Философия билимин дуоктара Виктор Данилович МИХАЙЛОВ – СГУ (ХИФУ) араас кэмнээҕи устудьуоннарын философия курдук уустук биридимиэккэ 40 сыл устата үөрэппит киһи. Бу күннэргэ – кини үбүлүөйдээх дьоро кэмэ. Кини хаһан да учуонайбын диэн өҥ туттубатах, өйдөөҕүмсүйбэтэх, улаатымсыйбатах, сахалыы бэрт сэмэй майгылаах-сигилилээх киһи. Ол эрээри, саҥаран бардаҕына кэпсиирэ-ипсиирэ элбэҕэ, билэрэ-көрөрө киэҥэ киһини сөхтөрөр.
Төрдүлэрим уустар эрээри, миэхэ оннук суох...
– Виктор Данилович, бэйэҥ төрдүгүн-уускун ырытан көрбүтүҥ дуо? Кимнээх эбиттэрий? Үөһээ Бүлүүттэн төрүттээх этиҥ дии?
– Мин 1946 с. Үөһээ Бүлүү Куорамыкытыгар өҥүрүк куйааска күн сирин көрбүппүн. Ол гынан баран, төрөөбүтүм кэннэ алта хонон баран ийэм дойдутугар Хороҕо өрүс уҥуор таһааран сэбиэккэ сүрэхтээбиттэр. Онон докумуоммунан Хороҕо төрөөбүт диэммин. Чаллыр аартыгынан улахан оҥочонон уҥуор быһа астаран миигин Булгунньахтаахха таһаарбытттар. Оччолорго Бүлүү эбэ толору уулаах буолар этэ. Тиийиэхтээх сирбитигэр диэри балтараа көс сири сатыы хааман тиийиллиэхтээх. Захар Тобуков диэн оччолорго эдэрчи киһи миигин тымтайга укпут. Кини кыра уолун Павел Захарович Тобуковы кытары кэлин бииргэ үлэлээбиппит, кэллиэгэм. Миигиттэн 9 сыл аҕа, билигин 84 сааһыгар сылдьар, эмиэ философ. Ол кини аҕата миигин тымтайга сүгэн аҕалан баран, сөҥ куолаһынан: “Дьэ бу, оройуонтан тойон хаан боломуочунай киһини аҕаллым”, – диэбитэ үһү. “Сылгы этин суоһугар буһара сыһан аҕалбыппыт”, – диэн кэлин ийэм кэпсиирэ.
– Ээ, оччотугар ийэҕинэн Хоро буоллаҕыҥ?
– Хоро (нэһилиэгин киинэ Булгунньахтаах) – төрүт өбүгэлэрим сирдэрэ. Эбэм Кураанах алаас диэн сиргэ төрөөн, улаатан, эһэбитигэр кэргэн тахсар. Павла, Маарыйа, Кэтириинэ диэн үс кыыстаммыт. Улаханнара – мин ийэм. Хос эһэм Лоһойох Баһылай бииргэ төрөөбүттэрэ бары уус дьон: Субуйаа Эҥиэнтэй уус, Көдьөй Сэмэн уус, Быһырыа Дьарааһын уус. Субуйаа уонна Көдьөй – тимир уустара.
Ийэм аҕатынан төрүттэрэ – Давыдовтар, Торуой Үөдүгэй дьоно.
Аҕам Данил Николаевич Михайлов – төрдө Дүллүкү. Хаан уруу төрөппүттэрэ Федоровтар диэннэр. Аҕата – Салҕа Уйбаан. Хаан эһэм дьадаҥы киһи буолан, уолун оҕо турбат ыалыгар Ильиннэргэ ииттэрэ биэрэн кэбиһэр. Аҕам Ильин Данил Николаевич буолуохтаах этэ. Ииппит аҕата Дүллүкү сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ. 1954 с. бөдөҥсүйүү саҕана, ол дуоһунаһыгар үлэлии олорон бараахтыыр. Аҕабын иитэ ылбыттарын кэннэ икки кыыс төрүүр, онон иитиллибитинэн икки балыстаах. Улахан балта Ньурбаҕа олохсуйар. Оччугуй балта Далырга эдэригэр өлөр.
Манна даҕатан эттэххэ, былыргылар оҕо турбат, эбэтэр сулумах хаалар оҕолордоох ыалы “кэхтэн эрэр аҕа ууһа” дииллэр эбит. Ол иһин, кыыстарын эргэ биэрэллэригэр эбэтэр уоллара ойохтоноругар аан бастаан төрдүн-ууһун ыйыталаһаллар, ырыталлар. Итинник кэхтэн эрэр аҕа ууһун сыдьаана буоллаҕына, тохтотоллор эбит.
