Биллэр судаарыстыбаннай-бэлитиичэскэй диэйэтэл, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ Бочуоттаах олохтооҕо, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин уонна Ил Түмэнин үстүү ыҥырыылаах дьокутаата Климент Егорович Иванов 85 сааһын көрсө дьон өйүгэр-санаатыгар хаалбыт оччотооҕу кэм чаҕылхай түгэннэрин кэпсииригэр көрдөстүбүт.
– Климент Егорович, өрөспүүбүлүкэ парламентаризмын уруулугар турбут уопуттаах дьокутаат быһыытынан олоҕуҥ дьоһун кэрдиис кэмиттэн ааспыт кэм чаҕылхай түгэннэригэр эргиллэн көрдөххө, хайдах этэй?
– Өрдөөҕүтэ үлэлээн ааспыт кырдьаҕастан ааспыт чаҕылхай түгэннэри хайдах буолбутунан кэпсиэ диэн боппуруостары биэрбиккэр махтал. Билигин, хомойуох иһин, буолбуту токурутан, суолтатын намтатан кэпсээһин элбээтэ. Уопсастыба инники сайдарыгар көлүөнэлэр ситимнэһиилэрэ хайаан даҕаны наада. Ону баара, сорохтор 90-с сыллартан аныгылыы сайдыы суолун тутуспут устуоруйабытын ситэ сыаналаабаттар, токурутан бэйэлэрин сыыһа өйдөбүллэрин соҥнууллар. Эдэр көлүөнэ ыччат дойдутун устуоруйата ханнык кэрдиис кэмнэри хайдах ааспытын дьиҥ баарынан билиэхтээх, оччотугар эрэ инники сайдыытын ырытан сыаналыыр кыахтанар.
Итинник быһыы салҕанан бардаҕына, норуот сайдыытыгар улахан охсуулаах буолуоҕа. Улуу устуорук Ключевскай: «Норуот устуоруйата – бу кини баайа. Уруккутун билбэт, сайдан кэлбит ытык суолун убаастаабат омук инники сайдар суолун билэр кыаҕа суох, мунар-тэнэр», – диэн эппиттээх. Онтон салгыы эбэн эппитэ: «Сорох бэлиитиктэр, устуоруктар кирдээх тарбахтарынан норуот устуоруйатын булкуйаллар, сытыталлар», – диэн кырдьыгынан уонна кытаанахтык этэн турар. Ону таһаарбат инниттэн дьиҥнээх докумуоннарга олоҕуран кырдьыктаах, научнайдык бигэргэтиллибит уопсастыба сайдыытын устуоруйата суруллуохтаах. Хомойуох иһин, баччааҥҥа диэри биһиэхэ 90-с сыллартан бэттэх устуоруйабытын итинник ирдэбилгэ эппиэттиир гына сиһилии суруйуу суох. Онон туһанан, били, муударай норуот номоҕунуу «хас биирдии чөкчөҥө бэйэтин бадараанын хайгыыр» дииринии, сорох бэлиитиктэр, устуоруктар, үөһэ эппитим курдук, 90-с сылларга дойдубут саҥалыы сайдыытын акылаатын уурбут кэмнэрин суолтатын тумнан, бэйэлэрин үлэлээбит кэмнэрин «киэргэтэллэр».
Биһиги сотору кэминэн САССР тэриллибитэ 100 сылын бэлиэтиэхпит. Чулуу уолаттарбыт М.К. Аммосов, П.А. Ойуунускай, И.Н. Барахов муударай санааларынан, ылыннарыылаах туруорсууларынан Саха сиригэр автономнай өрөспүүбүлүкэ аан бастаан олохтоммутун, онон биһиги норуоппут сайдар суолга турбутун үрдүктүк сыаналыыбыт, кинилэр ааттарын өрө тутабыт, үйэтитэбит. Саха сирэ ол түмүгэр балысханнык сайынна, саха норуота, олохтоох кыра омуктар өлбөт-сүппэт дьылҕаланнылар. Сэбиэскэй Сойуус иһинэн автономия судаарыстыбаннаһа биһиэхэ олус элбэҕи биэрдэ, бэйэтин историческай оруолун толордо.
