Аҕыйах хонугунан Улуу Кыайыы 77 сылын бэлиэтиэхпит. Бу күн Кыайыы туһугар сырдык тыыннарын толук уурбут хорсун буойуннары, эйэлээх олох туһугар саа-саадах тутан кыргыспыт дьоммутун ахтан-санаан ааһар – ытык иэспит. Кыайыы күнүн көрсө Аҕа дойду Улуу сэриитигэр сыһыаннаах дьикти чахчылары сырдатабыт.
***
Сэбиэскэй былаас сэрии толоонугар өлбүт дьон ахсаанын улаханнык чопчулуу сатаабатах. Сэрии бүтээтин кытары, И.Сталин хантан эрэ ылан “7 мөлүйүөн сүтүктээхпит” диэбит. Арҕааҥҥы дойдулар бу сыыппараны кытары сөпсөспөтөхтөр. Сталин өлүөр диэри улаханнык хасыһа да сатаабатахтар. “Культ личности” сараламмытын кэннэ Хрущев “20 мөлүйүөн киһи өлбүтэ” диэн биллэрбит. Оттон архыып докумуоннарын туһанан күүстээхтик үөрэтии 80-с сыллартан саҕаламмыт. Ол саҕана 30 мөлүйүөн киһи сэрии толоонугар сырдык тыына быстыбытын туһунан эппиттэр. Оттон публицист Борис Соколов этэринэн, 1939-1945 сылларга ССРС 43 мөл. 448 тыһ. киһини сүтэрбит. Оттон Сэбиэскэй Сойуус Сэбилэниилээх күүстэригэр 1941-1945 сылларга 26,4 мөл. киһи өлбүт, ол иһигэр 4 мөл. киһи билиэҥҥэ өлбүт. Өскөтүн Б.Соколов сөпкө суруйар буоллаҕына, Илиҥҥи фроҥҥа Кыһыл Аармыйа уонна Вермахт байыастарын сүтүгэ 10:1 тэҥнэһэр. Ол эрээри күн бүгүҥҥэ диэри сэрии толоонугар өлбүт дьон ахсаана өссө да чуолкайдана илик. Устуоруктар биир чопчу сыыппараҕа кэлиэхтэрэ да биллибэт.
***
17 сыл устата Сэбиэскэй Сойууска Кыайыы күнүн бэлиэтээбэтэхтэр. 1948 сылтан ыла бу саамай улахан бырааһынньыкка туох да күргүөмнээх тэрээһини ыыппаттара үһү. Ыам ыйын 9 күнэ үлэ күнүнэн биллэриллэр эбит. Быһата, сэрии туһунан умнан, норуот хаһаайыстыбатын сөргүтэргэ бирикээстээбиттэр. Аан бастаан Сэбиэскэй Сойууска Кыайыы күнүн күргүөмнээхтик 1965 сыллаахха бэлиэтээбиттэр. Бу сылтан ыла ыам ыйын 9 күнэ өрөбүл күнүнэн биллэриллибит.
***
Аҕа дойду Улуу сэриитигэр 80 тыһыынча эписиэр дьахтар сэриилэспитэ биллэр. Фроҥҥа араас кэмнэргэ саа-саадах тутан 600 тыһ.-1 мөл. диэри дьахтар сэриилэспитин туһунан суруйаллар. Бу кэмҥэ сир-дойду устуоруйатыгар аан бастаан Сэбиэскэй Сойууска дьахтар байыаннай куормата баар буолбут. Холобур, баҕа өттүнэн сэриилэһэргэ санаммыт дьахталлартан 3 авиация полката тэриллибит: 46-с гвардейскай түүҥҥү бомбардировочнай (ньиэмэстэр бу дьахтар-сэрииһиттэри “түүҥҥү абааһылар” дииллэрэ), 125-с гвардейскай бомбардировочнай, 586-с истребительнэй пуолка. Сынаайпар дьахталлары Сынаайпар киин оскуолата анаан-минээн бэлэмнээбит. Маны таһынан дьахтар моряктар роталара баара.
Дьахталлар эр дьонтон хаалсыбакка сэриилэспиттэрэ.“Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа” ааты 87 дьахтар ылбыта да элбэҕи этэр.
Бэй. кэр.