Киинэ курдук харахпар көрөр этим
– Хороҕо улааппытыҥ дуу, Үөһээ Бүлүүгэ дуу?
– Оскуолаҕа 1953 с., Сталин өлбүт сылыгар, ньулубуой кылааска киирбитим. Эһиилигэр, бөдөҥсүтүүнэн сибээстээн, ССКП КК уурааҕа тахсар. Куораттарга, оройуон кииннэригэр үлэлии сылдьыбыт исписэлиистэр бары тыаҕа үлэлии тахсаллар. Мин дьонум Дүллүкүгэ көһөрөллөр. Аҕам – холкуоска баартыйа тэрилтэтин сэкирэтээрэ, ийэм – оскуолаҕа учуутал. Биһиги аҕабытын кытары эмиэ Дүллүкүгэ көһөн тахсабыт. Оччолорго балтараа сыл аҕа эдьиийдээх этим. Эхиноккок ыарыынан ыалдьара, быар цирроһа буолбута. Төрөппүттэрим “кыыспыт ыалдьар, тыаҕа олорор кыахпыт суох” диэн этэ сатаабыттар да, ону баартыйа билиммэт буоллаҕа. Ол сыл кыһыныгар Райком II сэкирэтээрэ Гаврил Чиряев оруобуна биһиэхэ кэлэн хоно сыттаҕына, ол ыалдьар эдьийим хаана тоҕо баран, түүнү быһа мучумааннаммыттар, утуйбатахтар. “Ыарыһах оҕолоохтор эбит” диэн илэ хараҕынан көрөн, төттөрү оройуон киинигэр көһөртөөбүт. Инньэ гынан, Үөһээ Бүлүүгэ бэйэтигэр олорбуппут, мин онно орто оскуолаҕа үөрэммитим.
– Үөрэххэр оччоттон да туйгун буолуоҥ? Оҕо эрэ бары өйдөөн хаалбыт учууталлардаах буолааччылар ээ.
– Мин көһө сылдьан алын сүһүөххэ үс учууталга үөрэммитим. Нуучча тылыгар соҕурууттан ананан кэлбит эдэркээн нуучча кыргыттара үөрэппиттэрэ. Смолякова Тамара бастаан сахалыы билбэт, бэйэтин тылынан быһаара сатыыр, аны биһиги нууччалыы билбэппит. Ол курдук, хартыынкалаах тылдьыт оҥостон эҥин үөрэппитэ. Кэлин саха киһитигэр кэргэн тахсыбыта. Валентина Токарева диэн эмиэ нуучча учуутала нуучча тылыгар үөрэппитэ. Уруогуттан аҕыйах мүнүүтэ ордорунан, мэлдьи “Молодая гвардияны” ааҕан иһитиннэрэр этэ. Биһиги ону истээри, уруокпутугар кыһаллар, дьиэтээҕи сорудахпытын толорон кэлэр этибит. Бирээмэ, сэрийээл көрөр курдук истэрбит. Мин киинэ курдук харахпар барытын оҥорон көрөр этим. Истии, кэпсээһин маастарыстыбата диэн оннук! Пионер баһаатайбыт эмиэ кинигэ ааҕар этэ. Онно аудирование диэни киллэрбит эбиттэр. Онтон оҕо нууччалыы истэ, өйдүү, онтон саҥара үөрэнэр. Инньэ гынан, үөрэхпэр үчүгэйдик үөрэммитим. Быыһык кэм оҕото буолан, оскуоланы 12 сыл үөрэнэн бүтэрбитим.
– Ол аата?
– 1956 с. лоп курдук биһиги кэннибититтэн ньулубуой кылааһы суох оҥорбуттара. Аны, 1964 с. эспэримиэн киллэрэннэр, 10 кылааһынан бүтүөхтээх оҕолорго 11-с кылааһы эбэннэр, ол эһиилигэр биирдэ оскуолабытын бүтэрбиппит. Онон оскуоланы 1965 с. бүтэрэрбэр – 19 саастаах ыччаппын. Оскуолаҕа сылдьан хомсомуол актыбыыһа этим. “Оскуола биир бастыҥ үөрэнээччитигэр” диэн аармыйаҕа биир сыллаах “отсрочка” биэрдилэр. Инньэ гынан, Москубанан эргийэн, Бакуга “үөрэххэ туттарса” диэн бардым.
“Атыттартан итэҕэһэ суоххут!”
– Тыый, барбыт сириҥ, эчи, ырааппытын.
