Социология билимин дуоктара, психолог, биллиилээх уопсастыбанньык, хаһан эрэ бэйэтин кэмигэр төрөөбүт тыл энтузиаһа Михаил Алексеев-Дапсы “Саха сиригэр соҕотох эр киһи баар. Ол – Ульяна Винокурова!” диэн хорсунун иһин сүрэхтээбит киһитэ Ульяна Алексеевна Винокурова – нэһилиэнньэҕэ киэҥник биллэр, ытыктанар далбар хотун.
Саха норуотун кэскилигэр, дьылҕатыгар сыһыаннаах боппуруостарга “Кыым” хаһыаппыт кубулуйбат эспиэрэ. Ити чааһыгар кини билбэтэ-көрбөтө диэн суох. Уопсайынан, кини олох тыҥаан турар социальнай-уопсастыбаннай боппуруостарыгар бэйэтэ бигэ, олоҕурбут уонна дириҥник толкуйдаммыт көрүүлэрдээх буолар үгэстээх. Онно кини тиһигин быспакка айанныыра, элбэх араас омук дьонун кытта көрсөрө-кэпсэтэрэ, тэҥниир кыахтааҕа көмөлөһөрө чахчы. Холобур, бу күннэргэ кини Хайалаах Алтаай Өрөспүүбүлүкэтигэр тиийэн “Боростуой чабааныттан саҕалаан эрэгийиэн баһылыгар тиийэ көрсөн, кэпсэтэн” кэлбитин билэбит.
Ульяна Алексеевна олоҕун биир бэлиэ даататынан истиҥник эҕэрдэлээн, бары үчүгэйи баҕаран, гражданскай позициятын иһин “Кыым” ааҕааччыларын аатыттан махтанан туран, норуоппут сайдар саҕахтарын туһунан санаатын үллэстэригэр көрдөстүбүт. Кини “Норуот сайдар суола элбэх, олортон биир-икки суолга тохтуум...” диэн сөбүлэстэ.
Ульяна Алексеевнаттан бүгүҥҥү бэлитиичэскэй балаһыанньа туһунан, өйдөнөр төрүөтүнэн, тугу да ыйыппатыбыт.
– Бүгүн Дьокуускай куорат ортотунан ааһан иһэн, Ленин пааматынньыгын устаары (өрөмүөҥҥэ) сылдьалларын көрөн баран “олус да символичнай!” диэн сөҕө санаатым. Ол пааматынньыгы ылан баран төттөрү туруорбуттарын да, туруорбатахтарын да иһин, мин санаабар, ити – бүтүн эпоха уларыйан эрэрин бэлиэтэ. Биллэрин курдук, социализм-хомуньууһум идиэйэтэ Арассыыйаҕа арҕааҥҥы дойдулартан кэлбитэ. «Призрак бродит по Европе — призрак коммунизма...” диэн баара... Ленини устуу, кини пааматынньыгын турар олоҕо эргэриитэ, сууллаары гыныыта – дойдубут арҕааҥҥы сайдыы суолуттан тохтооһуна. Быһата, Петр I саҕалаабыт “Дьобуруопа” диэн бырайыагын бүтүүтэ, “Азия” диэн саҥа бырайыак саҕаланыыта. Арассыыйа икки төбөлөөх хотойо аны илин диэки хайыспыт соҕотох төбөлөөх. Бу иннинэ дойдубут “атлантическай үөрэхтээһин систиэмэтэ” дэнэр Болонскай процеска (онтон Арассыыйаны таһааран эрэллэр), “греко-римскэй” дэнэр быраап тиһигэр киирэрэ, арҕааҥҥы цивилизацияны сайдыы саамай сөптөөх суолун курдук көрөрө, чугасаһа сатыыра... Ол барыта тохтуур чинчилэннэ.
“Бу маннык кэмҥэ, уопсастыбаҕа биһиги сахалар оруолбут, миэстэбит, салгыы сайдар стратегиябыт хайдах буолуохтааҕыйһ Ханнык суолу тэлэн салгыы киһи хара буолан олоробут, уһун буруобутун унаарытабыт” диэн сиэрдээх боппуруос үөскүүр.
Сахалар – дьобуруопалыы иитиилээх-үөрэхтээх Азия норуотабыт. Лоп курдук биир үйэ устата судаарыстыбаннас оскуолатын аастыбыт...