Ол эрээри олох сайдыыта үйэлэр кэрчиктэригэр саҥаттан саҥа ирдэбили туруорар. Билигин биһиги 21-с үйэҕэ олоробут. Урукку кэмтэн атын тутуллаах, атын Конституциялаах, дэмэкирээтийэлии сокуонунан салаллар, киһи бырааба уонна көҥүлэ үрдүктүк тутуллар тапталлаах Сахабыт сиригэр олоробут. Ити дьиҥнээх, чахчы, баар суол. Дьэ, оннук тутуллаах Арассыыйа биир бөдөҥ эрэгийиэнэ Сахабыт сиригэр хайдах суолунан тиийэн кэллибит? Бириэмэ эмиэ түргэнник ааһар. Судаарыстыбаннай сүбэринитиэт туһунан Декларация ылыллыбыта – 31 сыл, онтон саҥа Саха сирин Конституцията ылыллыбыта 29 сыл буолла.
Кырдьаҕас көлүөнэ дьон үчүгэйдик өйдүүллэр хайдахтаах курдук ыарахан кэмнэр 80-90-с сылларга ааҥнаабыттарын. Ити барыта өтөрүнэн буолбатах, дириҥ экэнэмиичэскэй уонна бэлитиичэскэй кириисиһи кытта сибээстээх этэ. М.С. Горбачев «экэниэмикэни уларыта тутабын, дойдуга көҥүл санааны үөскэтэбин» диэн хамсааһыны тэрийиититтэн саҕаламмыта. ССКП Политбюротын сорох чилиэннэрэ утаран, ГКЧП тэрийбиттэрэ. Оттон норуот урукку хааччахтааһыннаах, киинтэн эрэ салаллар турукка төннүөн баҕарбатаҕа. Норуот дэмэкирээтийэ иһин үлүскэннээх хамсааһына салгыы барбыта. Биһиги дьолбутугар, Гражданскай сэрии буолбатаҕа өрүһүлтэ буолбута. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит киинтэн ыраах, тырааныспар өттүнэн хаалыылаах буоламмыт, экэниэмикэҕэ таҥнары барыы ордук күүскэ барбыта. Урут үп-харчы, ас-таҥас, материальнай-техническэй ресурса барыта киинтэн туох даҕаны хааччаҕа суох кэлэ турбут буоллаҕына, 1990-с сылтан бу хааччыллыы барыта тохтоон хаалбыта. Дойду киин хааһынатыттан туох баар үбүлээһин көрүҥэ тохтотуллар. 1989-90 сылларга дьон олоҕун хааччыйыы кээмэйэ 3 төгүл аччаабыта. Олох-дьаһах күөрэ-лаҥкы барбыта. Ыарахан туруктан тахсыы, норуот олоҕун-дьаһаҕын хааччахтаан, бүүс-бүтүннүүтэ олохтоох салалта санныгар сүктэриллибитэ.
– Олус уустук 90-с сылларга дойду үрдүнэн экэниэмикэ кириисиһэ ытарчалыы ылан турар кэмигэр Михаил Ефимович Николаев киин былааһы кытта ыкса ситимнээх үлэтэ, быһаарыылаах дьаһаллара, норуокка, тыа сиригэр туһуламмыт социальнай бэлиитикэтэ уонна норуот омук быһыытынан санаата көтөҕүллүүтэ оччотооҕу уустук кэмнэргэ таҥнары барыыны тохтоппутун дьон-сэргэ билигин да махтана саныыр.
– Маннык ыарахан кэмнэргэ балаһыанньаттан тахсыыны көрдөөһүнү XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт бэйэтигэр ылыммыта. Оччолорго Үрдүкү Сэбиэт Бэрэссэдээтэлэ М.Е. Николаев ити ыарахан балаһыанньаттан тахсан, инники сайдыы саҥа суолун көрдөөһүҥҥэ туруммута. Кини ССКП ыйыыларыгар сөрөнөн, ону кэтэһэн олорбокко эрэ, ырааҕы анааран толкуйдуур, норуот интэриэһин тус бэйэлэрин интэриэстэриттэн үрдүктүк тутар, идеологиянан эрэ буолбакка, дьиҥнээх патриот тыынынан салайтарар дьокутааттары, салайааччылары, боростуой гражданнары бэйэтин тула түммүтэ уонна саҥа Саха сиригэр тутуу, олохтооһун киирэригэр кытаанахтык ылсыбыта.