– Оччолорго 1960-61 сылларга Михаил Андреевич Алексеев кэлэн физика учууталынан үлэлии сылдьар кэмэ. Физмат диэн өссө тэриллэ илигэ. Ол да буоллар, биһигини, оччотооҕу оскуола оҕолорун: “Атын омук оҕолоруттан эһиги туох да итэҕэһэ суоххут, киһи билэрин билиэхтээххит, эһиги кинилэрдээҕэр билиигитинэн-көрүүгүтүнэн өссө ордук буолуохтааххыт. Атын омук оҕолоругар баһыйтарбатаххытына эрэ эһигини сэниэхтэрэ суоҕа, атас-доҕор оҥостуохтара”, – диэн учууталларбыт санаабытын өрө көтөҕөллөрө. Ол иһин, ыллыбыт даҕаны, Сэбиэскэй Сойуус хайа баҕарар туочукатыгар тиийэн хаалар буоллахпыт.
Тиийбитим, доҕоор, сайын 34 кыраадыс итии. Аны сииктээх курдук итии, Каспий муоратын кытыла буоллаҕа. Арай, докумуоммун илдьэ үөрэниэхтээх кыһабар тиийбитим, “нуучча тылыгар набор суох” диэн биллэрии ыйанан турар. Мин хайыахпыный, бачча ыраах кэлбит киһи, санаам дэлби түстэ. Аны, итиитэ бөҕө. Көстүүнэй таһыгар кэлэн умса түһэн олордохпуна, харабыл оҕонньор кимниин эрэ кэпсэтэн баран, сарсыардааҥҥа диэри биир хоско утуттулар. Сарсыарда пуорка киирэн Ленинградка көтөн хааллым. Оччотооҕу Сойуус дьоно аламаҕайдара, элэккэйдэрэ бөҕө. Уулуссаҕа кимтэн эмэ ыйыталастахха, элбэх баҕайы буолан быһааран, ыйан-кэрдэн биэрэллэр. “Восточнай факультекка туттарабын” диэн ыйдаран тиийдим. Сирияттан сылдьар сырдык соҕус хааннаах уол баара. Тугун эмэ ымсыырдаххына тута бэлэхтээн иһэр. Ону сорохтор аһара наһаалаан, онтун-мантын барытын “бэлэхтэтэллэрэ”. Кинилэр үгэстэрэ оннук эбит. Сорох үтүө санаалаахтар төттөрү биэрээччилэр. Ол уолбут Сэбиэскэй Сойууска хаалаары сүүрүү-көтүү бөҕө буолаахтаабыта да – хаалларбатахтара. Мин эксээмэҥҥэ тиийдим, аангылыйа тылын туттарыы эбит. Пахай, аангылыйалыы биир да тылы билбэппин. Хата, эксээмэн тутааччы учуонайдар миигин туох да диэн сирэй-харах анньыбатылар, үөхпэтилэр. “Быйыл аангылыйа тылын үчүгэйдик үөрэтэн баран эһиил кэлээр”, – диэн быһааран биэрдилэр. Мин үөрэ-көтө дойдубар көтөн хааллым.
– Чахчы кыһыылаах эбит. Бакуга табыллыбатаҕыҥ кэннэ, аны, аангылыйа тыла. Ол кэлэн тугу гынныҥ?
– Ол кэлэн оскуолабар бииргэ үөрэммит уолбун кытта мас тиэйбиппит. Кини тырахтарыстыыр, мин куруусчуттуубун. Учууталларбытыгар кыһыны быһа мас тиэйэн бөҕө. Албыннаабат буолан, маһы сааһылаан өрөһөлүү тиэйэн аҕалабыт. Учууталларбыт хойукка диэри махтаналлара. Ол саас аармыйаҕа барбытым. “Оо, дьэ ханна эрэ барабыт...” – диэн таайа сатыы сырыттыбыт. Оччолорго Германияҕа, Чехияҕа эҥин ыыталыыллар этэ. Биһиэнэ биһиэнин курдук, “Тиксиигэ бараҕыт!” – диэн буолла. “Туох куһаҕаны оҥорбут буоламмыт стройбатка ыытан эрдэхтэрэй”, – диэн толкуй бөҕөҕө түстүбүт. Тиийбиппит, “Часть связи особого назначения” диэн олох даҕаны сэкириэтинэй чаас эбит. Бастаан үөрэннибит. Икки сөмөлүөт көтө сылдьар, олор аангылыйалыы тугу кэпсэтэллэрин истэн сурунуохтаахпыт. Дьэ, инньэ гынан били аангылыйам тылын үөрэттим. Үһүс сылбыт саҕаламмытын кэннэ, Оборуона министиэристибэтэ Сэбиэскэй Аармыйаны икки сыллаахха көһөрөн кэбистэ. Мин үчүгэй көрдөрүүлээх буолан, хата, кыһын диэмбэллэнним. Замполитым “байыаннай училищеҕа баран туттарыс” диэн хаайда. “Үөрэххэ киирэр буоллаххына, хайаан даҕаны, баартыйаҕа киир, оччоҕо түргэнник ылыахтара” диэн сүбэлээтэ. Мин бастаан батынным эрээри, ССКП чилиэнигэр хандьыдаат буоллум. Аны: “Хаартыскаҕа түһэргэр аармыйаҥ пуорматынан түс, оччоҕо аармыйаҕа сылдьыбыт эбит диэн түргэнник ылыахтара уонна наһаа сордуохтара суоҕа”, – диэн сүбэлээтэ. Кини сүбэлээбитин курдук гынным. Бу сырыыга омук тыла суох үөрэххэ туттарсыахтаахпын. Устуоруйа, психология, этнография, философия, юриспруденция диэннэртэн талыахтаахпын. Мин философияны талан туттарсарга сананан тиийдим.
