Саассылаана Иннокентьевна Сивцева – устуоруйа билимин дуоктара, ХИФУ бэрэпиэссэрэ. Бэрт элбэх үлэ, ыстатыйа ааптара. Билим эйгэтигэр интэриэһэ – кыраайы үөрэтии, устуоруйа демографията. Сүрүн үлэлэрэ: “Якутия в годы Великой Отечественной войны: социально-демографический аспект” (1998); “Население Якутии: аспекты развития” (2013).
– Саассылаана Иннокентьевна, “ССРС Аҕа дойду сэриитигэр уопсай сүтүгэ – 27 мөлүйүөн киһи” диэн өйдүүбүт.
– Оннук, билигин устуоруктар ити сыыппараҕа тохтообуттара. Аҕа дойду сэриитин кэмигэр тахсыбыт сүтүктэри үөрэтии – демография билимин эйгэтэ. Ити тиэмэҕэ араас ааҕыылар-суоттааһыннар, барыйааннар бааллар.
Оттон Саха сиригэр тахсыбыт сүтүктэри ааҕыы – элбэх ыарахаттардаах. Демография, устуоруйа демографията билим үөрэҕин быһыытынан ымпыга-чымпыга элбэх. Холобур, саҥа төрөөбүт, кыһыл оҕолору ылан көрүөҕүҥ. Кинилэргэ уолаттар элбэх бырыһыаны ылаллар. Ити үйэттэн үйэҕэ хатыланар көстүү. Аны дьахталлар, ортотунан ыллахха – эр дьоннооҕор уһуннук олороллорун билэбит. Нэһилиэнньэ ахсаанын үөрэтии уратылардаах, билим тылынан эттэххэ “специфичнэй”. Онон, демография билим үөрэҕин быһыытынан ураты ньымалардаах, методологиялаах, бэл, туһунан тыллаах-өстөөх, өйдөбүллэрдээх.
Холобур, төрөөһүн уонна өлүү сыыппараларын “промилле” диэн ааттыыбыт. Ити “промилле” тыһыынча киһиэхэ ааҕыллар. Төрөөһүнү уонна өлүүнү ааҕан – орто сыыппараны таһаарабыт (плотность рождаемости и смертности). Билигин, холобур, Саха сиригэр төрөөһүн “промиллета” – 14, оттон өлөөһүн – 8. Оччотугар маннык “арифметика” тахсан кэлэр: 14 – 8 = 6. Ол аата, нэһилиэнньэ эбиллиитэ (естественный прирост) – 6 промилле.
Аҕа дойду сэриитин кэмигэр өлүү промиллета 40 сыыппараҕа тиийэрэ. Ол аата, бүгүҥҥүтээҕэр өлүү-сүтүү биэс төгүл элбэҕэ. Нэһилиэнньэ ахсаана икки компонент дьайыытынан уларыйар: бастакытын ити эттибит (естественный прирост), иккиһэ – миграция. Нэһилиэнньэ биэрэпиһэ – чопчу ханнык эрэ кэмҥэ хаартыскаҕа түһэрии курдук. Чопчу ханнык эрэ күҥҥэ – нэһилиэнньэ “мэтириэтэ”. Оттон нэһилиэнньэ ахсаана биир таһымҥа турбат, мэлдьи уларыйа-тэлэрийэ турар.
– Сэрии иннигэр хас биэрэпис ыытыллыбытай?
– Икки – 1937 уонна 1939 сыллардаахха. 1937 сыллааҕы биэрэпис дьиҥэ суоҕунан ааҕыллыбыта. Биэрэпис былааннаммыттааҕар, күүтүллүбүттээҕэр – олох атын сыыппаралары көрдөрбүтэ. Ол иһин “норуот өстөөхтөрө соруйан куорҕаллыыр үлэни ыыппыттар, фальсификациялаабыттар” диэн буолбута. Онон, 1939 сыллаахха биэрэпиһи хаттаан ыыталлар. Ити биэрэпис түмүктэрин аны чинчийээччилэр “үлүннэриллибитинэн, фальсифицированнайынан” ааҕаллар. Ол – тоҕото биллэр. Биэрэпиһи ыытааччылар “норуот өстөөхтөрө” буолуохтарын, хаайыыга утаарыллыахтарын баҕарбатахтара. Ол иһин эбии бюллетеннэри быраҕыы, үлүннэрии түгэннэрэ элбэхтик тахсыбыттара.
1939 сыллааҕы биэрэпис түмүктэрин – устуоруйа билимин дуоктардара Валентина Жиромская уонна Владимир Исупов сиһилии чинчийбиттэрэ. Валентина Борисовна докумуоннары сиһилии үөрэтэн, кырдьыгы-сымыйаны араара тутан, “ыраастаан” – чопчу сыыппаралары таһаарбыта. Онон, ити биэрэпис түмүктэрин билим эйгэтин үлэһиттэрэ туһаныахтарын сөп.