1990 сыл саҕаланыытыгар М.Е. Николаев автономнай өрөспүүбүлүкэлэр ыстаатыстарын үрдэтэр, экэнэмиичэскэй өттүнэн бэйэлэрин бэйэлэрэ көрүнэллэригэр кыах бэрдэрэр кэрдиис кэм үүммүтүн өйдөөн, ону олоххо киллэрэргэ туруммута. Ол туһуттан сиртэн хостонор баайтан киирэр дохуоту үллэриигэ сөптөөх бэрээдэги олохтуохха, эрэгийиэннэри экэниэмикэ өттүнэн хааччахтааһыны тохтотуохха диэн, РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин сиэссийэтин үрдүк түрүбүүнэтигэр тахсан тыл эппитэ. Ол саҕана Арассыыйа эрэгийиэннэрин салайааччыларыттан бастакынан М.Е. Николаев Арассыыйа сүбэрэнитиэтин кэспэккэ туран, сири, сиртэн хостонор баайы туһааннаах эрэгийиэннэр бас билиилэригэр биэрэргэ тыл көтөхпүтэ. Онтон ыла саҕаламмыта экэнэмиичэскэй сүбэрэнитиэт иһин күүстээх туруулаһыы. Ити кэмҥэ Осипов П.Д., Яковлев М.М., Ларионов В.П. уонна мин ССРС Үрдүкү Сэбиэтин дьокутааттара этибит.
ССРС Үрдүкү Сэбиэтин сийиэстэригэр, сиэссийэлэригэр Михаил Ефимовичтыын автономнай өрөспүүбүлүкэлэр ыстаатыстарын үрдэтэргэ, судаарыстыбаннас саҥа көрүҥүн олохтуурга этиилэри киллэрбиппит. Бэлиитикэҕэ бириэмэтигэр итинник уталыйбат, түргэн быһаарыныыны ылыныы оччотооҕу кэм ирдэбилэ этэ.
– Климент Егорович, устуоруйаҕа киирбит ХII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт сүбэрэнитиэт туһунан Декларацияны ылыныыта хайдах быһыыга-майгыга ааспытай?
– Бу кэрдиис кэмҥэ XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт судаарыстыбаннай сүбэрэнитиэт туһунан Декларацияны ылыммыта. Оччотооҕу уустук кэрдиис кэмҥэ, ССРС үрдүнэн кииннэммит унитарнай былаас үлэлии олордоҕуна үөһээ былаастан көҥүлэ суох Арассыыйа, ССРС «валютнай сыаҕа» диэн ааттаммыт өрөспүүбүлүкэҕэ судаарыстыбаннай сүбэрэнитиэти биллэрии улахан бэлиитикэ эйгэтигэр ыраас халлааҥҥа этиҥ эппитигэр холооннооҕо! Ол эрээри Арассыыйа эрэгийиэннэригэр бэйэни салайыныыга, экэнэмиичэскэй көҥүлгэ дьулуһууга холобур көрдөрбүт XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт дьокутааттарын хотой көтөргө майгынныыр хорсун быһаарыылара өрөспүүбүлүкэни оччотооҕу уустук кэмҥэ алдьаныыттан-кээһэнииттэн, дьонун-сэргэтин быстыыттан-ойдууттан быыһаабыта диэн малтаччы этэбин. Мин ол саҕана ССРС Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата буолан Декларация дьүүллээһинигэр, куоластааһыныгар кыттыбатаҕым. Ол эрээри, үөһэ эппитим курдук, ис дууһабыттан өйүүр этим. 1990 сыл ахсынньы ыйыгар Үрдүкү Сэбиэт сиэссийэтигэр альтернативнай төрүккэ олоҕуран, Миниистирдэр Сэбиэттэрин бэрэссээдэтэлинэн талыллан үлэлээбитим, онон Декларация олоххо киириитигэр көхтөөтүк үлэлэһэн турабын.
Декларация Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннас саҥа кэрдииһигэр таһаарбыта, экэниэмикэ сайдыытын төрүт атын суолунан сайыннарыыны, социальнай, норуот, омук быһыытынан сайдар бэлиитикэтин саҥалыы тэрийиини хааччыйбыта. Декларацияҕа саҥа Саха сирин тутуу сүрүн балаһыанньалара ыйыллыбыттара.