– Байыаннай чаас киһитэ диэтэххэ, олус туһалаах сүбэлэри биэрбит эбит ээ. Эмиэ Ленинградкар туттарса тиийдиҥ?
– Онно. 23 саастаахпын, оскуола кэнниттэн кэлээччилэр, миигиттэн алта сыл балыстар. Миигин “барыларыттан аҕа, дуоспуруннаах” диэннэр ыстаарыста гыннылар. Тута тутуу этэрээтинэн Красногорскай оройуонугар хоруу хаһааччылары солбуйа бардыбыт. Ас сатаан астыыр буолан, ас астааччы буоллум. Уолаттар үлэлииллэр, мин тушенканан, арыт этинэн плов, торуой, миин арааһын астыыбын. Биирдэ нуучча уола: “Азиаттар киитэрэй буоланнар, хара үлэҕэ сылдьыбаттар, ас астаабыта буолаллар”, – диэбитин табаарыһым этэн биэрдэ. Мин оччолооҕу истэн баран, сөбүлээбэтим. “Бэйэҕит ас астыаххытын баҕарбаккаҕыт миигин талбыккыт уонна кэннибиттэн саҥара сылдьаҕыт. Оччоҕо бэйэҕит астааҥ, мин үлэлиэм. Хара үлэни үлэлии үөрүйэхпин, олох куттаммаппын”, – диэтим. Уолаттар ол саҥарбыт уолу кэһэтэ сыстылар.
Афганецка тахсан эрэр диэн аймаммыттар...
– Кэргэҥҥин Тамара Михайловнаны кытта Ленинградка үөрэнэ сылдьан билистэххит?
– Иккиэн биир факультекка эрээри, атын-атын салааҕа үөрэммиппит. Кини эмиэ мин курдук группатыгар ыстаарыста этэ. Онон ыстаарысталар факультет, университет мунньахтарыгар барытыгар сылдьабыт. Ол сылдьан бодоруһан барбыппыт. Бастаан көннөрү дьыалабыайдык кэпсэтэрбит. Эппиккэ дылы, “комсомолка, спортсменка, красавица” этэ. Успуордунан дьарыктанара, дойдутугар хомсомуол сэкирэтээринэн үлэлээбит, олус актыыбынай киһи этэ.
1971 с. Алтаайга тутуу этэрээтинэн бардыбыт. Тамара онно хамыһаар, биир уол хамандыыр. Тутуохтаах эбийиэкпит табыллыбата, онон Тамара кэпсэтиитинэн Хайалаах Алтаайга барар буоллубут. Онно “мараалларга (таба) күрүө тутаҕыт” диэн буолла. Онтубут үрдүгэ – 2,5 миэтэрэ. Таба ойон тахсыбат, аны “муоһун кыбыппатын” диэн күрүөбүт сиэрдийэтин арыта аҕыйахтыы сантымыатыр. Инньэ гынан, мас бөҕө тастыбыт, туттубут. Ол сырыттахпытына, миэхэ биир атын кыыс иҥээҥниир. Биирдэ Тамара ол кыыһы тутан ылан: “Ити уолга сыстаҥнаан көр эрэ, миигиннээх буолуоҥ!” – диэбит этэ. Ол кыыс, оннук, сыстыбатаҕа.
– Ол кэмҥэ эһиги ыкса билсэ илик буоллаххыт? Ол аата, эрдэттэн эйиэхэ хараҕын хатыы сырыттаҕа...