Бу кэнники сылга саха дьоно айбыт икки улахан айымньытын көрдүм. Мин саныахпар, ону биһиги талааннаах дьоммут “интуиция” өттүнэн тугу эрэ сибикилээн, ¥өһэттэн туох эрэ быһа имнэнэн айбыт-туппут буолуохтаахтар. Онтон бастакыта – “Тыгын Дархан” уус-уран киинэ. Быһата, ити биһиги сирдьиттээх, салаллар уонна түмсэр кыахтаах, дириҥ устуоруйалаах, бэрт өрдөөҕүттэн ыла олоҕурбут бигэ тирэхтээх буоларбытын кэрэһилиир айымньы.
Иккиһинэн, Саха тыйаатырын сыанатыгар “Алитет хайаҕа күрүүр” диэн испэктээк турда. Режиссер Андрей Борисов суруйааччы Т.Семушкин айымньытын бэйэтин көрүүтүнэн уларытан, атын идиэйэлээн, түмүктээн туруорбут. Онно экология алдьаныыта, урукку олох төрдүттэн огдолуйуута, идиэйэлэр охсуһуулара уоннна ол тугунан түмүктэнэрэ барыта ырылыччы көстөр. Бүтэһигэр, Алитет күрээн барарыгар тугу барытын уматан, алдьатан барыыта эмиэ бүгүҥҥү бэлитиичэскэй балаһыанньаны, ол иһигэр Украина айдаанын, санатар курдук. Биллэрин курдук, бу испэктээк Украина иирсээнэ саҕаланыа биир ый иннинэ турбута. Дьиҥнээх айымньытыгар Алитет тугу да алдьаппакка-умаппакка барар этэ. Даҕатан эттэххэ, улахан худуоһунньук (А.Борисов) интуициятын сөҕөн-махтайан Фейсбукка суруйбуппар, ол айымньыга ахтыллар дьиҥнээх Алитет чукча сиэнэ кытта төлөпүөнүнэн сибээстэһэ сылдьыбыта.
Билигин биһиги урукку ыырбыт устун эрэ букунаһарбытын тохтотон, букатын атын, өйүнэн киирсии үйэтигэр киирэн эрэбит.
“Киһи хапытаалын индексэтэ” (индекс человеческого капитала) диэн өйдөбүл баар. Онно олох таһыма, киһи үөрэнэр кыаҕа-бырааба, билиитэ-көрүүтэ, доруобуйа харыстабылын туруга, уһун үйэлэнии көрдөрүүлэрэ киирэллэр. Билигин бу индекскэ аан дойдуга бастакы миэстэлэргэ Азия омуктара сылдьаллар: Сингапур, Гонконг, Япония, Соҕуруу Кэриэйэ... Ол алҕаска буолбатах: итиннэ туох эрэ туспа сокуон баар. 2020 сыллааҕы туругунан, Арассыыйа ол испииһэккэ 41-с миэстэҕэ сылдьара. Биһиги, сахалар, син биир кэриэйдэр-дьоппуоннар уо.д.а. курдук, Азия төрүт олохтоох омуктара буоларбытын хатылаан санатабын.
Санаттахха, 1990 с. Арассыыйа эрэгийиэннэрин иһигэр эмиэ онно майгынныыр индексэ оҥорбуттарыгар, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ испиииһэккэ ортоку, 44-с миэстэҕэ сылдьар этэ. Быһата, сэбиэскэй былаас түмүктэниитин биһиги оннук сэмэй “хапытааллаах” көрсөн саҥа демократия үйэтигэр киирбиппит. Билигин биһиги ити көрдөрүүбүтүнэн Арассыыйаҕа 15-с миэстэҕэ сылдьабыт. Ол эбэтэр, уларыта тутуу сылларыттан саҕалаан, өрөспүүбүлүкэбит салалтатын үтүөтүнэн, сайдыы сөптөөх суолунан баран иһэбит. Ити – үчүгэй көрдөрүү. Норуоппут өссө да сайдар-үүнэр кыахтааҕын туоһута.
Азия дойдуларын үгүстэрэ иероглиф суруктаахтар. “Сурук цивилизацията” диэн өйдөбүл баар. Сурук систиэмэтин судургутук суруйуу эрэ ньыматын курдук көрөр сыыһа. Ити букатын туспа өй-санаа, сайдыы суола, култуура, менталитет көстүүтэ, толкуйдуур ньыма. Аан дойду сүрүн алпаабыттара: иероглиф, латыынныы, арабтыы, кириллица... Холобур, урут ССРС састаабыгар сылдьыбыт үгүс өрөспүүбүлүкэлэр латыынныы алпаабыкка көспүттэрин билэбит. Ону бэрт судургутук латиница уонна кириллица күөнтэһиитин, хайалара ордугун быһаарыы курдук көрөр сыыһа. Бу – цивилизация таһымынан сайдыы суолун талыы. Билиҥҥи туругунан кимнээх ордук сайдалларый: иероглиф уонна латыынныы суруктаахтар. Арассыыйа билиҥҥи салалтата Азия диэки хайыспыта – иероглиф цивилизациятыгар чугаһыырбыт көстүүтэ. Саха дьоно төһө да дьобуруопалыы иэҕиилээхпит, нууччалыы үөрэхтээхпит иһин, “иероглифка” сыһыаммытын чопчулуохтаахпыт.