Саха сиригэр 1939 сыллааҕы биэрэпис холку быһыыга-майгыга ааспыта. Ити биэрэпис түмүктэрин эмиэ туһаныахха сөп. Ол эрээри, этэргэ дылы, “нюанстар” бааллар. Ити кэнниттэн ССРС биэрэпиһэ 20 сыл буолан баран – 1959 сыллаахха ыытыллыбыта. Олус уһун кэмҥэ “быһа барыы” тахсыбыта. Онон, чопчу сыыппаралары биэрэр уустук, кыаллыбат даҕаны.
Ол гынан баран, сэрии да сылларыгар ааҕааһын-суоттааһын тыын суолталааҕа. Нэһилиэнньэ ахсаана төһөнүй? Баччаттан баччаҕа диэри саастаах төһө эр дьон баарый? Бойобуой фроҥҥа төһө киһини ыҥырыахха сөбүй? Нолуоктан төһө үп киириэй? Онон, статистиктар үлэлээбиттэр. Саха сирин обкуома Москубаҕа – өрөспүүбүлүкэ салайааччылара илии баттааһыннаах отчуоттары ыыталыыра. Ол барыта архыыптарга хараллан сытар. Ити докумуоннар хойукка диэри, нууччалаатахха – “засекреченнай” этилэр.
– 1941 сыллаахха Саха сиригэр төһө киһи олорбутай?
– 1941 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи дааннайынан – 419 тыһыынча киһи. Биһиги, чинчийээччилэр, Саха сириттэн 62 тыһыынчаттан тахса киһи ыҥырыллыбыта (үлэ фронун ааҕан туран) диэн түмүккэ кэлбиппит. Ити – 1945 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи дааннай. Ол аата, нэһилиэнньэ 14,9 бырыһыана сэриигэ ыҥырыллыбыт. Ити элбэх дуу, аҕыйах дуу? Сэрии фронуттан хас эмэ тыһыынча килэмиэтир ыраах сытар өрөспүүбүлүкэҕэ олус улахан сыыппара.
Саха сириттэн бойобуой фроҥҥа ыҥырыллыбыт дьонтон – 31 тыһыынчаттан тахса киһи эргиллибэтэх. Итини биһиги “безвозвратные потери” диибит. Билиэҥҥэ түбэспиттэри, сураҕа суох сүппүттэри киллэрэн туран. Бырыһыаныгар таһаардахха – 50 бырыһыантан тахсар. Сэбиэскэй Аармыйа сүтүктэрин орто көрдөрүүтэ – 40,3 бырыһыан. Биһиэхэ тоҕо итинник улахан көрдөрүү таҕыста? 1941-1942 сылларга Саха сириттэн 41 тыһыынчаттан тахса киһи сэриигэ ыҥырыллыбыта. Сэрии саҕаланыытыгар, саамай ыар сүтүктээх кыргыһыылар кэмнэригэр. Ити кэмҥэ – бойобуой фроҥҥа ыҥырыллыбыттар 66 бырыһыаннара түбэһэр.
– Тыылга хаалбыт, үлэлээбит нэһилиэнньэ да улаханнык оҕустарбыта. Чопчу сыыппаралар да улахан буолуохтаахтар.
– Оннук, тыылга бойобуой фроҥҥа барбыттартан итэҕэһэ суох сүтүктэммиппит. Бородууктанан хааччыйыы быстар мөлтөҕө, улахан аччыктааһын буолбута, онон дьон маассабайдык өлүүтэ-сүтүүтэ тахсыбыта.
1937-1938 сылларга аҕыстыы тыһыынча киһи өлөрө. Сыл аайы. Ити сыыппараны – сэрии сылларын көрдөрүүлэрэ хас эмэ бүк куоһараллар. Мөлтөх үүнүүлээх, сут дьыллар сэрии да иннинэ буолуталаабыттара. 1939-1940 сылларга. 1941-1942 сыллар уот курааннара дьон олоҕун эбии айгыраппыттара.
1937-1938 сыллардаахха аҕыстыы тыһыынча киһи өлбүтэ диэтибит. 1939 сыллаахха ити көрдөрүү 918 киһинэн куоһарыллар. Салгыы көрөбүт (1937-1938 сс. көрдөрүү төһөнөн куоһарыллыбыта): 1940 – 4 118; 1941 – 7 717; 1942 – 10 770; 1943 – 8 040; 1944 – 435. Сут дьыл 1939 сылтан саҕаламмыта. Онон, 1939-1944 сыллары көрдөхпүтүнэ – аччыктааһынтан, аас-туор олох содулуттан ыарыыга оҕустаран – 32 тыһыынчаттан тахса киһи суорума суолламмыта.