– Суох буоллаҕа. Ол эрээри, онтон ыла киинэҕэ, тыйаатырга бииргэ сылдьар буолбуппут. Бодоруһан баран, устунан, доҕордоспуппут. Тыйаатырга ыйдааҕы абонемент ылан кэбиһэбит, ол наһаа бэрээдэктиир эбит этэ. Барыаххын баҕарбатаҕыҥ да иһин, харчы төлөөбүт буолан, бараргар күһэллэҕин. Үһүс сылбытыгар дьэ ыксаласпыппыт. Ол иннигэр сыллаһар, куустуһар да диэни билбэт дьон буоллахпыт. Үөрэнэ сылдьар кэммитигэр иккиэн лифтердаабыппыт, мин өссө дворниктаабытым. Син кыра харчылаах дьон кафелары кэрийэн аһыыр этибит.
1973 с. сыбаайбалаабыппыт. Ол саҕана сыбаайбалыыр былаачыйа 46 размерга эрэ диэри атыыланар этэ, инньэ гынан, Тамарам былаачыйаҕа батаары анаан-минээн ырбыта.
– Тамара дьоно кыыстара “азиатка” тахсан эрэрин хайдах ылыммыттарай?
– Өссө холбоһо иликпитинэ, кимнээх эрэ Тамара ийэтигэр: “Кыыһыҥ ханнык эрэ омугу кытары булсубут...” , – диэн тиэрдэн биэрбиттэр. “Афганеһы сырсан баран эрэр...” эҥин диэбиттэр этэ. Эмээхсин оччолооҕу истэн баран Ленинградка биирдэ баар буола түстэ. Кинилэр Горно-Алтайскайга олороллоро. Миигин көрөн баран, дьэ, уоскуйан өрө тыынна, сирэйэ сымнаата. Кинилэр алтаайдары, казахтары көрө үөрэммит дьон буоллахтара, ол иһин биһиги курдук сирэйдээхтэри соччо атыҥыраабаттар эбит. “Афганец киһитин сырсан баран эрэр” диэн куттаммыт.
– Афганецка туоххунан даҕаны майгыннаабат курдуккун... Дьиибэтик эбэн-сабан тиэрдэллэр эбит... Үөрэххитин бүтэрэн баран тута манна көһөн кэлбиккит дуо?
– Үөрэхпитин бүтэрэн баран, аны иккиэн тутуспутунан аспирантураҕа туттарсан киирдибит. “Миэстэ МГУга уонна Ленинградка Герцен аатынан институкка эрэ баар” диэн буолла. Хантан Москубаҕа көһөн иһиэхпитий, ол иһин Герцен аатынан пединститутка киирдибит. Мин – философия кафедратыгар, Тамара “Научнай коммунизм” кафедратыгар киирдибит. Кафедраларбыт сэбиэдиссэйдэрэ диссертациябытын суруйарбытыгар салайааччы буоллулар. Аны ол үөрэнэ сылдьан, Тамарам хат буолан хаалла, аны “игирэлэр” диэн буолла. Учууталбыт маннык диэн наһаа үчүгэйдик сүбэлиирэ: “Дьэ, Тамара, мантан инньэ мэлдьи үөрэ-көтө сылдьаҕын, классическай муусуканы истэҕин, бэйэ бэйэҕитин кытары өрүү имэрийсэ, сыллаһа, таптаһа эрэ сылдьаҕыт, оччоҕо доруобай, кырасыабай, үчүгэй майгылаах оҕолор төрүүллэр”.
Кыргыттарбыт этэҥҥэ төрөөбүттэрэ, “двойняшкалар”, бэйэ бэйэлэригэр майгыннаабаттар, 15 мүнүүтэ арыттаах төрөөбүттэрэ. Ол гынан баран, дьиибэтэ диэн, бастакы кыыс – түүн 12 чаас саҕана, иккиһэ 12 чаас кэннэ төрөөбүтэ. Инньэ гынан, иккиэн араас күҥҥэ төрөөбүт курдуктар. Ленинградка “Дворец малютки” суруйтарбыппыт, чахчы Ленинградка төрөөтүлэр диэн туоһу мэтээл, дастабырыанньа биэрбиттэрэ.
Сайын бэс ыйыгар Саха сиригэр көтөн кэллибит. Сайылаан баран оҕолорбутун мин дьоммор хааллардыбыт. Ийэлээх аҕам сиэннэрин көрөөрү иккиэн үлэлэриттэн уурайдылар. Биһиги күһүн аспирантурабытыгар төттөрү үөрэнэ бардыбыт. Үөрэхпит быыһыгар үлэлиир буоламмыт, хас каникул аайы кэлэ турабыт. Төттөрү барар билиэппитин дьоммут уйунааччылар. Бүтэрэн баран манна миэстэ суоҕун иһин, Горно-Алтайскайга үлэлии барбыппыт. Онно түөрт сыл үлэлээбиппит.
– Оҕолоргутун бэйэҕитигэр ыллаххыт буолуо?