Уопсайынан, билигин аан дойду сайдыытын киинэ Атлантикаттан тэйэн Азия-Чуумпу байҕал эрэгийиэнин диэки сыҕарыйар. Төрүт азиаттар буоларбыт быһыытынан, ити биһиэхэ тосхойбут кыаҕы толору туһана сатыахтаахпыт. Кинилэр цивилизацияларыгар сыстан, үөрэхтэрин тиһигин баһылаан...
АТР дойдуларын омуктара, дьиҥинэн, ураты мындыр, уус, тобуллаҕас, киһиттэн таһынан өйдөөх дьон буолбатахтар. Кинилэр билиҥҥи ситиһиилэрэ барыта үлэҕэ эппиэттээх сыһыаны кытта сибээстээх. Олус үлэһиттэр. Ону таһынан – дьаныардаахтар. Онон биһиги, саха дьоно, үлэҕэ сыһыаммытын саҥалыы көрүнүөхтээхпит.
Азия улахан омуктара (кытайдар, кэриэйдэр, дьоппуоннар...), бэйэлэрин төрүт айылҕаларынан, сэрииһит, халабырдьыт дьон буолбатахтар. Кинилэр кими да күүстэринэн кыайан, холуонньалаан, халаан-талаан, былдьаан байбатах дьон. Кинилэр тутуһар бириинсиптэрэ – сымнаҕас күүс. Сыалларын-соруктарын сымнаҕас күүһүнэн ситиһэллэр. Ол – кинилэр этикалара. Биһиги бу үүнэн эрэ саҥа кэрдиис кэмҥэ оннук сайдыы суолун, норуоппут сайдар-үүнэр стратагематын тобулуохтаахпыт.
Эбэн эттэххэ, кытайдарга оннук 36 араас сайдыы стратагемата баар дииллэр.
Чахчы түүрдэрбит дуо?
Биһиги, сахалар, бэйэбитин түүр омугунан ааҕынабыт, Түүр омуктарын эйгэтигэр чугасаһа сатыыбыт. Төрдүбүтүн-ууспутун, аймахтарбытын онно көрдүүбүт. Баҕар сыыһарым буолуо, ол гынан баран, мин саныахпар, биһиги дьиҥнээх түүрдэр буолбатахпыт. Биллэн турар, урааҥхай саха 35 бииһин ууһун иһигэр түүр төрүттээхтэр эмиэ бааллара чахчы эрээри, төрүт өй-санаа, эт-хаан, менталитет өттүнэн биһиги монгуолларга ордук чугас курдукпут. Билиҥҥи түүр омуктара, латыынныы сурук-бичик цивилизациятыгар сыстыбыт дьон буолан, сүрүннээн, арҕаа диэки тардыһаллар. Дьобуруопаҕа ордук чугастар. Иероглиф цивилизациятыттан букатын ыраахтар. Онон, биһигини кытта аймахтыы, төрүт-уус Азия олохтоохторо монгуоллар диэки хайыһан, кинилэри далаһа оҥостон АТР дойдуларын кытта сибээһи олохтуурбут ирдэнэр. Дьиҥинэн баран эттэххэ, дьоппуоннар-кэриэйдэр төрүттэрэ былыр эмиэ Алтаайтан тахсан тарҕаммыт дьон эбээт... Көрдөөбүт киһи кинилэргэ да элбэх уруулуу-ханыылыы өйдөбүллэри булуох этэ. Былыр сэбиэскэй былаас туругурарын саҕана саха интэлигиэнсийэтин “дьоппуон, кытай үспүйүөннэрэ” диэн сордууллар этэ. Ол эмиэ дьиҥ олоҕу кытта туох эрэ кыра сибээстээх буолуон сөп. Маны тэҥэ, саха интэлигиэнсийэтин сорох бэрэстэбиитэллэрэ сэбиэскэй былаастан куотан Япониянан, Кытайынан ыһыллыбыттарын саныаҕыҥ.