Кылгатан эттэххэ, Декларация Саха сирин икки ыллыгынан биир сүрүн сайдар суолга киириитин соругун туруорбута. Ол тугуй? Биир өттүттэн, Арассыыйа сайдыытын сүрүн суолуттан тахсыбакка эрээри, дойду сайдыытын экэнэмиичэскэй мэхэньиисимнэригэр бэйэбит ылар миэстэбитин, оруолбутун бөҕөргөтүү эбэтэр боломуочуйаларбытын, ыстаатыспытын үрдэтии. Иккис өттүттэн, экэниэмикэбит сайдыытыгар бэйэ күүһүнэн, кыаҕынан дьаһанар таһыммытын үрдэтии, түмүгэр экэнэмиичэскэй, социальнай, култуурунай сайдыыбытын бэйэбит сүрүннүүр кыаҕы ыларбытын ситиһии. Декларация сүрүн балаһыанньалара саҥа Конституцияҕа киирбиттэрэ, саҥа Саха сирэ сайдар кэскилигэр бөҕө акылаат ууруллубута.
Таарыйа эттэххэ, Саха сиригэр дьиҥнээх, аныгылыы парламентаризм саҕаламмыт кэмэ эмиэ 1990 сылтан ааҕыллыахтаах. Парламентаризм диэн өйдөбүлэ тугуй? Судаарыстыбаннай былаас систиэмэтэ толорор боломуочуйаларыттан көрөн, сокуонунан бигэргэтиллэн, сокуон таһаарар, ону толорор уонна суут былаастара бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуга суох араарыллан үлэлиир буоллаҕына, ону парламентаризм дэнэр. Оттон биһиэхэ оннук былаас систиэмэтэ оруобуна Декларация ылыллыбыт кэмиттэн саҕаланарын өйдүөхтээхпит.
Соторутааҕыта биһиги эрэнэр, өрөспүүбүлүкэ устуоруйатын даҕаны, күннээҕи соруктарын, инники кэскилин даҕаны чуолкайдык быһаарар Ил Дархаммыт А.С. Николаев Саха сирэ 100 сылын көрсө сайдан кэлбит устуоруйабытын сөпкө чуолкайдаата – саҥа Саха сирэ сайдыытын бөҕө акылаата 1990 сылга ууруллубута. Өрөспүүбүлүкэ 100 сыла буолар үбүлүөйүн көрсө энциклопедическай тылдьыкка биһиги сайдыыбыт икки историческай кэрдиискэ – сэбиэскэй социалистическай кэрдиис 1922-1989, уонна саҥа Саха сирэ 1990 сылтан саҕалаан сайдарын научнай төрүккэ олоҕуран бигэргэтэрэ наада.
– Бырамыысыланнаска үлэһит илиигэ наадыйыы хаһан да уҕараабат, өссө улаата турар, оттон үлэтэ суох дьон ахсаана аҕыйаабат. Олохтоох ыччаттары бэйэлэрин дойдуларыгар сир баайын хостооһун курдук кэскиллээх салааны баһылыырга кыраларыттан иитэн таһаарарга туох үлэ барыан нааданый?
– Биир уопсастыбаннай тутулга көлүөнэлэр ситимнэһиилэрэ диэн баар буолуохтаах. Урут ситиһиллибит кирбиини уонна сайдыыга үчүгэй түмүгү биэрбит судаарыстыбаннай бэлиитикэ салҕаныахтаах. Холобур, саҥа көлүөнэ салайааччыта өрөспүүбүлүкэни салайыы сорох ньымаларыгар, каадыр бэлиитикэтигэр уларытыыны оҥороро сөптөөх. Урукку үтүө саҕалааһыннары, ситиһиилэри умнан, «бу барытын биһиги бүгүн оҥордубут, бу дьыаланы биһиги эрэ ситистибит» дии-дии түөһү мөтөтүү улахан бэлиитикэҕэ таһаарыллара уопсай дьыалаҕа мөлтөхтүк дьайар, уопсастыбаҕа хайдыһыыны таһаарар.