– Мин дьонум эмиэ Горно-Алтайскайга көсүһэн тиийэн, биһиэхэ оҕо көрсөн олорбуттара. Онтон аҕам сыыйа дойдутун ахтан муунтуйар, саҥарбат-иҥэрбэт буолан хаалбыта. “Маннааҕы хайалаах айылҕа, климат баттыыр...” диирэ. Кырдьык, хайа хапчаанын быыһыгар турар куорат буолан, тула бүтүннүү күөх хайа. Киэҥ-куоҥ сыһыылардаах сиргэ үөскээбит киһини хайа баттыыр эбит этэ. Аҕам оннук “бууннаан”, “Саха сиригэр көһүөххэ” диэн буолла. Маннааҕы уиниверситеттары кытары суруйсан, биир миэстэ тахсыбытыгар, мин 1981 с. кэлэн хааллым. Онтон үрдүгэр үлэлии сылдьан, ыстаарсай преподаватель миэстэтэ тахсыбытыгар дьиэ кэргэммин баран көһөрөн аҕаллым. Оо, дьэ, ол көһүү эмиэ бэйэтэ туһунан мучумаан, миэбэлбитин суулаан-хаалаан, кэнтиэйинэргэ уган уунан ыытабыт. Кыбартыыра биэриэх буолбуттара эрээри, кэтэһиилээх, уочараттаах.
Биирдэ Октябрьскай уулуссанан баран иһэн, үс дьиэ тутулла турарын көрөн: “Тыый, арай сымыйа буолан баран бу дьиэлэргэ биэрэн кэбиһэллэрэ буоллар”, – диэн ыраланан аастыбыт. Ханна биэриэхтэрэ биллибэт буоллаҕа. “Чэ, бээ...” диэн буолла. Онтубут, кырдьык, оруобуна ол көрбүт дьиэбитигэр түөрт хостоох кыбартыыра биэрбиттэрэ. Кафедра партбюротун сэкирэтээрэ Еремей Попов, СГУ ректора Ариан Кузьмин сүүрэннэр-көтөннөр, көмөлөһөннөр үлэ булан, кыбартыыра бэрдэрэн улаханнык өйөөбүттэрэ. Кинилэргэ махталым улахан. Хомойуох иһин, кинилэр иккиэн билигин суохтар. Онон Саха сиригэр төннөн кэлбитим 40 сыл буолла.
– Тамараҕыныын иккиэн үөрэххитин бүтэриэххититтэн устудьуоннары үөрэтиигэ олоххутун анаатаххыт. Тамараҥ эмиэ дуоктарын көмүскээтэҕэ буолуо?
– Үрдүк үөрэх кыһатыгар үлэлээбитим эһиил (2022 сылга) оруобуна 45 сылын туолар эбит. Араас факультет оҕолоругар философия биридимиэтин үөрэтэн кэллэҕим дии. Үөрэппит оҕолорум элбэхтэр, биллэр да дьон, ол иһигэр салайааччылар да бааллар. Урут атын сиргэ баран дуоктар истиэпэнин туттараллар этэ. Тамарабын кытары иккиэн дуоктарбытын көмүскүүргэ түһүнэн кэбиспиппит. Мин өссө бытааммыттан дуу, бэйэбин сэнэнэрбиттэн дуу, илиим-атаҕым тахсыа суоҕа да эбитэ буолуо да... Тамарам олох кытаанах дьиссипилиинэлээх, бэрээдэктээх буолан, иккиэн научнай үлэбитин суруйбуппут... Кини итинник ылсан туран күннэтэ үлэлэппэтэҕэ, суруйтарбатаҕа буоллар, өссө дуоктар буолуом да биллибэт этэ. Суруйааччы Юрий Олеша “ни дня без строчки” дииригэр дылы этэ. “Отонноотоххо оҥоойук туолар” дииллэринии, иккиэн дуоктар истиэпэнин көмүскээбиппит. Мин –1996 с., кини – 1999 с.
– Дуоктар буолан олорон, учуонай дьиҥ суолтатыҥ этиэҥ буолаарай. Эн бэйэҕин хайдах учуонайбын дэнэҕин?
– Учуонайы үс көрүҥҥэ араарыахха сөп: саҥаны айааччы, саҥа идиэйэни кэҥэтээччи уонна ол идиэйэни киэҥ араҥаҕа тиэрдээччи, быһаарааччы. Мин мантан иккис, үһүс көрүҥҥэ чугаспын. Билигин “үһүскэ” диэххэ сөп. Бастакы көрүҥҥэ тарбахха баттанар учуонайдар киирэллэр. Оттон урут Саха сирин учуонайдара иккиһи-үсүһү “ааһан иһэн” толорор эбит буоллахтарына, аныгы учуонайдар үсүһү букатын кыайбаттар. Идиэйэни, билиини киэҥ араҥаҕа сатаан тиэрдээччи кэмчитийэн турар кэмэ.