Киһи аймах “муора тыыннаах” уонна “континентальнай сайдыы” цивилизациялара диэннэргэ арахсар. Устуоруйабыт бу билиҥҥитин курдук салаллыбатаҕа, муораҕа тахсар “хайаҕастарбыт” сабыллыбатахтара буоллар, биһиги Лаамынан, Хотугу-Муустаах байҕалынан сылдьар муора култууралаах норуот буолуохпутун эмиэ сөп этэ. Саха дьоно өрөбөлүүссүйэ иннигэр Эмиэрикэ кэнтиниэнигэр, Аляскаҕа, Калифорнияҕа кытта тиийтэлииллэрэ. Кытайга, Японияҕа да тиийэн эрдэхтэрэ. Хаһан эрэ Гавайи арыыларыгар сырыттахпына, саха дьоно көмүллэн сытар уҥуохтарын көрдөрбүттэрэ. Мас хараабылы уһанар саха болуотунньуктара онно кытта тиийэн үлэлээбиттэр эбит. Быһата, уу тыыннаах, муора куттаах норуот буолар биир стратагемабыт ити курдук сабыллан хаалбыт. Ол суол эппитигэр-хааммытыгар, мэйиибит ханнык эрэ муннугар саһан сырыттаҕа.
Сахалар бачча киэҥ сири баһылаан олоробут эрээри, кими да атаҕастаан-баттаан, халаан-талаан, өлөрөн-кырган холуонньалаабатах дьоммут. Холобур, Дьобуруопа омуктара аан дойду улахан аҥаарын баттаан-үктээн, кулут оҥостон, кыдыйан баһылаабыттарын курдук. Быһата, сайдыы икки суола – алгыс уонна күүһүнэн өттөйүү – баарыттан, биһиги алгыс суолун, алгыс култууратын тутуһабыт. Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр курдук үчүгэйдик ханна да олорботтор. Биллэн турар, билигин төрүт олохтоох омуктар түөлбэлээн олорор сирдэригэр уустуктар баар буолуохтарын сөп эрээри, ол барыта логистиканы, суол-иис суоҕун, ситим-сибээс мөлтөҕүн кытта ситимнээх социальнай кыһалҕалар. Омугунан сыһыаҥҥа туох да кыттыгастара суох.
Айылҕа санаата
Экософия диэн билим саҥа салаата баар буолла. Ону судургутук “Айылҕа санаата” диэн тылбаастыахха сөп. Билигин – киһи аймах уонна Айылҕа киирсиилэрэ муҥутуурдук тыҥаан турар кэмэ. Бу киирсии тугунан түмүктэнэрэ өйдөнөр: Айылҕа син биир кыайар. Кини киһи аймаҕы хайдах баҕарар дьарыйыан да, дьаһайыан да сөп. Оттон билиҥҥитэ, киһи аймах бэйэтин аһын-таҥаһын, баайын-дуолун хааччынаары Айылҕаны алдьатар, урусхаллыыр. Оттон Айылҕа көмүскэнэ сатыыр. Айылҕа бэйэтэ эмиэ бырааптаах, ол эйиэхэ хайдах табыгастааҕынан сирдэппэт. Кини “бэйэтин быраабын туруорсуутун” түмүгэр глобальнай сылыйыы буола турар, сир-дойду ууга барар, халаан, буурҕа, умайар уот куйаас, баһаар түбүлүүр.
Сахалар – Айылҕа санаатын таба тутуһар, онно дьүөрэлэһэр дьоммут. Ол эбэтэр, “ноосфернай” дэнэр уопсастыбаҕа киирсэбит.
Ити биһиги норуоппут тутуһан кэлбит сайдыыбыт биир сүрүн бириинсибэ, биһиги уратыбыт.
Сайдыы суола
Билиҥҥи аан дойду сайдыытын технологическай укулаатыгар Арассыыйа күүскэ хаалан иһэр. Холобур, Дьобуруопа дойдулара, Кытай технология укулаатын 6-с кэрдииһигэр тиийэн эрэр буоллахтарына, Арассыыйа 4-с укулаакка сылдьар. Биһиги дойдубут билигин сырье атыытын эрэ суотугар олороро кистэл буолбатах.
¥өһэ этиллибиккэ төннөн кэллэххэ, 90-с сылларга өрөспүүбүлүкэбит салалтата киһи хапытаалын сайыннарар, ыччаты үөрэхтиир хайысханы тутуспута саамай сөптөөҕүн олох бэйэтэ көрдөрдө. Өскөтүн сэбиэскэй былаас сылларыгар өрөспүүбүлүкэбитигэр учууталы-бырааһы, бэтэринээри-зоотехнигы эрэ бэлэмнээн таһаарар эбит буоллахпытына, билигин балаһыанньа уларыйда. Ханнык баҕарар салааҕа үлэлиир кыахтаах ыччаттанныбыт, ыырбыт кэҥээтэ. Онон, былыргы төрүттэрбит аан дойду араас муннугар барытыгар тиийэр “глобализатордыы” өйдөрө-санаалара тиллэн кэлэр кыахтанна.