Дьэ, ити эн ыйытыыгар чопчу икки холобуру этиэм. Кэлиҥҥи кэмҥэ уонча сыл чуумпура сытан баран «Схема-2020» диэн 2004-2005 сылларга ылыллан олоххо киирбит уонна өрөспүүбүлүкэҕэ төрдүттэн ночооттоох кэрдиис кэми сиэрэ суох арбааһын куйаар ситимигэр, интэриниэт нөҥүө тарҕанна.
Ити – биһиги дьиҥнээхтик сайдыыбытын мэһэйдиир хайысха. Ол бырагыраама олоххо киириитин түмүгэр өрөспүүбүлүкэ сиртэн хостонор баайтан матта, бөдөҥ тэрилтэлэрбит бары олигархтар илиилэригэр киирдилэр. Сир баайын хостооһуҥҥа биһигини чугаһаппат буоллулар. Бары куонкурустары, аукционнары РФ Айылҕа ресурсаларын министиэристибэтэ соҕотоҕун ыытар буолла. Гааһы, ньиэби, тимир рудатын, таас чоҕу переработкалааһыҥҥа кыттыбаппыт, барыта Амур уобалаһыгар таһаарыллар. Онон, хата, ыаллыы уобаласпыт бүддьүөтүн бэрт улаханнык хаҥаттыбыт. Онтон ити «Схема-2020» олоххо киириитин түмүгэр биһиги үрдүк датаассыйалаах эрэгийиэҥҥэ кубулуйдубут. Киинтэн үпкэ-харчыга тутулуктаах буолууга биһиги кэннибитигэр Дагестан эрэ баар. Истэргэ, сибилигин көрөргө, кырдьык, сайдыыбыт куһаҕана суох, датаассыйа быыһаан олорор. Ол эрээри ночоото кэмэ кэрдиитэ суох улахан. Бастатан туран, сайдыыбытын бэйэбит былаанныыр, ону ситиһэр кыахпыт аччаата. Иккиһинэн, бырамыысыланнаһы сайыннарарга үрдүк квалификациялаах каадыры бэлэмнээһиҥҥэ тардыһыыбыт, интэриэспит аччаата. Үсүһүнэн, бэйэбит бас билэр баайбыт суох буолан, оннооҕор өрөспүүбүлүкэҕэ үлэлиир, сир баайын хостуур биир даҕаны хампаанньа өрөспүүбүлүкэҕэ регистрацията суох буолан, биһиги үпкэ-харчыга үтүмэн кыахпытын сүтэрэн олоробут. Экэнэмиистэр ааҕыыларынан, ити этиллибит сүтүкпүт тахсыбатаҕа буоллар, бүддьүөппүт холкутук 300 млрд солк. куоһарыа этэ. Ону баара, үлүгэрдээх датаассыйаны ылбыппыт үрдүнэн билигин бүддьүөппүт кээмэйэ 200 млрд солк. Итини өссө салгыы этэр буоллахха, 2000 сыл саҕаланыаҕыттан дойдуга кииннээһин үлэтэ саҕаламмыта. 2004-2005 сылларга эрэгийиэннэр сайдалларыгар кыах биэрбит, дьиҥнээх федерализмы хааччыйбыт икки сокуон баар («О недрах», «О бюджетном кодексе»). Киин былаас туһатыгар уларытыллыбыттара уонна эрэгийиэннэргэ ити «Схема-2020» соҥноммута. Ол эрээри Татарстан, Башкирия, Чечня курдук элбэх ньиэптээх, гаастаах, бөдөҥ собуоттардаах өрөспүүбүлүкэлэр территорияларын иһигэр үлэлиир хаампаанньалары, собуоттары хамсаппатахтара, барылара эрэгийиэннэргэ регистрациялаах хаалбыттара. Онон сүтүктэрэ олус кыра этэ. Онон ити кэрдиис кэми, «Схема-2020» бырагырааматын өрө тутуу, онон күннүү сатааһын улахан алҕас буолар. Ону салайааччылар, дьон киэҥ араҥата өйдүөхтээх.