Тамарабар билигин да бэриниилээхпин
– Виктор Данилович, Тамараҥ бу олохтон туораабыта ыраатта. Аһаҕастык хайдах баарынан ыйытабын, ама, баччааҥҥа диэри киниэхэ тэҥнээҕи олоххор көрсүбэтиҥ дуо?
– Тамарам барбыта сүүрбэ сыл буолла. Эмискэ сууллаат, тымыра “тромбозтанан”, “Суһал көмө” да кэлэ илигинэ тута бараахтаабыта. Кэнники атаҕын сүһүөҕэ ыйааһынын уйбат буолбут этэ. Быраастар: “Ыйааһыҥҥын түһэр”, – диэн этэ сатыыллара да, кыайаахтаабатаҕа.
Мин уруккуттан даҕаны биир эрэ дьахтары билбит буолан эбитэ дуу, ойоҕумсаҕа суох буолан эбитэ дуу, атын дьахталларга санамматаҕым даҕаны. Кыыһынан-уолунан сылдьан холбостохпут дии. Киниттэн атыны билбэтэҕим. Сорох дьон ойохторо өлөөтүн кытта, сылын да туола илигинэ, атыны була охсоллор. Ол, бука, кинилэр эр киһи быһыытынан дьиэҕэ-уокка дьахтара суох сатамматтарын, “сырыылаахтарын” кытта сибээстээҕэ эбитэ дуу... Миигин ийэм оҕо эрдэхпиттэн аһы да астыырга, таҥаһы да сууйарга үөрэппитэ, онон дьиэҕэ-уокка бэйэбин аһара бэркэ көрүнэн-бэринэн олорор киһибин. Дьахтар илиитигэр наадыйбаппын.
Соҕотох хаалбытым кэннэ, аҕам: “Биир эмэ төрүүр саастаах саха дьахтарын кытары холбоһон оҕолонуоҥ этэ”, – диэбитин, ийэм төрүт сөбүлээбэтэҕэ. “Наадата суох, оҕобун дьахталлар атаҕастыахтара”, – диэхтиир этэ. Кистэл буолбатах, сыыттыы сатааччылар элбэхтэр этэ. Биир даҕаны дьахтары испэр киллэрбэтэҕим. Аны туран, оҕо эрдэхпиттэн чэнчис буолан, дьиэбин бэйэм сууйабын-сотобун, атын киһи киирэн тугу эрэ булкуһарын, хомуйарын төрүт сөбүлүө суох курдукпун. Ииспэрэй, бириинчик соҕус майгылаахпын ээ.
– Билигин, сааһыран баран, киэһэ аргыый наллаан атах тэпсэн олорон кэпсэтэ-кэпсэтэ чэй иһэр дьүөгэлэниэҥ этэ буоллаҕа...
– Үлэбэр сүүс устудьуоҥҥа лиэксийэ ааҕан, айахпын да сатаан аппат буола сылайан баран, кимниин да кэпсэтэ сатыахпын өйүм хоппот. Аны туран, киһи сааһыран истэҕин аайы урут бииргэ олорбут ойоххун саныырыҥ, кини үчүгэйин ахтарыҥ элбиир эбит. Кини миигин бэйэтинэн көрөн талан ылбыта да астык, аны “кини миигин быраҕыа суоҕа” диэн бүк итэҕэйэн, эрэнэн, бачча ыраах кэлистэҕэ. Кини миигин ойоҕоспун кэйиэлээн дуоктар оҥордоҕо.
– Эдэргэр да, бэл, билигин даҕаны, дьахтар аймах ымсыыра көрөр киһитэҕин. Күнүүлүүр этэ дуу?
– Күнүүлүө эбитэ буолуо да, мин онно дьиэк биэрбэт этим. Сымыйа хобу-сиби кэпсээччилэр аһара бааллара. “Дьэ, Бииктэр Данилович ол дьахтары кытары эйэргэһэ турар этэ, бу дьахтары кытары ханна эрэ барда...” – диэбит курдук. Кини мин сырыыта, ойоҕумсаҕа суохпун аһара бэркэ билэр этэ. Ол гынан баран, хобу-сиби тарҕатааччылар кинини итинэн киирэн элбэхтик эрэйдииллэр быһыылаах этэ.
– Кэпсиириҥ тухары, хайдах эрэ, “Тамарабын таптаабытым... кинини таптаан...” эҥин диэн тылы истибэтим ээ...
