлүүр эрэ туруу үлэһит тулуйан сылдьара. “Уҥуохпунан төһө да кыра, дьарамай буолларбын, үлэттэн толлон, турбат этим. Аҥаар кырыытыттан үлэлээн, бүтэрэн-оһорон иһэрим. Хата, оҕолорум уоллуун-кыыстыын бары көмөлөһөллөр этэ. Үүппүн таһаллар, ынахтарбын массаастыыллар, оппун киллэрэллэр, ноһуоммун таһаараллар. Аны дьиэбэр оҕолор бэйэлэрэ астыыллар этэ. Биһиги үлэлээн кэлэрбитигэр Толя диэн уолбут аһын астаан, кытыыга тардан, хороллон олорор буолааччы”, – диэн оччотооҕу үлэ удаарынньыга үлэлээбит кэмнэрин астына-дуоһуйа кэпсиир.
Бэлисипиэт, хайыһар – сөбүлүүр дьарыга
Елена Георгиевна бэйэтэ бэрт кыратыттан, эдэриттэн олус кытыгырас, сымса буолан успуорду өрө тутан улааппыт. Мэлдьи хамсана, сүүрэ-көтө сылдьарын таһынан, хайыһарынан умсугуйбут. “Хайыһарым тостон хаалбытын кэннэ, хантан саҥаны ылыахпыный, соннук аҥаара тостубутунан сүүрэр этим. Саҥа хайыһарга ымсыырар да эти-им. Ону дьонум хантан ылан биэриэхтэрэй, суох буоллаҕа”, – диэн, билигин күлэ-үөрэ кэпсиир.
“Бэлисипиэтэ суох сатаан сылдьыбат этим. Өссө эдэрбэр киһиргээн матасыыкыллаахтары кытары куоталаһарым ээ”, – диэн кэпсиир. Эдэр эрдэҕиттэн мэлдьи бэлисипиэт үрдүгэр сылдьыбыт. Сайылык икки ардыгар сатыы буһа-хата айанныахтааҕар, кэлэр-барар үүт таһар массыынаны манаспакка бэйэ бэлисипиэтинэн элээрдэ турбут быдан ордук буоллаҕа.
Саастаах киһи бэлисипиэттээн элэстэнэ сылдьарын киһи сатаан хараҕар ойуулаан көрбөт ээ. Оттон биһиги бүгүҥҥү дьоруойбут сааһыран да баран, умсулҕаннаах дьарыгын бырахпатах. “Аҕыйах сыллаахха диэри бэлисипиэтин тэбэ сылдьар этэ”, – диэн сиэннэрэ кэпсииллэр.
“Оҕону оонньуунан, үлэнэн иитиллэр”
“Ыарахан үлэни үлэлиир киһи наар хамсана сылдьар буолан, чэпчэкитик оҕолонор этим. Ньылбырыс гынан хаалаллара. Сиэстэрэлэр: “Иэлэ барахсан бэйэтэ окусуорка курдук, көмөлөһөн биэрэр”, – диэн күлсэллэр этэ. Аҕыс хонон баран, дьиэбитигэр тахсаат, үлэлии барар этибит”, – диэн урукку үлэ киһитэ оҕолоноот үлэлии тахсарын буолуохтааҕын курдук кэпсиир. Чахчыта даҕаны, урукку ийэлэр барахсаттар оҕолонон баран, биир-икки ый дэкириэккэ олороллоро буолуо. Билиҥҥи курдук үс сыл олордубаттар.
Урукку дьиэ кэргэн үксэ элбэхтии оҕолоноллоро. Елена Георгиевна уонна оҕоломмутуттан Чурапчыга оҕото суох аймаҕын аһынан, биир оҕотун кинилэргэ биэрбит. Онон бэйэлэрэ тоҕус оҕолорун ииппиттэр. Хомойуох иһин, ол иитийэххэ биэрэн, дьоруой ийэ аатын ылбатах.
Элбэх оҕону атаахтата сылдьыбаттар. Төрөппүттэрэ үлэлии барбыттарын кэннэ, элбэх оҕо бэйэ-бэйэлэрин көрсөллөр, дьиэ ис-тас үлэтин барытын оҕолор бэйэлэрэ толороллор. Урукку элбэх оҕолоох ыалларга барыларыгар маннык көстүү баара. Хас биирдии бэйэтэ туһунан эбээһинэстээх буолар. Сайын аайы бары дьиэнэн кирпииччэ үктээн, күһүн оскуолаҕа барар тээбириннэрин атыылаһаллар эбит.