Билигин В.В. Путин «федерализмы сайыннарыахха, эрэгийиэннэр бэйэлэрэ сайдыыларыгар боломуочуйаларын үрдэтиэххэ» диэн былырыын, быйыл хаста да эттэ. Ол сөптөөх суол буолуо этэ. Арассыыйаҕа эрэгийиэннэр боломуочуйаларын былдьааһын, кииннээһин туһата суоҕа, ночооттооҕо көһүннэ. Олигархтар наһаа байдылар, судаарыстыбаны сайыннарыыга интэриэстэрэ суох буолла. Оттон бу муора балыга дэлэгэй, сиртэн хостонор баайа элбэх Илин Сибиир бэйэтин бэйэтэ көрүммэт, барыта датаассыйаҕа олорор. Онон түмүктээн эттэххэ, 1990-2000 сылларга Декларациянан, саҥа Конституциянан салайтаран олорор кэммит сайдыыбытыгар төрүт акылааты уурбута. Ону умнубакка, өрө тутар наада. «Экэниэмикэ өттүнэн сайдыылаах эрэ эрэгийиэннэр Арассыыйа күүһүн улаатыннарар кыахтаахтар, оттон көрдөһө эрэ олорор эрэгийиэннэр Арассыыйаны мөлтөтөллөр», – диэн өрөспүүбүлүкэ бастакы бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев ыллыктаах тылларын тутуһарга дьулуһуохха. Киин былааһы кытары күүскэ үлэлээн, өрөспүүбүлүкэбит боломуочуйаларын, структуратын улаатыннарарга дьулуһуохха. Айсен Сергеевич Николаев: «Саха сирэ иннибит диэки!» – диэн ыҥырыыта биһиги өрөспүүбүлүкэбитин улуу Арассыыйа Илин Сибииргэ эрэллээх буоларын хааччыйыах этэ.
Иккис холобур, «парламентаризм Саха сиригэр Ил Түмэн дьокутааттара быыбарга талыллан, сиэссийэҕэ кэлэн остуолларыгар олорон кунуопканы баттыахтарыттан саҕаламмыта» диэн өйдөбүл күүскэ тарҕанар. Итини этэргэ аналлаах Ил Түмэн 25 сылыгар аналлаах кинигэлэр таҕыстылар, киинэ уһулунна. Итинник этээһин сыыһатын уонна парламентаризм диэн тугун, биһиэхэ хаһан саҕаламмытын туһунан тус санаабын үөһэ эппитим.
– Кэнники кэмнэргэ бэлиитикэ мөккүөрүгэр уопсастыба ортотугар хайдыһыы улаатта, ордук быыбардар дьону утарыта туруораллар. Дьону түмэргэ, сомоҕолуурга үгүс норуоттарга итэҕэллэрэ күүстээх оруолу ылар. Норуоту түмэр национальнай идея баара буоллар.
– Көҥүл санаа бэриллибитинэн, ол суолтатын сыыһа өйдөөн уонна ону туһанан итинник быһыы-майгы үөскээтэ. Итини сүрүннүүр хайаан даҕаны наада. Көҥүл санаа сиэрдээх буолуохтаах. Итэҕэстэри арыйар, аһаҕастык этэр наада. Ону үөхсүүгэ, дьону олоҕо суох баһааҕырдыыга кубулутуллуо суохтаахтар. Дьиҥнээх тустаах хонтуруоллуур уорганнар итинник сиэри таһынан дьайыыны уодьуганныылларыгар сокуон ыстатыйаларыгар ыйыллар. Холобура, киһи чиэһин харыстыырга бэчээт туһунан, оттон куйаар ситимигэр хонтуруол олохтуурга Госдумаҕа дьокутаат Яровая ылыннарбыт сокуона итиннэ хайысха биэрэр. Хомойуох иһин, ити сатаан сааһыламмат. Ол иһин сорох «уопсастыбаннай тэрилтэлэр» чааһынай хаһыаттар үүнэ-тэһиинэ суох бардылар. Маннык көстүү дьон санаатын булкуйар, ыччаты тиэрэ суолга туруорар, уопсастыбаны хайытар, түмсүүлээх буолуубутун айгыратар, саҥа соруктары быһаарыыга кыахпытын намтатар. Национальнай идиэйэ, дьону иитиигэ, уопсастыбаны түмүүгэ идеологическай үлэ булгуччу наада. Ити Арассыыйа үрдүнэн ситэ быһаарылла илик боппуруос.