– Урукку сэбиэскэйдии иитиилээх дьоҥҥо, баҕар, уҥа-таала таптааһын, омун-төлөн, имэҥ диэн суоҕа буолуо. Ол гынан баран, мин киһи киһиэхэ ытыктабыллаах сыһыанын өрө тутабын. Олорон истэҕиҥ аайы онтуҥ хардарыта үөрэнсэн хаалыыга, кинитэ суох сатаммат, табыллыбат буолууга кубулуйар эбит.
Саатар сахалыы
өйдүүллэрин ситиһиэххэ наада...
– Тамараҥ сахалыы саҥара үөрэммитэ дуо?
– Дьэ, суох. Кыайан саҥардыбатаҕым. Онно кини кэлин миигин буруйдуур буолбута. Дьиэбит иһигэр мэлдьи нууччалыы кэпсэтэр буолан, кинини сахалыы үөрэтэ да сатаабатаҕым. Доҕорбут Дьаргыстай (тюрколог Юрий Васильев) үөрэтэ сатаабыта да, кыаллыбатаҕа. Ол гынан баран, тугу кэпсэтэрбитин өйдүүр этэ. Ону, дьон “Тамара сахалыы билэр” дии саныыллара. Сахалыы кэпсэттэхтэринэ, “тылбаастааҥ” диэбэт этэ, өйдүүр курдук туттара.
– Оттон кыргыттарыҥ?
– Суох буоллаҕа... Биһиги аспирантураҕа үөрэнэ сырыттахпытына, ийэм Үөһээ Бүлүүгэ кыргыттарбын көрө сылдьан: “Кыргыттары ханнык тылынан саҥардабын?” – диэн эрийэн ыйытар. Ону мин: “Бука, ийэлэрин тылынан буолуо...” – диэн ылбат-биэрбэт икки ардынан хоруйдуубун. Ийэм бэйэтэ даҕаны оччотооҕу сиэр-майгы сиэртибэтэ буолан, “ийэлэрэ кыргыттарын кытары өйдөһүө суоҕа” дии санаан, нууччалыы саҥардыталыыр. Итиннэ дьэ иккиэн сыыстарбыппыт. Өскөтүн кыргыттарым сахалыы саҥара үөрэммиттэрэ буоллар, миигин кытары сахалыы, ийэлэрин кытары нууччалыы кэпсэтэ сылдьыа этилэр буоллаҕа. Сиэннэрим сахалыы эмиэ билбэттэр. Билигин онтон хомойо саныыбын. Манна олорор кыыһым Нам уолугар кэргэн тахсыбыта эрээри, хомойуох иһин, оҕолорун эмиэ сахалыы саҥардыбатылар. Күтүөтүм ийэтэ саха тылын учуутала ээ. Түгэни куоттардыҥ, мүччү туттуҥ да, бүтэ турар...
– Дьиэҕэ-уокка сахалыы кэпсэтэ сырыттахха, ханнык баҕарар киһи, оҕо саҥарыан сөп этэ буоллаҕа. Эһиэхэ тоҕо кыаллыбатаҕай?
– Дьиҥэ, мин маннык диэн түөрүйэлээхпин. “Киһини, ордук омук дьонун, сахалыы саҥарда сатаан тэйитимиэххэ” диэн. Хара бастакыттан, бэринэн кэбиспэккэ, “аудирование” диэн ньыманы киллэриэх баара. Ол аата, сахалыы саҥаны истэн өйдүү үөрэниини. Киһи истэ сылдьан сахалыы саҥаҕа, доҕооҥҥо үөрэнэр, тугу кэпсэтэллэрин улам өйдүүр буолар. Оччоҕо сахалыы саҥаны атыҥыраабат, сахалыы саҥаҕа нууччалыы хоруйдуур кыахтанар... Саха тылын туттуу эйгэтэ кэҥээтэҕэ ол дии...
Аныгы куорат ыччатын, “маргынааллар” эҥин диэн киэр анньыбакка, истэргэ, өйдүүргэ үөрэтиэххэ наада. Хайаан даҕаны саҥарда сатаабакка. Биһиги буоллаҕына, дьэ хайаан даҕаны саҥалыы саҥарда сатыыбыт, ону ылыммат буоллаҕына киэр анньабыт. Оннук буолуо суохтаах. Оҕо сахалыы тылы истэ сырыттаҕына, “сахабын” диэн санаата бөҕөргөөтөҕүнэ бэйэтэ баҕа өттүнэн саҥарар буолуо дии. Атын омуктары, нууччалары эмиэ оннук гынан бэйэбитигэр сыһыарыахтаахпыт.
– Виктор Данилович, киһи эрэ бары олоҕун аһыллан кэпсээбэт. Биһиэхэ итэҕэйэн, эрэнэн кэпсээбиккэр – махтал.
Сэһэргэстэ
Туйаара СИККИЭР.