Багдарыын Сүлбэ барахсан, улуу да киһи олорон ааспыт эбит. Кини үлэлэрин көрдөххө, Байкаалтан саҕалаан Хабаровскай, Красноярскай кыраайдарга, Амырга, Магадааҥҥа тиийэ наһаа элбэх сир сахалыы ааттаах эбит. Төрүттэрбит оччо киэҥ сирдэринэн тэлэһийэн сылдьыбыттар, тарҕанан олорбуттар.
Өскөтүн сэбиэскэй кэмҥэ Арассыыйа иһигэр сайдыытын туругунан 44-с миэстэҕэ сылдьар Саха сирэ тугу да кыайар, ханнык да кэскиллээх сайдыы стратегиятын толкуйдуур, айар кыаҕа суох буоллаҕына, билигин бэрт элбэҕи ситиһэр уонна кыайар кыахтанныбыт. ¥өрэх, билии-көрүү, каадыр чааһынан букатын саҥа таһымҥа таҕыстыбыт. Бэл, 90-с сылларга уопсастыбанньыктар: “Саха аһара мындыр, “усидчивай”, дьаныардаах, онон ыччаппытын микро-радио-электроника хайысхатыгар туһаайан, бу эйгэни баһылыаҕыҥ”, – диэн туруорсаллар этэ. Чахчы, ол саҕана аан дойду аана барыта аһаҕас этэ. Микроэлектроника сайдыбыт дойдуларын кытта сибээс элбэҕэ, бэрэсидьиэммит Михаил Николаев Соҕуруу Кэриэйэҕэ кытта баран кэлэрэ. Ол саҕана каадыр чааһынан бэрт уустук балаһыанньалаах да олорон ити суолга дураһыйа сылдьыбыппыт элбэҕи этэр.
Билигин, сааҥсыйаларынан сибээстээн, технология өттүнэн мөлтөх сайдыылаах Арассыыйа улаханнык оҕустарда. Биллэрин курдук, аан дойду микрочиптарын 50-90 %-нын Тайваҥҥа оҥороллор. Сааҥсыйаттан сылтаан ол микрочиптар кэлбэт буоланнар, Арассыыйа салалтата микроэлектроника бырамыысыланнаһыгар күүстээх болҕомтону ууран эрэр. Саха дьоно онно кыттыһарбыт, бу эйгэҕэ киирэрбит хайаан да наада, булгуччулаах даҕаны.
Билигин ньиэп, гаас, алмаас, көмүс бырамыысыланнаһын боппуруоһа улаханнык уустугурда. Хостонор кээмэйдэрэ кыччыы турар. Букатын тохтоон да хаалаллара өртөн буолбатах. Дьэ, оччоҕуна тугу аһаан-таҥнан олоробутуйһ Өрөспүүбүлүкэбитигэр билигин баар бырамыысыланнас базаларыгар микроэлектроника тэрилтэлэрин үөскэтэрбит наада буолла... Урукку сырьевой сайдыы суолугар аны син биир төннүбэппит. “Куһаҕан үчүгэйдээх” диэбиккэ дылы, сир баайын хостуур, айылҕаны куорҕаллыыр, алдьатар бырамыысыланнас тохтуура тулалыыр эйгэбитигэр дьайыыта үчүгэй буолуо. Айылҕаны атаҕастаан айаҕы ииттии – сайдыы суола буолбатах. Маны тэҥэ, Айылҕа атаҕастаммытын хайаан да иэстэһэр сокуоннаах. Ити мөлүйүөнүнэн куб гааһы-ньиэби хостообут “хайаҕастара” тугунан эрэ туолуохтаах. Тугунан туолара буолуо дии саныыгытһ
Түмүктээн эттэххэ, саҥа үйэ – саҥа кыахтары арыйар. Карьертан улахан самосвал массыынанан буору таһыы, сир анныгар шахтаҕа үлэ – саха сайдар суола, кэскилэ буолбатах. Биһиги бэйэбит устуоруйаттан олоҕурбут менталитеппытыгар, ис кыахпытыгар, айылҕаттан бэриллибит дьоҕурбутугар олоҕуран, судаарыстыбаннас ылбыппыт иккис түһүмэҕэр сайдыы саҥа суолларын арыйыахтаахпыт.
Өйүнэн киирсии үйэтигэр үктэннибит!