– Устуоруйа, демография бириинчик, сэрэхтээх, эндиэ боппуруостарынан дьарыктанар эбиккин. Дойдубут үрдүнэн бэлиитикэ тыҥыыр да, сымныыр да кэмнэрдээх. Ханнык баҕарар баартыйа устуоруйа чахчыларынан куоһурданар, ханнык эрэ чахчылары ылыммат. Оттон эн үлэлэргэр устуоруйа сырҕан баастарын таарыйаҕын, санатаҕын, дакаастыыгын. Холобур: ССРСка да, Саха сиригэр да буолуталаабыт аччыктааһыннары, өлүүнү-сүтүүнү, биэрэпис үлүннэриллиитин, араас кэмҥэ салайан ааспыт салайааччылар сыыһаларын...
– Устуоруйа чахчыларын, сыыппараларын хайдах баарынан (объективно) көрдөрө сатыыбын. Уопсай хартыынаны хайдах баарынан көрдөрөргө дьулуһуу – миэхэ, исписэлиискэ, интэриэһинэй. Туох барыта төрүөттээх, биричиинэлээх. Ол иһин үөрэтэр тиэмэм төрдүгэр-төбөтүгэр тиийэргэ дьулуһабын. Киэҥ эйгэ көрүүтүгэр-истиитигэр тахсыа да суох курдук буоллаҕына – тус бэйэбэр да арыйыы оҥорорго дьулуһабын.
Ааспыт үйэ 80-с сылларын ортолоругар диэри ити сабыылаах тиэмэ этэ. Дьэ, онтон, ити тиэмэ үөрэтиллэн барбыта. Холобур, 1985 сыллаахха Иван Аргунов “Социальное развитие якутского народа: историко-социологическое исследование образа жизни” диэн монографията бэчээттэммитэ. Онно нэһилиэнньэ ахсааныгар чопчу дааннайдар бааллар. Холобур, сэрии сылларыгар Саха АССР нэһилиэнньэтэ “13 бырыһыан аҕыйаабыта” диэн.
Кэлин, мин чинчийиилэрим түмүгэ эмиэ итинник буолбута. Бойобуой фроҥҥа уонна тыылга өлүүнү-сүтүүнү ааҕан, миграцияны киллэрэн туран. Сыыппараҕа таһаардахха уопсай сүтүк – 54 300 киһи буолар.
90-с сыллар саҕаланыыларыгар ити тиэмэни устуорук Дмитрий Петров көтөхпүтэ. 1992 сыллаахха Дьокуускайга бэчээттэммит кыһыл тастаах кинигэни өйдүүрүҥ буолуо. Аата “Якутия в годы Великой Отечественной войны. Трудящиеся Якутии в тылу”. Онно кыратык да буоллар, үөрэтэр тиэмэм таарыллан ааһар.
– Дмитрий Дмитриевич төрөппүт уола, политология билимин дуоктара Юрий Дмитриевич Петров эмиэ ити тиэмэҕэ үлэлээбитэ дуо? 2012 сыллаахха тахсыбыт үлэтигэр сигэниини көрөн аһарбытым.
– Оннук, Юрий Дмитриевич ити тиэмэҕэ үлэлээх. Юрий Дмитриевич үлэтигэр элбэх чахчылар, сыыппаралар бэриллэллэр. Итилэри кытта сорох устуоруктар сөбүлэспэттэр.
“Сүтүк” диэн өйдөбүл араас буолуон сөп. Сэриигэ ыҥырыллыбыттартан сорохторо атын эрэгийиэннэргэ олохсуйа хаалыахтарын сөп. Саха сиригэр урукку кулаактары көскө ыыталаабыттара (спецпереселенцы). Кинилэри эмиэ сэриигэ ыҥырбыттара. Бойобуой фроҥҥа сэриилэспит, бары бырааптара төннөрүллүбүт, пааспардаммыт, куоластыыр, хааччаҕа суох айанныыр бырааптаммыт дьон – Саха сиригэр төннүө суохтарын сөп буоллаҕа.
Итини таһынан, арҕаа эрэгийиэннэртэн кэлбит дьон көмүс хостуур бириискэлэргэ үлэлээбиттэрэ. Холобур, Алдаҥҥа, Ааллаах Үүҥҥэ. Быстах кэмҥэ үлэлээбит дьон, сэрии кэнниттэн төннүө суохтарын сөп.
– “Холкуоспут бэрэссэдээтэлэ үтүө киһи буолан тыыннаах ордубуппут. Кини холкуостаахтарга эт, бурдук түҥэтэрэ. Оттон чугастааҕы нэһилиэктэргэ элбэх киһи суорума суолламмыта”, – диэн суруйуулары үгүс ахтыыларга ааҕабыт. Аччыктааһын тиэмэтин сиһилии үөрэппит чинчийээччи итиннэ туох санаалааххыный?
– Аччыктааһын, ол содулуттан өлүү-сүтүү маассабай көстүү этэ. Ас-таҥас кырыымчыга, аччыктааһын – тэнийбит көстүү буоллаҕа.
Федор РАХЛЕЕВ.
(Салгыыта бэчээттэниэ).