Конституциябыт 13 ыстатыйатыгар «ханнык даҕаны идеология булгуччулаах судаарыстыбаннай сыал-сорук быһыытынан туруоруллубат» диэн ыйыллыбытын олус судургутук өйдөөн, ити боппуруоска үлэ барбата омсолоох буолла. Идеологияҕа күһэйии, кырдьык, суох буолуохтаах эрээри, сырдыкка, сайдыыга, үтүөҕэ тардыһыы соругун быһыытынан туруон сөп диэн элбэх биллэр учуонайдар этэллэр.
2013 сыллаахха олунньу 3 күнүгэр бэрэсидьиэн В.В. Путин эппитэ эбээт: «Уопсастыбаны түмэр биир сүрүн идиэйэ баар – патриоттуу тыыҥҥа дьону иитии. Ол буолар национальнай идиэйэ» диэн. Дьэ, онтубут оннуттан сыҕарыйбат. “Патриотизм диэн тугуй?” диэҥҥэ учуонайдар, бэлиитиктэр баччааҥҥа диэри чуолкай быһаарыыны биэрэ иликтэр. Элбэх учуонайдар санааларын этэллэр: патриотизм диэн уопсастыба бары түмсүүлээх буолан, дойдубут инники сайдарыгар дьулуһуу; бэйэ төрөөбүт тылыгар, устуоруйатыгар, культуратыгар таптал. Патриотизмҥа шовинизм, национализм ханан да сыстыа суохтаах диэн сөпкө этэллэр. Дьэ, ити бэрэсидьиэн уонна учуонайдар быыбарга хотон, дойду сайдыытын иилиир-саҕалыыр. «Биир ньыгыл Арассыыйа» үлэтин биир сүрүн хайысхатынан буолара наада. Дьиҥнээх патриотизм гражданин сиэрдээх буолуутун, уопсастыбаны хайыппакка, түмсүүлээх дьулуурдаах буолуутун ирдиир. Онон бу олус суолталаах үлэ хайысхатын сөргүттэххэ, уопсастыба түмсүүлээх, олохпут сайдыылаах буолуоҕа. Ордук олохтоох бэйэни салайыныы быыбардара хайдыһыыны таһаараллар. Элбэх этиилэр киирэллэр – улуустар, куораттар, нэһилиэктэр таһымнарыгар дьокутааттар нэһилиэнньэ быыбарынан талыллаллар. Оттон “баһылыктары дьокутааттар Сэбиэттэрэ талыан сөп этэ” диэҥҥэ биир бэйэм сөбүлэһэбин. Оннук бэрээдэк Арассыыйа сорох эрэгийиэнигэр, үгүс судаарыстыбаҕа туттуллар.
Онон, түмүктээн эттэххэ, сомоҕолоһорго, түмсүүлээх буоларга хайысхалаах үлэни күүһүрдэр наада буолла. Кыараҕас санаалаах, дьон уопсай интэриэһи көрбөккө, сыччах бэйэлэрин көрдөрө сатаан кэтэх санаа дьаллыгар ылларбыттара норуот түмсүүлэх буолуутун айгыраталлар. Ол эрээри сөптөөх өйдөтөр үлэ бардаҕына, дьон өйө-санаата көнөрүгэр саарбахтаммат. Өссө төгүл эттэххэ, алҕастары, итэҕэстэри этэр-тыынар сөп. Ол эрээри ону бириэмэтигэр, миэстэтигэр уонна сиэрдээхтик этиллиэхтээх. Сомоҕолоһуу, түмсүүлээх буолуу – инники сайдыы биир сүрүн усулуобуйата.
Улуу Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй «Оттоку олук алгыһа» диэн айымньытыгар, ол саҕанааҕы хобдох санаалаах дьону иитэр-үөрэтэр сыаллаах, саха бастыҥ ыччаттарыгар анаан маннык эппиттээх:
Үс дойду
Өйүн түмэн
Өрөгөйгүн үрдэт! /...
Абааһы санаалаахха,
Түҥнэри өйдөөххө,
Үөдэн сүрэхтээххэ
Хатан харахтан /...
Бардамы бахтат /...
Көлдьүнү күөй! /...
Улуу киһибит барахсан оччотооҕу ыар олоххо даҕаны олордор, кэс тыла итинник.
Наталья Попова,
Ил Түмэн пресс-сулууспата.