“Найылаһаары гыннахтарына, хас аһылык аайы бэргэһэ иһигэр кумааҕыга ааттарын суруйан угабын уонна ону талларабын. Ким түбэспит иһити хомуйар диэн буолар. Барыларын оонньотобун, онон, бэл, икки саастаах оҕо түбэстэҕинэ хомуйааччы. Салҕанар устуул оҥорторбутум, онно туруоран хомуйтарар этим. Итинник оонньуу кэриэтэ тэрийэн үлэлэттэххэ, оҕо улгумнук ылынан үлэлиир ээ. Биһиги остуолбут үрдүгэр хаһан даҕаны кирдээх иһит турбатаҕа. Инньэ гынан барахсаттар остуолга тиийбэт эрдэхтэриттэн хомуйа үөрэммиттэрэ. Алҕас иһити алдьатан кэбистэхтэринэ, хаһан даҕаны мөхпөт этим. Оҕону быыкаа эрдэҕиттэн үлэҕэ иитэр үтүөттэн атыны аҕалбат”, – диэн, уон оҕолоох ийэ санаатын үллэстэр. Чахчы даҕаны, оонньуу таарыйа үлэни үлэлээн кэбиһии оҕоҕо быдан интэриэһинэй уонна чэпчэки буоллаҕа. Билигин анал үөрэхтээх идэтийбит дьон этэллэринэн, оҕону оонньуунан иитиллиэхтээх, үлэлэтиллиэхтээх. Елена Георгиевна, бэрт мындыр, уон оҕолоох уопуттаах ийэ буолан, оччоттон да оҕолорун оонньуунан иитэр, үлэлэтэр эбит. Норуот педагогиката диэн маны этэн эрдэхтэрэ.
Дьиэ кэргэн дьоло
“Биһиги дьиэ кэргэн аҕабыт, мин тойон эрим Николай Васильевич Борисов диэн. Аармыйаттан кэлбит тулаайах уолу биир эмээхсин дуруускалаабыта. Ийэтэ, аҕата суох диэн киниэхэ түргэнник сөбүлэммитим. Бэйэм эмиэ тулаайах буоламмын, төрөппүттэрдээх уолаттарга төрүт сөбүлэммэт этим. Дьонноро сиилиэхтэрэ-одуулуохтара диэн. Соннук ханыылаахпын кытары билсэн, тута бэйэ-бэйэбитин сөбүлэһэн ыал буолбуппут. Аҕабыт сааһын тухары тутууга сылдьыбыта. Дэриэбинэ дьиэтин барытын туппута буолуо. Өссө ыалларга ыҥырыгынан сылдьан оһох оҥорор этэ. Олус түргэн-тарҕан туттунуулаах буолан, барытын бүтэрэн-оһорон иһэрэ. Онтун таһынан, дьэ, балыксыт бэрдэ этэ. Күн аайы балыктыыра, илимниирэ, туулуура. Онон биһиги дьиэ кэргэн балыгынан аһаан, оҕолор бары да төлөһүйдэхтэрэ.
Кэргэни кытары иирсибэккэ, этиспэккэ-охсуспакка эйэлээхтик олоруу, оҕолору иитии – бэйэтэ туһунан дьол. Мин кэргэммин кытары сарсыардааҥҥы чэйбитигэр бүгүн тугу гыныахтаахпытын барытын иккиэн сүбэлэһэн үлэбитигэр тарҕаһарбыт. Ким үлэтиттэн эрдэ кэлбит ас астыыра. Дьиэбитигэр дьиэ таһынааҕы үлэҕэ, сынньалаҥмытыгар оҕолорбутун кытары өрүү бииргэ буоларбыт”, – диэн улахан дьиэ кэргэн Далбар Хотуна Елена Георгиевна уруккутун ахтан-санаан ааһар.
“Ыал ийэтинэн” диэн мээнэҕэ эппэтэх буолуохтаахтар. Елена Георгиевна, төһө даҕаны күүстээх үлэҕэ сырыттар, элбэх оҕону көрдөр-иһиттэр, дьиэтин таһа сайынын бүтүннүү дьэрэкээн сибэккинэн бүрүллэр эбит. Бэл, биир дойдулаахтара мусуой курдук кэлэн дьиктиргии, сөҕө-махтайа көрөллөрө үһү. “Сиэмэни буорга астым да бэйэтэ үүммүтүнэн барар этэ”, – диэн кэпсиир. Төһө даҕаны боростуой баҕайытык эттэр, ити үлүгэр сибэккини үүннэриэххэ диэтэххэ, син биир үлэттэн тахсара буолуо ээ.
Ытык кырдьаҕас Елена Георгиевна оҕолоро билигин бары туруу үлэһит дьон. Оҕолоро бары өрөспүүбүлүкэ араас улуустарыгар тарҕаһан олохсуйан олороллор. Бэйэлэрэ ыал эбэлэрэ-эһэлэрэ. Сиэннэр, хос сиэннэр элбэхтэр. Елена Георгиевна уон оҕону төрөппүт дьоллоох ийэ. Билигин сиэннэрин, оҕолорун ситиһиилэринэн үөрэ-көтө олорор.
Балаһаны бэлэмнээтэ Туйаара СИККИЭР.
